За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
тры гадзіны па палудні я быў сто пяцьдзесят мілеў на паўдня ад Салеіу. У гэтых мясцовасьцех ужэ даўно скончылася панаваньне мароцкага султана, а так сама і суседніх каралёў, бо нідзе мы не пабачылі на ўзьбярэжжу людзёў.
Вечар сустрэлі мы недалёка ўзьбярэжжа, але я не адважыўся вьусьці на бераг, бо чуваць быў страшны рык дзікіх зьвярат. Але назаўтрае мы мусілі вьцсьці на бераг, бо ня было сьвежае вады. Ксуры казаў, што возьме жбан і поідзе.
— Нападуць на мяне дзікуны, — кажа, — зьядуць мяне, а вы паплывіце дaлej.
— Добра, Ксуры, — казаў я, — мы поідзем абодва. А калі прьцдуць дзікуны, заб’ем jix, і нікога з нас яны ня змогуць зьесьці.
Але прысталі мы зусім супаксуне j бясьпечне, налілі жбаны сьцюдзёнае вады з малое крынічкі і абодва бясьпечне вярнуліся на лодку, ня згледзіўшы ані воднага дзікуна.
Потым плылі мы дaлej на паўдня дзесяць або двананцаць дзён, а калі я думаў, што ўжэ нямаш небясьпечнасьці пагону, мы ізноў задзержыліся. Я думаў, што мы блізка ракі Сэнэгалю і што пашчасьце нам сустрэцца тут із англіцкімі карабамі, каторыя маглі-б нас узяць на палубу. Бо ежыны ў нас вельмі меншала, і нам пагражала загуба, калі ня сустрэнемся зь якімсь карабам.
Я сядзеў вельмі задумаўшыся ў CBa6j будцы, Ксуры быў ля руля. Раптам ён крыкнуў: — Спадару, спадару, караб ізь вятрыламі!
Я выскачыў із будкі і ўгледзіў, што гэта быў запраўдны караб, a najMeHHa — партугальскі, відаць, плыў да ўзьбярэжжа Гвінфскага. Я ськіраваўся да яго, пастанавіўшы зь jiM паразумецца. Мяне, відаць, абачылі cBajiMi далеказорамі і спусьцілі вятрыла, каб я мог jix дагнаці.
Капітан і людзі ягоныя прынялі мяне вельмі хораша і пыталіся ў мяне, хто я. Пыталіся ў мяне папартугальску, і пагішпанску, і пафранцуску, але я нічога ня цеміў. Але, напасьледак, прьцшоў адзін плаўбіт шкоцкі і прагукаў да мяне, а я яму сказаў, што я Англіец і што ўцёк ізь няволі мaўpcкaj із Салегу. Просьле гэтага ён мне сказаў, каб я з Ксурым ішоў за jiM і свае рэчы ўзяў із сабою.
Разьдзел III
Выкінены на пусты востраў
Капітан партугальскі абходзіўся за MHoj вельмі добра і, завёзшы мяне ў Бразылю, не хацеў за гэта нічога ўзяць. Навет наадварот, запрапанаваў мне, што купе маю лодку за восемдзесят дублёнаў2, a Majro чорнага малца Ксуры за 60. Мне не хацелася прадаваць малцавае свабоды, асабліва, калі ён мне служыў так верне і ўсё мне рабіў. Але як капітан абяцаў выдаць паперу, што дасьць яму волю за дзесяць год, калі прьуме хрысьцянства, і калі Ксуры казаў, што проці гэтага нічога ня меў-бы, я пакінуў яго капітану. Але пасьля вельмі шкадаваўся, што прадаў гэтага добрага малца.
Мы мелі супакоінае падарожжа ў Бразылю. Я асеў тамака на некалькі год. Стаўся сябруком собсьніка плянтацаў цукровых і забагацеў. Гэтак я лучыў да гэнага сярэдняга стану жыцьця, каторы Moj бацька мне pajiў. Быў там, дзе быў-бы, каб астаўся дома, але не нацярпеўся-б гэтулькі, як нацярпеўся адгэнуль, калі ўпяршыню ўзьушоў на караб, ажно пакуль вызваліўся зь няволі MapopKaj. Пісаў CBaej прыяцелцы, удаве англіцкага капітана, і прасіў яе, каб мне паслала палавіцу Majix грошы, што ў яе меў на схоўцы. Казаў, каб паслала грошы ў Лісабон, а адтуль прывёз мне jix партугальскі капітан у наступное падарожжа ў Бразылю. Грошы я спатрэбіў ізь вялiкaj карысыру: купіў яшчэ балф зямлі і заклаў тамака плянтацу на табаку j на цукір.
2 Дублён — гішпанская монэта, спачатку роўная 16 далярам, цяпер ня ўжываецца.
