За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
— Ну, — сказаў я, — думаеце, што яна ўстсуіла-б проці гарматаў? Ці-ж не разьбіліб яе выстраламі за дзесяць дзён або не ўзарвалі-б порахам із подам?
— Але, але, — сказаў ён, — ведама!
Хінскі павадыр цікавіўся, што я сказаў штырніку. Я дазволіў гэтаму, каб сказаў яму за некалькі дзён, як мы выходзілі зь хінскае зямлі і павадыр зьбіраўся нас пакінуць. Як ён даведаўся, што я сказаў, маўчаў дaлej усю рэшту дарогі і ня чулі мы ўжэ нічога аб xincKaj магутнасьці j вялікасьці.
Мінуўшы гэтую вялікую дрэнь, мы пабачылі, што насяленьне ўжэ рэдшае і жыве ў большасьці ў гарадох (умацаваных мястох), бо нападаюць і рабуюць Татары, разьяжджаючы вялікімі адзьдзеламі, а супако]нае насяленьне не абаранілася-б ад jix у вадкрытых краёх. Я бачыў цяперака, што трэба, каб наш караван ішоў шчытна разам; бо мы відзелі, што воддаль ад нас бадзяецца некалькі тоўпаў Татароў. Як мы пасьля маглі jix разгледзіць блiжэj, зьдзівіўся я, каб хінскае гаспадарства магло быці зваявана гэтымі агіднымі бадзякамі. Гэта былі адно дзікія горды, няўдзержаваныя ў жадным парадку, ня знаючыя жаднае дысцыпліны або ваеннае арганізацьці.
Першага дня, як мы абачылі Татароў, дазволіў нам наш павадыр пагнацца за стадам дзікіх авец. Гэтыя зьвяраты вельмі борздыя, я ніколі ня відзеў такіх авец. Было jix 30— 40 у стадзе.
Гонячыся за авечкамі, мы сустрэліся прыпадкам із саракма Татарамі. Мы ня ведалі, ці яны так сама гоняцца за баранамі, як мы, альбо цікуюць на што jiHmae; але як толькі яны нас згледзілі, затрубіў адзін ізь jix у якісь рог. He пpajшлo і дзесяцёх часінаў, зьявілася ў далячыні каля аднае мілі jinmaa таўпа, чалавекаў 40—50; але мы борзда зь jiMi справіліся.
Быў сярод нас адзін із шкоцкіх купцоў із Масквы. Як толькі пачуў ён гук рогу, сказаў нам, каб ня трацілі часу, піто нам не астаецца нічога jiHmara, як напасьці на jix. Упарадчыўшы нас, паехаў ён проста проці Татароў, а мы за jiM. Яны глядзелі на нас, стоючы таўпою бяз жаднага парадку; але як толькі пабачылі, што едзем на jix, выстралілі стрэламі, каторыя, на шчасьце, у нас ня лучылі, упаўшы на зямлю перад намі.
Мы як га суняліся j паслалі jiM зархнія дзеравяныя стрэлы свае алавяныя кулі. Выстраліўшы, борзда пусьціліся на jix. Шкоцкі купец дзяржаўся так мужне і з тако) сьцюдзёнаю адвагаю, што я ніколі ня відзеў чалавека здaльнejшaгa камандаваць у біцьве. Як толькі мы jix дагналі, стралялі ў jix ізь леварвэраў і секлі шаблямі; але яны ўцякалі ў і^вялікшым перапудзе. За некалькі часінаў усё скончылася. У нас ня было ніводнага забітага або раненага, мелі мы адно няпрыемнасьць, што тымчасам разьбегліся авечкі, за каторымі гналіся. А другая таўпа Татароў так спалохалася груку з нашых стрэльбаў, што ўцякла яшчэ здалеку.
Мы падарожнічалі яшчэ каля месяца, нajбaлej каля ўмацаваных вёскаў, што былі дагэтуль пад уладаю хінскага цэсара. Татарскія горды яшчэ нападалі на нас некалькі разоў, але не зрабілі нам вялiкшaj шкоды; яны не маглі ўсто]іць проці нашага страляньня.
Разьдзел VII
Едзем пераз маскоўскую Татарыю
Было яшчэ бaлej як тысяча вёрстаў да Масквы; але 14 красавіка, nepajruoVnibi некалькі рэкаў і дзьве страшныя пустыні (пераз адну зь jix мы шаснанцаць дзён ехалі), мы апынуліся ля граніцаў Маскоўскага гаспадарства. Здаецца мне, што першая вёска ці гарадок
(крэпасьць), належачы цару, зваўся Аргуна, на заходнім баку ракі таго-ж назову.
