За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
ваздачу". Лічбы здаваньне — „справаздача".
Зусярэдзіцца, -джуся (слова творанае) — забраць у кучу, у сярэдзіну ўваіу, каб штось ляпд разабраць.
Зьверх, -у. Гэтае чыста беларускае слова знсудзенаў „Аль-Кітабе“, значыць тое, што ўзядзенае з польскае мовы „паверхня“.
Зьнемарапгчаны. Нёмарасьць (ад няма радасьці') — вялікі боль душы ад гора j смутку; адгэтуль нёмарасьціцца — смуціцца вельмі; балець душою; зьнёмарашчаны — засмучоны; збалелы душою (маск. огорченный, польск. zmartlviony).
Зялезьзе, -я. Зборнае рмя — каіданы.
Із. Калі прьцмя з старць перад сыкавымі гукамі (з, с, ж, ш) наступнога слова (із сабр/, ізь зямлі) або пасьля сугуку (зычнага) пярэдняга слова, дык даз дадаецца і (прадаў дом із хлявом). Прьцмя з (із) перад мяккімі сугукамі пярэдняга слова зьмякчаецца (зь Вільні, зыўшоў ізь неба').
Караб. У старыну гэтае слова мела ль на канцы (карабль), але з часам на канцы слова па вусьняных (б, ў і рнш.) у бeлapycкaj мове ль адпала (Браслаў, Імсьціслаў).
Карагод, -у — 1) гулі, калі гуляючыя бяруцца за рукі, творачы кола; 2) таўпа, чарада людзёў.
Касматая скура — скура касматых зьвяроў (авечкі, 3ajna, труса, лісы, медзьвядзя, ваўка, сабаля і рнш.); слова гэтае шырака ўжываецца ў дaўнejшaj бeлapycкaj літаратуры. Ад „касматая" (скура) перакладчыкам утварона касмаціна.
Каята, -ы. Калі чалавек каецца за грахі, за свае ліхія ўчынкі, дык гэта ёсьць каята; словагэтае шырака ўжываецца ў „Аль-Кітабе“.
Коньнік, -а — 1) едучы конна; можна ехаць „конна“ ня толькі на кані, але j на jiamaj жывёле (слані, вярблюдзе і jiam.); 2) у дaўнejшaj Hamaj літаратуры гэтак япічэ завуць рыцара.
Ладне, прысл. — даволі шмат, „значне"; ладны — даволі вялікі, „значны". „Значны“, „значне“ — полёнізмы.
Ласонік, -а — смачная яда, „прысмак" (апошняе полёнізм), ужываецца шырака ў Віцебшчыне, што падае Нікіфароўскі ў сваім зборніку. Ласўн, -а (муж. р.) і ласуха, -і (жан. р.) — ласы (ая) на ласонікіі
Лучыць (націск нау) — папасьці. Лучыў палцам у неба. Лучыць (націск на ы) — лучыць адно з адным, прыкл., можна лучыць авечкі розных гаспадароў. Сконч. злучыць, адлучыць, вылучыць.
Луста, —ы — шырокі j даўгі, але ценкаваты кавал хлеба, адрэзаны ад бохана.
Льга, прысл. — магчыма.
Магамэд. Гэтармя з д ужывалі беларускія мусульмане, як відаць ізьjixHHj беларуска] літаратуры. Ад cBajix мусульман пазнаёміліся з гэтым словам і рншыя Беларусы, дык, ведама, што яго маем ужываць з д на канцы.
Мерны — невялікі j немалы — сярэдні, слова чыста беларускае, тымчасам „умеркаваны“ — полёнізм, „мяркоўны" — перакручаны полёнізм.
Морскі, -ага, націск у гэтым слове на о, так сама, як і ў ночны.
Між собку — паміж ca6oj, слова чыста белар., часьце] кажацца ў Магілеўшчыне, дзеля таго так часта яго сустракаем у М. Гарэцкага.
Навытырыцца, -уся — пры помачы прахтыкі навучыцца штось рабіць; пашыранае ў Віцебшчыне, як ведама із зборніку Нікіфароўскага.
Накратаць, -аю — накласьці чым воз, вагон і рнш., адгэтуль накрапг = маск. груз.
Накшы —рншы паводле якасьці, гэтак добра выясьніў гэтае слова даўно Е. Карскі ў „Беларусах". і на пачатку гэтага слова няма з тае прычыны, дзеля чаго яго няма і ў словах меці, голка, граць ірнш.
Нэгра, —ы. Словы, маючыя перад канчаткам р з папярэднім сугукам, звыча]на кан-
чаюцца на а: швагра, сябра, зубра, тыгра. Маюць а на канцы такжа словы — Карпа, Марка.
Пагода, -ы — надвор’е, калі няма дажджу, сьнегу і пад. Калі-ж рдзе дождж ці што З'іншае, дык будзе нягода.
