За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Маіутным сяродкам палёнізацы быў Каталіцкі Касьцёл, а русыфікацы — Праваслаўная Царква й школа.
У гэтых ходаньнях „рускіх“ із „польскімі“ адныя далей русыфікаваліся, а другія полёнізаваліся. Зьява жахлівая, тым жахліўшая, што й сам аўтар „Надбярэзінцаў" бярэць у ёй дзейнае ўчасьце, і як адзін із „польскіх" герояў акцыі і як аўтар і цяпер неўсьведамляючы свайго хвалыпывага становішча. Менаваныя здарэньні былі перад Першай сьветнай вайною.
Старшыя чытары скажуць: „Нашто гэта пісаць? Што тут новага? У нас было падобна“. Дыкжэ ў гэтым і асаблівая трагедыя, што блізу ўсюдых у Беларусі было падобна, хоць ня ўсюдых аднолькава. Там, дзе Беларусы-каталікі жывуць масаю, яны, нат нацыянальна нясьведамыя, мала паддаваліся палёнізацы; затое, расьцярушаныя сярод праваслаўных, адчуваюць сваю ад іх апрычонасьць і шмат болей паддаюцца польскім уплывам.
Як дайшло да апісанага стану, як сталася, што беларуская маса ўтраціла сваю нацыянальную сьведамасьць, падзялілася на „рускіх" а „польскіх“, ствараючы гэтым падаўкі грунт да русыфікацы й палёнізацы?
У васьмінанцатым стагодзьдзю, у часе прылучэньня цэнтральнай а заходняй Беларусі да Расіі (усходняя — Смаленшчына, Севершчына а інш. — былі захопленыя ўперад — у 1667 г. і раней) усі наагул Беларусы свайго гаспадарства былі нацыянальна сьведамыя і жылі поўным сваім нацыянальна-культурным жыцьцём, дарма што Беларусь ня была тады ў цьвітучым, але ў падупалым стане. Адна толькі арыстократыя беларуская гаманіла тады папольску, але й арыстократы зналі беларускую мову; польская, як і француская, мова ў іх была моваю конвэнцыянальнай, таксама як у канцы стагодзьдзя асьмінанцатага і першай палавіцы дзевятнанцатага француская мова ў варыстократыі расійскай. Драбнейшыя панове, засьценкавая шляхта, мяшчане й сяляне гаманілі пабеларуску. Ян Чачот у першай палавіцы XIX стг. сьветча, што за яго маленства, зн., на пачатку гэтага стагодзьдзя, старыя панове любілі паміжсобку (а ня толькі з „простымі" людзьмі) гаманіць пакрывіцку. Выняткі з гэтага, як-бы яны ня былі чысьленыя, не мянялі агульнага стану.
Што да шляхты ў Беларусі, дык яна, як панове й арыстократыя, чыста беларускага паходжаньня. Беларусь пад назовам „Вялікае Княства Літоўскае“ была і просьле Люблінскай вуні 1569 г. апрычоным і незалежным гаспадарствам, задзіночаным — на роўных правах — із Польшчаю толькі асобаю супольнага гаспадара. У задзіночаным гаспадарсьцьве беларускім — Вялікім Княсьцьве Літоўскім Палякі ня малі права займаць урады, не маглі яны таксама маць зямельнае собскасьці. Дык і не магла перасяляцца да нас польская шляхта і не перасялялася, тым балей, што мала адчыненую дароіу на Украіну, каторая ад 1569 г. была часьцяй польскага гаспадарства. У згодзе з гэтым у шляхты ў Беларусі ўсё чыста — фізычны тып, псыхіка, звычаі, прозьвішчы (часта тыпова беларускія на-іч, -овіч, -евіч) беларускія. Ня толькі польскі аўтар „Надбярэзінцаў“ мае прозьвішча Чарнышэвіч, але ё йшчэ тры іншыя Чарнышэвічы беларускія пісьменьнікі а поэты, адзін ізь іх, Тодар Чарнышэвіч, нашаніўскі паэта, паходзе із Случчыны, значыцца, сусед ФлярыянаЧарнышэвіча. Побач із адным польскім поэтам А. Міцкевічам, беларускім шляхцічам із Наваградчыны, ё мноства іншых беларускіх Міцкевічаў, таксама як Сянкевічаў a іншых. Польская ідэялёгія часьці беларускае шляхты і польская мова яшчэ меншай часьці яе ё зьяваю часовай, пераходзячай.
Паняволіўшы беларускае гаспадарства, Расійцы пачалі ў ім жорсткае ўсебаковае перасьледаваньне Беларусаў і ўсяго беларускага. Перасьледаваньне гэнае на толькі было нягодным а страшным, што яго можна толькі прыраўнаваць да цяперашняга перасьледаваньня Беларусаў комуністычнай Расіяй. Я зьвярну тут адно ўвагу на два мамэнты гэнага перасьледаваньня, на тыя, што былі найшкаднейшыя.