Памалу і безь перашкодаў ехалі мы дaлej ад ракі Аргуны. Хоць у вусіх мястэчках і гарадкох, кудо) мы ехалі, было во)ска j вазводы Маскалі j хрысьцяне, але мясцовае насяленьне было паганскае, прыносіла жэртвы балваном, пакланяючыся сонцу, месяцу j зоркам. 3 усіх паганаў, з каторымі я калі стыкаўся, гэтыя былі ^дзічэішыя, хоць, мусіць, ня былі людаедамі.
Мы пазналі розныя асаблівасьці гэтага краю, населенага Маскалямі j Татарамі. Гэта вялізманная j жудасная пустыня, пераз каторую нам трэ’ было ехаці звыш дваццацёх дзён. У вадіюі із тамашніх вёсак мы мелі магчымасьць пазнаёміцца зь рхнім спосабам жыцьця, каторы надта дзікі j агідлівы. Прыносілі ў Toj дзень вялікую жэртву і дзеля таго паставілі на пень якогась чартоўскага балвана, выразанага зь дзерава. Ён быў апранены ў брудную аўчынку, аберненую вoўнaj навонкі, на галаве меў высокую татарскую шапку, праз каторую вырасталі два рагі; хоць быў ён каля васьмёх ступнеў увышкі, ня меў ног і наагул жаднае хвормы.
Гэты страшок стаяў на другім канцы вёскі; калі я падьцшоў блiжэj, абачыў тамака каля шаснанцацёх або семнанцацёх людзёў, лежачых ніцма каля гэтага гідкага кавалка дзерава. Як я падьцшоў блізка, яны ўскочылі, пачалі выць, як сабакі, і пабеглі адтуль, быццам я jix патрывожыў. Ля ўходу ў блізкую хату, пакрытую сухімі каровімі j авечымі скурамі, стаялі тры чалавекі з даўгімі нажамі ў руках, а пасярод будана ляжалі тры забітыя авечкі і малады бычок. Былі гэта, здаецца, жэртвы, прыношаныя дзеравянаму балвану, гэныя тры чалавекі былі духоўнікі, а семнанцацёх, у пяску ляжачых, былі людзі, што прынесьлі жэртвы і цяпер маліліся калодзе.
Прызнаюся, што, як жыву, нішто мяне так не раззлавала, як гэтае дурное j дзікое маленьне рхняе чарту. У злосьці я пад’ехаў да агіднага балвана і, выцяўшы шaбляj па шапцы на aroHaj галаве, расьсек галаву папалам; адзін із нашых людзёў, што быў за мноў схапіў за аўчыну, KaTopaj быў прыкрыты агіда, і хацеў яе сьцягнуць, але раптам па сяле разьлёгся страшны крык, і дзьвесьце ці трыста Татароў закрычэла мне каля самых вушоў. Я быў рад, што могуцячы, бо шмат хто зь jix меў лукі j стрэлы; але ад гэтае часіны я пастанавіў, што яшчэ да jix даведаюся.
Наш караван супачываў тры ночы ў блізкім месьце, каля чатырох мілеў адтуль. Я выказаў сваю думку вышменаванаму шкоцкаму купцу. Сказаў яму аб тым, што відзеў, і аб CBajiM абурэньню пры думцы, каб людзкая прырода магла быці такоі BbipoflHaj, а так сама аб тым, што я пастанавіў паехаць туды і зьністожыць гэнага гідкага балвана. Ён пахваліў маё маненьне і назаўтрае ўночы выбраліся мы, ён і я, яшчэ адзін мужны Шкот і Moj слуга naTajHO зь места. Узялі із сабою пораху, сьпірытусу і розныя рншыя палкія матэрьуі, якія толькі маглі дастаць, а такжа судзіну зь дзёгцям.
Каля адзінанцацёх гадзінаў прыехалі мы да месца, дзе стаяў балван. Навокал было ціха.
HajnapBej мы памазалі яго ўсяго дзёгцям і MeniaHKaj лою ізь серкаю; дaлej яму ў вочы, вушы j рот насыпалі пораху; наўкола паўтыкалі jiambiH палкія матэрыр і ўсё запалілі.
Мы асталіся блізка, гледзячы каля чэцьверці гадзіны на сваю работу, ажно пакуль агонь дajшoў да пораху ў ваччу, у роце j вушшу балвана, і порах выбухнуў; відзячы, што балван разарваўся j зваліўся і што ён чыста згарыць, мы вярнуліся ў места і пajшлi спаць.
Але гэтым справа ня скончылася; назаўтрае ледзь мы нараніцы ўсталі, зьявілася перад мескімі брамамі вялікая таўпа народу і дамагалася ад маскоўскага BajBOflbi кары за зьнявагу CBajix духоўнікаў і спаленьне вялікага Хам-Хі-Таунга.