Падарожжа, -а — гэтае слова ніякага роду, кажацца гэта, паміж зіншым, у Наваградчыне.
Пазорны — харошы з выгляду, пазор — вонкавае хараство.
Палохацца, -аюся. Людзі палохаюцца, а птушкі j жывёла пужаюцца, пудзяцца.
Памога, -і — матар’яльная помач, субсыдыя. Дапамога — полёнізм.
Пара — 1) прысл. — пара дамоў; 2) рмя наз. — а) пара году, эпоха, б) дзень і ноч. Дзьве пары гулялі, ішлі. Будзе napoj = яшчэ ня позна, пасьпеем. Напару — часамі. Пара (націск на na) 1) двое чаго-колечы; 2) выпарэньне яко)-колечы жыжкі (пара з гаршка і рнш.).
Парадавацца, -уюся, націск на -ва-, -у-.
Пасьцівы. Ад чэсьць родны склон будзе сьці, адгэтуль пасьцівы; у crapoj бeлapycкaj літаратуры толькі гэт’кія хвормы ўжываліся. Так сама ад цесьць будзе сьця, сьцю і г.д.
Перасьледаваць, -ую, перасьледавальнік, націск на-ea-, -у-.
Прадпрыемца, -ы — то), хто робе якое прадпрыемства; хворма (прыемца) чыста беларуская. У „Аль-Кітабе“ ё яшчэ душаемца — ангел, што забірае душу ўміраючага.
Празор, —у = маск. провйденйе, польск. opatrznosc.
Просьле, прысл., паказуе, пасьля чаго што дзеецца: просьле Вялікадня, Каляд і да г.п.
Прылука, —і — прыгода.
Прыстолак, -лка — скрынка ў стале. Скрынка з боку ў нутры скрыні, куфра і да г.п. будзе звацца прыскрынак.
Прысяга, -і, націск на пры-.
Прыяцель, прыяцелка, націск на пры-.
Прыяць, -яю. Беларуская хворма гэтага слова такая, як тут напісана, г.зн. бяз с. Прыяць кажацца, паміжрншым, у Случчыне, аб гэтым ведаем із зборніку Сержпутоўскага.
Спадар, спадарыня. Клічны склон ад спадар будзе спадару (націск на -да-) — 1) „пан“, „паня“, у гэтым значэньню ўжываіоцца менаваныя словы часта ў CTapoj бeлapycкaj літаратуры, паміжрншым, у „Повесьці аб Сівіле", „Буркалабаўскім летапісцу“; 2) Гасподзь, „Пан“, — у гэтым значэньню слова спадар ужыта колькі разоў у сьвятсу кнізе беларускіх мусульман „Аль-Кітабе“: Спадару Божа Moj... Божа Спадару. Слова „пан“ можна ўжываць толькі дзеля азначэньня вялікага землясобсьніка. Аднакарэнныя слову спадар ёсьць: а) гаспадар — 1) собсьнік гаспадаркі; 2) валадар гаспадарства (гасударства), г.зн. цэсар, кароль, вялікі князь, празыдэнт; б) гаспадыня-, в) гаспода альбо аспода — кватэра; г) гасподнік (-іца) альбо асподнік (-іца) — хто ня мае свае хаты, a HajMae acnoду. Ад аспода дзеля абазначэньня „готэлю“ трэ’ было-б утварыці слова асподня.
Спабыць, -ца — пазбавіць, -ца, астацца без чаго.
Спадман, -у — спакуса (маск. соблазн). Сама нехарошая, харошага спадману (з нар. песьні), Іванчык — дзявоцкі спадманчык (з нар. песьні).
Стацьцявы, -ога — праведзены пад простым кутом да ліні горызантальна]; стоцьны — зьвешаны проста зьверху ўніз.
Стварэнец, -нца. Апрача ніякага роду „стварэньне", ёсьць яшчэ (ладне ў „Аль-Кітабе“) стварэнец, муж. р., дык можа быць і жан. — стварэнка.
Сумлявацца, -аюся — ня быць пэўным у чым, адгэтуль сумлеў, сумлевак, бяссумлеву, сумлеўны. Некаторыя абмыльна пішуць „сумліў“ (з і), гэта перакручана паводле ўкpajiнcкaгa „сумнів“.
Супар -а, супарка. -і —рдучы (ая) „навыперадкі" ў якіх любя справах (маск. сопернйк), дaлej маем супарства і супараваць.
Сыновец, -ўца — сын братаў, дачка братава будзе даччанка-, пачута ад людзёў з Горадзеншчыны.
Сьціжадоба, -ы — жаданьне сьці, славы.
Сьцілюбы — хто гоніцца за сьцёр славаў
Сьцяг, -у — 1) штандар, флаг; 2) рад. Сьцяг дамоў.