Адным ізь іх была забарона дагэнулешняга нацыянальнага назову нашага народу „Літва“, „Ліцьвіны“ і накіданьне заміж яго назову „Беларусь“, „Беларусы“. Зрабілі гэта
Расійцы, каб, з аднаго боку, наш народ сваім новым, накіненым яму назовам, выглядаў на нейкае адценьне рускіх, а з другога боку, каб у гісторычнай сьведамасьці беларускага народу зрабіць перарыў, каб Беларусы не ўтажсамлялі сябе із сваймі прадзедамі, што зваліся Ліцьвінамі і вялі блізу бязупынныя войны з Маскоўшчынаю. Цяпер беларускія масы, чуючы, што расійская адміністрацыя, у школах і цэрквах завуць іх Беларусамі, a дагэнулешні іхны назоў „Ліцьвіны" тарнуюць да народу іншага, жмудзка-аўкштоцкага, здэзорыентаваліся і, ня прыняўшы, праўда, тады назову „Беларусы", сталі адвыкаць ад свайго назову „Ліцьвіны". Горш было з тымі, што вучыліся ў расійскіх школах. Яны былі пад большым уплывам расійскім і назоў „Беларусы“ найчасьцей прымалі. Узноў, дзякуючы гэтаму, не знаходзілі свайго народу ў гісторыі, бо ён у мінуласьці дзеяў пад іншымі назовамі — спачатку пад назовам „Крывічы“, а пасьлей „Літва“, „Ліцьвіны".
Дзеля менаванага ў беларускім народзе слабела, а потым чэзла нацыянальная сьведамасьць, хоць сьведамасьць нацыянальнае апрычонасьці ад сваіх суседзяў засталася. Тое-ж адабраньне собскага назову і накіненьне чужога перакажала ўзнаўленьню сьведамасьці пры помачы пазнаньня гісторыі свайго народу.
Другой найшкаднейшай рэчай было перасьледаваньне рэлігійнае. У часе паняволеньня Расіяй усі тры царквы ў Беларусі — Праваслаўная, Вуніяцкая й Рымска-Каталіцкая — з нацыянальна-кулыурнага гледзішча былі беларускія. Найпаўнейшае культурнае жыцьцё беларускае было ў Царкве Вуніяцкай, як дзеля таго, што гэтая царква ў васьмінанцатым стагодзьдзю ў беларускім гаспадарсьцьве мала найбольшую колькасьць вернікаў, так і дзеля таго, што арганізацыйная й асьветная праца ў яе была пастаўлена вельмі добра спосабам заходне-эўропскім. Гэтая-ж царква рабіла найбольшае дабро беларускаму народу тым, што ў яе на высокім роўні было пастаўлена рэлігійнае й моральнае ўзгадаваньне. Усі дасьледаваньнікі і прыпадкавыя назіраньнікі (прыкладам, пасьлейшыя этнографы) згодна сьветчаць пра высокую й суровую мораль у вернікаў Вуніяцкае Царквы.
Праваслаўная Царква, ведама, ад самага пачатку была ў Беларусі з культурнага гледзішча царквой беларускай нацыянальнай. Адылі з гледзішча арганізацыйна-асьветнага, рэлігійнага й моральнага ўзгадаваныія яна стаяла шмат ніжэй за Царкву Вуніяцкую. Прычынаю гэтага было тое, што Праваслаўная Царква ня мала таго моральнага й арганізацыйна-рэлігійнага й культурнага апірышча, якім быў Рым Царкве Каталіцкай. Константынополь, што быў праваслаўным заміж Рыму і ў свой час стаяў культурна вышэй за Рым, быў у 1453 г. заваяваны Туркамі. А з гледзііпча моральнага Константынополь ніколі не стаяў высака. Менаваныя заганы ў Беларускай Царкве Праваслаўнай і былі аднэй із найгалаўнейшых прычынаў задзіночаньня — вуніі гэтае Царквы з Рымам у 1596 г.
У часе паняволеньня беларускага гаспадарства Расіяй Беларуская Рымска-Каталіцкая Царква стаяла з гледзішча моральнага ніжэй за Царкву Вуніяцкую, а ня вылучана, што й за Царкву Праваслаўную. Відаць гэта з таго, што да Рымска-Каталіцкае Царквы належыла блізу ўся беларуская арыстократыя, а яна была ў васьмінанцатым стагодзьдзю ў бальшыні ў моральным упадку (некаторыя думаюць, што пад уплывам здэморалізаванага панства ў Полыпчы).