А цяперака, як пабольшала мая маемасьць і багацьце, галава мая закруцілася ад плянаў і новых прадпрыемстваў, ды таковых, што часта бываюць згубаю і на.ідазнанеішых галоў купецкіх. Як калісь разьдшоўся я із CBajiMi бацькамі, так ня быў здаволены цяперака. Забываючыся аб CBajix штадзенных павіннасьцех, я хадзіў із галавою пoўнaj думкаў аб тым, як бapжджэj забагацеці, баржджф, чымся гэта было магчыма.
У Бразылі я жыў чатыры гады, пазнаёміўся із шмат якімі собсьнікамі плянтацаў і купцамі ў Сан-Сальвадору, дзе была нашая прыстань. Часта я jiM апавядаў аб CBajix двух падарожжах да ўзьбярэжжа Гвінфскага і як было тамака лёгка гандляваці драбязо), як шкляныя пэрлачкі, нажы, кавалкі шкла і пад., а за jix льга дастаць залаты пясок, сланёвую косьць і да гэт. пад. і, што нajвaжнej, чорных нявольнікаў, каторых можна было-б добра ўжыці ў Бразылі нат у нeaбмeжaнaj лічбе.
Mae суседзі слухалі заўсёды вельмі ўважне, асабліва як jiM апавядаў аб нявольніках. Бо ў Tbij час надта мала нявольнікаў прадавалі ў Бразылі, і яны былі вельмі дарагія. Дык аднаго дню некаторыя з купцоў і собсьнікаў плянтацаў прьушлі да мяне і сказалі пад сакрэтам, што паслалі-б караб у Гвінэю, калі-б я быў на jiM дагляднікам тавару, прадаў яго і купіў новы. Што ў Бразылю прывезьлі-б мноства нявольнікаў, каторых-бы падзялілі між собку. Бо ўсім нам былі вельмі патрэбныя работнікі на плянтацы.
Гэтая пропозыцыя паўстала напэўна на маю згубу. Як толькі яна мне была ўчынена, я ня мог ад яе адчапіціся. Я ня ўспомнеў добрых радаў, што мне калісь даваў бацька, і зрабіў пісьменную ўмову з палавічнікам нашых плянтацаў і зь некалькіма суседзьмі, што будуць даглядаць мае плянтацы, пакуль буду вонках. Было гэта ў Tbij самы дзень, як я колькі год назад адьцшоў ад CBajix бацькоў, супрацівіўшыся jixnaj волі, і пашкодзіў сам сабе.
Мы плылі пры вельмі добрым ветры. Але было вельмі горача. Траха двананцаць дзён плывучы ўсё на паўночны ўсход, мы пераплылі роўнік (экватор). А тады страшная бура ўзьнялася на мору. Цэлых двананцаць дзён мы не маглі нічагусенкі jinmara рабіці, як згадзіціся, каб нас кідалі хвалі і гнаў віхор, куды яму хацелася. Адзін із нашых людзёў умер ад гаручкі, а адзін мужчына j малец былі змытыя хвалямі ў мора.
Двананцатага дню капітан стараўся даведацца, дзе мы прыблізна былі. Ен знajшoў, што мы ёсьцека, мусіць, на адзінанцатым градусе паўночнае шырыні, аднак ня блізка Афрыкі, але кіненыя назад да паўночнага краю Бразылі, знаць, блізка ўтоку ракі Орынока. Караб быў пашкоджаны, і цякла вада. Мы пастанавілі, што будзем плысьці на захад і прыстанем тамака на некаторым із англіцкіх астравоў.
Але ледзь зьмянілі кірунак, як другая бура захапіла нас і пагнала далёка на захад, так далёка, што мы былі вонках прастору гандлёвых зносінаў. Мы пазналі, што калі нам і ўдасца выбрацца з мора, дык станемся здaбычaj дзікуноў.
У часе гэтых страхаў адзін із нашых людзёў, рана нараніцы крыкнуў:
— Зямля, зямля!
Вецер веяў вельмі крэпка і, як маланкау гнаў караб, не маглі мы навет пасьпець вьцсьці з каютаў, каб парадавацца з тужліва чаканае зямлі. Тутка неўспадзеўкі караб моцна выцяўся, іспод ягоны затрашчэў, вялікія хвалі пераваліліся з такою сілаю перазь яго, што мы кожную часіну чакалі, што ўтопімся. Мы ня мелі HajMeHinara паняцьця, дзе мы. Ці мы ля вострава, ці на сушы, і ці заселеная яна?
Капітан загадаў плаўбітом, каб спусьцілі лодку. Мы ўсе селі ў лодку, здаліся на волю Боскаю і спусьціліся на ласку разьюшанага мора. Было нас адзінанцацёх.
Мы цяжка ходаліся CBajiMi вёсламі, а яшчэ цяжшае было нашае сэрца. Быццам мы jшлi на кару cbMepiiHj. Як праплылі каля паўтары мілі, вялізарная, як гара, хваля навалілася на нас і, пакуль мы маглі ўспомнець Бога, перакуліла лодку, і мы як га былі ў вадзе.