Жыхары места вельмі спалохаліся, бо Татароў было траха трыццаць тысячаў. Маскоўскі BajBOfla паслаў да jix паслоў, каб jix супакорць, упэўняючы jix, што аб нічым ня
ведае (гэта была праўда), але што калі-б яму сказалі, хто гэта зрабіў, дык ён пакараў-бы віньнікаў. Яны адказалі яму горда, што ўвесь Kpaj моліцца да вялікага Хам-Хі-Таунга, каторы жыве ў сонцу, і што жадны сьмяротнік, апрача якіх хрысьцянскіх нявернікаў, не адважыўся-б зьдзекавацца над абразом ягоным.
Bajeofla, ня хочучы даваць прычыны да ва]ны (загадаў яму цар, каб Татароў не дражніў), супакояваў jix, як мага. Напасьледак ён jiM сказаў, што нараніцы выехаў адтуль які караван у кірунку Маскоўшчыны і што хіба хто зь jix зрабіў зьнявагу; калі яны згаджаюцца, дык ён пашле да нас CBajix людзёў, каб справу высачылі. Гэта jix крыху супакоіла, a Bajeofla паслаў як га пасланца, каб наказаць нам аб тым, што сталася, і napajinb нам, вінны мы ці не, каб нajбapжджэj выяжджалі адтуль; што тымчасам ён падзяржыць чакаючых Татароў датуль, пакуль будзе магчыма.
Гэта была вялікая ласка з боку вajвoды, хоць наш павадыр нічагусенкі ня ведаў, паслухаў караван рады ва]воды, і дзьве пары ехалі мы як нajбapжджэj.
Tpajpara дня, як мы разлажылі табар на вельмі адпаведным месцу ў пустыні, высыпаліся на нас Татары, паслаўшы наперад да нас трох паслоў, дамагаючыся тых людзёў, што зьняважылі jixnix духоўнікаў і спалілі вялікага Хам-Хі-Таунга; як jix так сама спаляць, дык ад’едуць адгэтуль, а калі не, дык усіх нас зьністожаць.
Нашыя людзі вельмі зьлякаліся гэтага пасолства, але ніхто не згаджаўся на жаданьне татарскае. Гарда стаялаj глядзела часіну на нас, потым зараўлаj выстраліла мноства стрэлаў; але мы былі за нашымі рэчмі, дык ніхто з нас ня быў ранены.
Раптам падьцшоў да павадыра адзін казак із каравану і сказаў:
— Пашлю jix усіх у Шыбejлкy.
Гэта было места на чатыры ці пяць дзён дарогі адтуль управа і крыху ззаду ад нас. Казак узяў лук і стрэлы і паехаў ад нас, даючы шмат кругу. Ён прыехаў да задніх сьцягоў (радоў) татарскага BojcKa, быццам адумысьля выехаўшы зь места, каторае мы пакінулі. Ен наказаваў jiM, што нявернікі высачаны і што паехалі з караванам у Шыбejлкy, каб тамака спаліць jiHmara вялікага балвана. Пасьля гэтага Татары паехалі і за якія тры гадзіны шчэзьлі нам зусім із вачоў. Ніколі мы ўжэ аб jix не даведаліся, паехалі яны ў Шыбдлку ці не.
Пасьля гэтага мы падарожнічалі бяз дальшых прылукаў каля месяца ці шасьцёх тыднеў страшнымі пустынямі j краямі, заселенымі нajдзiчэjшымi людзьмі. Я думаў, што чым блiжэj будзем да Эўропы, тым цывілізаван^шыя Kpaji 3Hajfl3eM; але мыліўся. Былі мы цяперака ў народу Тунгузаў; хоць яны былі MeHej небясьпечнымі, як Татары, бо былі пад уладаю Маскоўцаў, але жаднага народу на сьвеце няма такога дзікога і з тако) дзівоена) pэлiгiяj, як яны. Адзяюцца ў зьвярыныя скуры, каторымі пакрыты і ]іхнія дамы. Мужчыны ня розьняцца ад жанчынаў ані грубымі тварамі, ані BonpaTKaj. Узімку, як зямля пакрыецца сьнегам, жывуць яны ў падземных скляпох, злучаных ходамі. Калі мелі Татары на ўсё сяло аднаго Хам-Хі-Таунга, былі тут бажкі ў кoжнaj хаце і ў кoжнaj пячуры.
Адгэнуль ажно да ракі Об праходзілі мы перазь дзікі, няўроблены Kpaj, з рэдкім насяленьням і благо) адмішстрацыяр але Kpaj прыемны, ypaджajныj харошы. Жыхары, каторых мы тутака знajшлi, усе пагане, з выняткам тых, што сюды высланы з Маскоўшчыны, бо сюды высылаюць маскоўскіх злачынцаў, каторыя не засуджоны на сьмерць. JiM траха немагчыма вярнуцца калі адгэтуль.
КНІГІ ОНЛАЙН