Траха, прысл. — блізу што. Трахаўсю сенажаць скасілі. Чута каля Крэва (Ашмян. п.) і Вішнева (Валож. п.), націск на канцы.
Тэ — скарочанае ад табе (давальны склон).
Уклякнуць, -ну — стаць на калені, паклякнуць — пастаць на калені. Авёс пакляк. Чута ў Арлянятах (Ашмян. п.).
Увелькі, прысл., кажацца ў Магілеўшчыне, — велічынёў падобна як ушыркііудаўжкі. Сабакаўвелькі з ваўка.
Удум — у галаву. Прыўшло мнеўдум.
Ужэ, гэтак казаць зусім добра пабеларуску, навет ляпд як ужо.
Ходаньне, -я — долькі, барацьба.
Хрысьцянства, хрысьцянін, заўсёды ўжываецца бяз і па ц.
Як га, прысл. — вельмі борзда, у мамэнт; крыху меншаю барзьдзіню абазначае як cmoj.
Як мага — як могучы. Падобную хворму маюць выражэньні: як хаця — як хочаш, які любя — абы які, які любіш, які балф падабаецца.
j = U,ji = йі.
Націск у некаторых словах паказаны курсывымі літарамі.
Курс нядзельнае школы
Лекцыя 1
Наказаньне радзінаў Іоана Хрысьціцеля
Лук. 1, 5—23.
Залаты верш: „Бо шчырае ё слова Божае іўсе справы яго верныя“. Псальм 34, 4.
Выясьненьні
Зь Евангельлям Ісусавым цесна зьвязана гісторыя Іоана Хрысьціцеля. Ажыло ў ім старое прароцтва, каб далей ужыцьцёвіцца ў Хрысту. Абодвы гэтыя мужы ня толькі былі злучаныя ля Ёрдану, але ўжэ ад часіны нараджэньня іх, як гэта бачым з драбязнага апісаньня Лукі; у в. 36 чытаем, што пасол Госпадаў і вяптчун новае пары быў па матцы сваяком Ісусавым.
В. 5—7. Радзіны Іоана Хрысьціцеля прыпадаюць на канец гаспадараньня караля Гірада. Падчыркнем адумысьля, што бацькі Іоанавы паходзяць з роду духоўнага. Бацька яго называўся Захарыя (значыць „Егова памятуе“) так, як і апошні з прарокаў, маці — Альжбета, што знача „боская прысяга". Гэтыя імёны ёсьць быццам праграмаю пазьнейшых здарэньнеў. Быў гэта надта набожны дом, і радзіны яго трэба лічыць за дар Божы ў поўным гэтага слова значэньню, бо сталася гэта блізу што таксама, як і нараджэньне Ісаака й Самуіла, калі бацькі былі ўжэ старыя, і як выслуханая малітва, тым балей, што бязьдзетнасьць у Ізраілеў была знакам гневу Божага.
В. 8—10. Паводле 1 Крон. 24, 10 Давід падзяліў духавенства на 24 групы, каторыя радоўкаю (па чарзе) мелі служыць. Авія бачым у восьмай групе. На паўгоду выпадала ім што восем дзён служба ў сьвятыні. Паводле жэрабя назначалася, хто што мае зрабіць. Захарыя якраз маніўся кадзіць, гэта ахвяра ёсьць сымболям малітвы народу, каторы ў часе каджэньня стаяў у сенех перад абліччам Божым. Людзі зьбіраліся двойчы — перад ранічнай і вячэрняй малітвай. Здарэньне, аб каторым кажацца ў тэксьце, сталася перад вячэрняй ахвярай, г.зн. ў 3 гадз. папалудні.
В. 11—12. Ангел Госпадаў, пераз каторага даведаўся Захарыя аб цудоўнай вестцы, стаяў па правым баку аўтара, што лічылася ў Ізраілеў за добры знак. Аднак Захарыю абняў страх, і ён вельмі спалохаўся, бо зусім ня быў прыгатаваным да гэтага.
В. 13—17 маюць зьместам якраз наказ радзімаў Іоанавых. I ня толькі туга народу па спасеньню, але й найтайнейшыя зьпіэньні Захарыявы маюць быць выслуханыя. Бог памятуе ўсе малітвы, забытыя ўжэ людзьмі. Імя абяцанага дзіцяці знача ўжэ ласку, пасланую Богам. Пагэбрэйску Іоан (Іоганан) знача „Іегова ласкавы“. Адумысловая служба вымагае адумысловага пасьвячэньня Богу; адгэтуль узьдзерж Іоана ад усялякіх хмельных напіткаў ёсьць простай канечнасьцяй, бо ў Іоану спачывае Дух Сьвяты. Заданьне яго і характар службы, падобна як у Ільлі, мае быць вылучна прароцкае: навярненьне народу.
КНІГІ ОНЛАЙН