Ніхто не патрапе апісаць, што я чуў, як тапіўся ў вадзе. Я ня мог апамятавацца, ня мог набраці паветра, як другая хваля мяне схапіла і, як мяч, пусьціла да берагу. Я ляжаў
замлелы, палумертвы. Пакуль пасьпеў ачуціцца, прьцшла новая хваля і парвала мяне ізноў назад прыблізна на 10 мэтраў ад берагу. Я хацеў затгціць дух датуль, пакуль-бы ізноў не вярнуўся назад, як раптам пачуў, што я над вадою. Я стараўся доляцца з хвалямі, і здалося мне, што я нагамі дакрануўся да нечага цьвярдога. Ізноў мяне затапіла хваля, ізноў я стараўся ўсьцерагчыся і ізноў ашчупаў пад сабою дно. Гэтак было некалькі разоў, аж пакуль я выбіўся з хвалеў і дапяў суіпы. Я ўзьлез на скалу на беразе, сеў тамака і ўздыхнуў глыбака. Я быў вонках небясьпечнасьці.
Ma6j nepiuaj думкаю было горача падзякаваць Богу за захоў. Нельга выказаці пачуцьця, калі чалавек выратаваўся, а як я, блізу што звольнены з магілы. Я хадзіў часіну па беразе, пацягуючыся, выпрастовуючы руццэ і робячы тысяча розных рухаў, каторых не магу на’т апісаці. Я зьвярнуў вочы на разьбіты караб і прагукаў:
— Божа, як гэта было магчыма, што я лучыў на бераг?
Аб CBajix сяброх я нічагусенкі ня ведаў, ня было па jix навет памяткі. Толькі тры капялюшы і адна шапка падскакавалі па хвалях.
Я пачаў азірацца наўкола. Што гэта была за мясцовасьць, дзе я апынуўся? Борзда жуда ахапіла маё сэрца. Я астаўся жывы, гэта праўда; але тут была страшная адзінота. Я быў мокры, ня меў сухое ніты на сабе, ня меў чаго ў рот улажыць, навет ня было каплі вады выпіць. Ня было жаднае надзер, думаў, што памру з голаду або разарвуць дзікія зьвяраты. Я ня меў жаднага аружжа, каб бараніціся або каб мог забіці зьвяро сабе на яду. Ад гэтага мяне абьцмаў страшны жах, і я бегаў па беразе, як шалёны. Але ноч сьхіналася нада мною, і, баючыся дзікіх зьвяроў, каторых мог стацца 6e36apoHHaj здабычаю, я пастанавіў, што залезу ў гушчар. Было тут густое дзярэўе, як XBoji. Хацеў так сядзець усю ноч і думаць, яко) сьмеріод скончу заўтрашні дзень. Знajшoў я там малое жаралцо сьвежае вады, а потым узьлез на дзерава, сеў так, каб ня мог зваліціся, і вельмі борзда заснуў. Нараніцы, прачхнуўшыся, я чуўся шмат здароўшым, чымся мог учора падумаці. Караб быў яшчэ на зьверху вады, і хвалі прыгналі яго блізка да берагу. Прьцшло мне ўдум, што калі-б мог я дабраціся да яго, дык мог-бы што-колечы зь яго ўратаваць, што мне вельмі згадзілася-б.
Зараз па палудні мора зусім уцішылася. Быў адліў, я бачыў ізноў караб і разважыў, што цяперака за адліву будзе да яго ўсяго чэцьверць мілі. Я пастанавіў пераплысьці да яго.
Адважна кінуўся ў ваду і пераплыў да карабу. Схапіўшыся тамака за кавалак канату, я ўзьлез наверх на палубу.
Было там усюды шмат вады. Але, нягледзячы на гэта, караб быў у добрым стане. Калі-б мы ўчора на jiM усе асталіся, дык маглі-б быць жывымі. Сабака і два каты былі адзінымі жывучымі стварэньнямі на jiM. Запасы еміны былі зусім сухія, і я сабе прыгатаваў добры абед ізь некалькі сухароў і рому, што тамака знajшoў. Потым узяўся за работу, рабіў з усяе сілы, зьбіў плыт ізь некалькіх вырваных дашчок і калодаў. На плыт паставіў тры плаўбіцкія куфры і напоўніў jix хлебам, рыжам, сушоным казіным мясам і галяндзкім сырам, некалькімі штукамі адзежы, некаторымі прыладамі, аружжам і набоямі. Дык мо) плыт быў вельмі цяжкі. Я пачаў сумлявацца, ці ўдасца мне даплысьці зь jiM да берагу, бо я ня меў ані канату, ані вясла, ані руля.
КНІГІ ОНЛАЙН