Зь ліквідацай беларускага гаспадарства ў канцы асьмінанцатага стагодзьдзя была зьліквідаваная й апрычоная Беларуская Праваслаўная Царква, стала яна часьцяй Расійскай Праваслаўнай Царквы. Што гэта значыла, можна сабе прадставіць, калі зьвернем увагу, што яшчэ ў сямнанцатым стагодзьдзю ў Маскоўскім гаспадарсьцьве, галоўна на ягоных беларускіх землях, што ўперад былі забраныя Масквою, урадова было загадана паліць кнігі „лнтовской печатн", зн., беларускага друку. Гэта былі беларускія праваслаўныя кнігі, тыя самыя кнігі, подле якіх маскоўскі патрыярх Нікан рабіў паправу запсаваных царкоўных кнігаў маскоўскіх, ніякае „ересн“ ў іх ня было; палілі іх адно за тое,
што яны былі надрукаваныя Беларусамі і ў іх была беларуская мова, альбо — у царкоўна-славянскіх — беларускія моўныя асаблівасьці. Цяпер паленьне было расьцягнена на ўсю Беларусь, палілі ня толькі кнігі, але „палілі“ і ўсі беларускія асаблівасьці ў Праваслаўнай Царкве ў Беларусі, найперш беларускую мову, каторая была ў Праваслаўнай Царкве забаронена, і заміж яе прынукаю ўведзена мова расійская. Беларускае праваслаўнае духавенства было тэрорызаванае і часткава высыланае; яго замянялі зрусыфікаванымі духоўнымі зь беларускіх земляў, уперад паняволеных Масквою, ды новымі гадунцамі расійскіх духоўных сэмінарыяў у Беларусі.
Рымска-Каталіцкая Царква ў Беларусі была з гледзішча культурнага ад самага пачатку таксама беларускай царквой нацыянальнай. 3 гледзішча нацыянальна-культурнага розьнілася яна ад дзьвюх іншых Беларускіх Цэркваў — Праваслаўнай і Вуніяцкай — толькі абрадам, да каторага належыла й лацінская мова ў багаслужбе. Духавенства ўлучна зь біскупамі ў яе было сьведамае беларускае. Беларуская мова панавала ў галіне адміністрацыйнай і ў казанях, ды пісалі агульна беларускай кірыліцаю1. Дзеля таго што і ў Польшчы была Рымска-Каталіцкая Царква і Польшча ад XVI стг. культурна стаяла вышэй за Беларусь, то некаторыя польскія ўплывы праточаваліся да Беларускае Рымска-Каталіцкае Царквы, і беларуская арыстократыя, што з часам блізу ўся належыла да Рымска-Каталіцкае Царквы, усё болей а болей пераймала польскую мову. Але, пакуль было беларускае гаспадарства, былі гаспадарствавыя граніцы з Польшчаю, і польскія ўплывы ў Беларускай Рымска-Каталіцкай Царкве ня былі пагражаючымі. Палажэньне зьмянілася па прылучэньню Беларусі да Расіі, тады гаспадарствавыя граніцы з Полыпчаю шчэзьлі, бо часьць Польшчы (конгрэсаўка — „царства польскае“), ад 1815 г., належыла да Расіі, засталіся адно граніцы епархіяльныя. Дарога польскім уплывам да Беларускай Рымска-Каталіцкай Царквы была адчынена. Дзякуючы таму, што Польшч культурна стаяла вышэй за Беларусь (між іншага, дзеля таго, што была прылучана да Расіі на 20 год пасьлей за заходне-беларускія землі і на 43 г. пасьлей за землі цэнтральнае Беларусі ды Польшч у Расіі аж да 1863 г. мала аўтономію), дык польскія ўплывы да Беларускае Рымска-Каталіцкае Царквы маглі цяпер праходзіць, а ня толькі праточавацца. Але гэта йзноў ня было-б так страшным, калі-б заставалася Беларуская Вуніяцкая Царква, бо беларуская мова й далей ужывалася ў Рымска-Каталіцкай Царкве, а сама гэтая Царква мала ў Беларусі пропорцыянальна невялікую колькасьць вернікаў. Справа радыкальна зьмянілася зь перасьледаваньням, а з часам і скасаваньням вуніі. Тады расійскі ўрад, каб зрабіць моральную перашкоду да пераходу вуніятаў у лацінства, забараніў ужываньне беларускае мовы ў Рымска-Каталіцкай Царкве. Адгэнуль, заміж беларускае, у Рымска-Каталіцкай Царкве запанавала мова польская і сама гэтая Царква борздым тэмпам што раз болей а болей з гледзішча культурнага робіцца царквой польскай. Чаму дыкжэ мова польская, а не расійская, запанавала ў Каталіцкай Царкве ў Беларусі? Расійскай мовы ніхто не хацеў у Беларусі, а да польскай у Беларускай Рымска-Каталіцкай Царкве позытыўна ставілася або й зычыла яе тая невялічкая мяншыня ейных вернікаў, звычайна арыстократыя, што была пад польскім уплывам. Балыныня Беларусаў — рымскіх каталікоў, што фактычна была супроць польскае мовы ў касьцеле, не магла выступаць супроць яе, бо гэта пры забароне мовы беларускае раўнялася-б ходаньню за мову расійскую, а яна яе не хацела. Апрача таго, расійскае мовы нідзе ня было ў Каталіцкай Царкве, а польская мова была ў гэтай Царкве ў Полынчы. Пераканаць-жа расійскую адміністрацу, пры яе цямноце, што рымска-каталікі — гэта Палякі, ня бьіло цяжка.
КНІГІ ОНЛАЙН
