За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Разьдзел VIII
Перазімаваўшы ў Сібіры, варочаюся дамоў
Мы былі сем месяцаў у дарозе, калі даехалі да Табольска, галоўнага места ў Сібіры. Цяпер борзда надыходзіла зіма. Нам сказалі, што Маскоўцы ўзімку падарожнічаюць у
санех, бо сьнегу наідзе так глыбака, што ён пакрые ўзгоркі, даліны, рэкі j вазёры і зробе зь jix роўнядзь, каторая потым, умерзшы, бывае цьвярдая, як камень. Але я ехаў у Англію, а не ў Маскву, і калі-б паехаў цяпер із караванам, мусіў-бы яго пакінуць на ладную часьць дарогі. Я мусіў-бы адхінуцца ў кірунку да Гданску на Балтыцкім мору, г.зн., праехаўшы Маскоўшчыну, трэ’ было-б ехаці перазь Літву11, пaдaўнejшaмy Крывію12 (перазь месты — Смаленск, Воршу j Вільню), альбо да Архангельску. Было-б неразумна выпраўляцца ў гэтыя дзьве падарожжа ўзімку. Дык я пастанавіў астацца ў Сібіры, на шырыні 60° ажно да вясны. У Табольску я меў запэўнены дзьве рэчы — мноства еміны, што даваў Kpaj, і цёплую гасподу з мноствам апалу. Я жыў цяперака запраўды ў зусім накшым клімаце, як на CBajiM дарагім востраве! Меў на сабе тры цёплыя камізэлькі, а на jix даўгую вопратку ажно да зямлі, і ўсё падбіванае касматаю скураю. Я наняў сабе гасподу ў добрым доме ў месьце, атаплянаю вялікімі печмі.
Цэлых восем месяцаў, каторыя я тут жыў, была хмарная, страшная зіма. Мароз быў такі вялікі, што я ня мог высунуцца за дзьверы бяз маскі з KacMapiHaj на твару. Цэлых тры месяры дзень быў пяць, нajбaлej шэсьць гадзін у пару. Нашыя коні былі ў радземных CTajHex, а што тычыцца нашых слуг, дык напару нам трэ’ было рупіцца аб jixnix палцах на нагах і руках, бо рнакш яны адмерзьлі-б і адваліліся-б.
У Maji мы злажылі свае рэчы і паехалі дaлej на заход.
Была гэта даўгая j цяжкая дарога, але, напасьледак, 18 ліпня прыехалі мы бясьпечне і здаровыя ў Архангельск, адкуль я паплыў да вусьця Лабы13.
Тут вельмі добра прадаў я із сваім сябрам CBoj накрат. Мая дзель раўнялася каля 3500 хунтаў.
Прабыўшы чатыры месяцы ў Гамбурзе, я сеў на караб, плывучы ў Гаагу, і прыехаў у Лёндон 10 студня 1705 г., ня быўшы ў Англці цэлых дзесяць год. А цяперака, дажыўшы семдзесят двух год CBajro жыцьця бесканечнае размавітасьці, навучыўся я знаць цану супачынку; якое гэта шчасьце, калі можам дні свае скончыці ў супакою і гатавацца ў падарожжа на Toj сьвет.
Слова ад перакладчыка
Беларуская, або крывіцкая, мова (язык) паводле CBajix гуковых і хвормавых асаблівасьцеў дзеліцца на два вялікія нарэччы. Нягледзячы на гэта, у словах уся беларуская мова вельмі суцэльная, што сьведча аб даўгіх вякох агульнага культурнага жыцьця беларускага народу. Але і ў raTaj суцэльнасьці ё некаторыя мясровыя розьніцы; вялікшая розьніца бывае ад чужых уплываў на народную або літаратурную беларускую мову альбо ад таго, што інтэлігенцыя, каторая вучылася ў чужых школах, часта недаволі ўмее мову CBajix бацькоў і дзядоў.
Дзеля таго і ў raTaj кніжцы могуць 3Hajcbpica словы, недаволі зразумелыя некаторым Беларусам, або такія, аб якіх моіуць зьявіцца тыя рі рншыя неўгрунтаваныя сумлеўкі ці то падзеля jix не агульнага пашырэньня ў cy4acHaj napopHaj мове, ці рэдшаму ўжываньню ў бeлapycкaj мове літаратурна), або яіпчэ дзеля якіх прычынаў. 3 гэтага выявілася патрэба выясьніць некаторыя словы, ужытыя ў raTaj кніжцы.
Абачыць. Кажацца абачыць іпабачыць, але ніколі ня можна казацьубачыць, алошняе пад уплывам маскоўскагаувйдеть. У кнізе „Аль-Кітаб“, Mai04aj некалькі сот балонкаў і Hanicanaj у nepmaj палове XVI ст. ў 4bicTaj HapopHaj бeлapycкaj мове, ні разу ня
11 Даўнеі гэтак звалася Беларусь.
12 Яшчэ panej гэтак звалася Беларусь.
13 Эльбы.
знсудзенаўбачыць, але заўсёды абачыць ці пабачыць. Але як відзець, так і бачыць казаць можна. Апрача таго, з крыху рншымі адценкамі ўжываюцца словы ўгледзіць і згледзіць.
Адноічы — аднаго разу.
Адчыніць можна ня толькі вокны j дзьверы, але так сама вочы, вусны, кнігу. Што адчыняюць, тое такжа зачыняюць ірашчыняюць. Стол настольнікам засьцілаюць, ложак nocbpiflKaj так сама засьцілаюць, але кoўдpaj накрываемся.
Асьмінанцаць правільнеў чымся восемнанцаць. Апрача таго, у словах — адзінанцаць, двананцаць, трынанцаць, чатырнанцаць, пятнанцаць, шаснанцаць, семнанцаць, асьмінанцаць, дзевятнанцаць — просьле складу на ёсьць н; гэта чыстая беларуская асаблівасьць, і яе трэба заховаваць.
Атумекамі ісьці — ісьці ня простаю дарогаю, але абходзіць рознымі пабочнымі дарогамі.
Ахвота да яды — выражэньне народнае, паміж рншым, запісана мною ў Куцевічах Ашмянскага пав.; ляпej гэтак казаць чыста пабеларуску, чымся ўжываць чужое апэт (запісана мно) у Арлянятах Ашмян. пав.) або — яшчэ rapaj — апэтыт.
Ашалапуціць — так выцяць, каб выцяты на якісь час страціў памяць, абяспамяціць.
Бітва, націск у гэтым слове на канцы.
Бразыля, у чужых словах замест-лія, -цыя,-нія і г.дбеларуская мова мае -ля, -ца, -на і г.д. (Юля, Бразыля, плянтаца, губэрня, Алімпа, Фанася, Настася).
Будан, -а — шалаш.
Быцьцё — 1) існаваньне; 2) прысутнасьць.
Валер блізкое паводле значэньня да „ляпе]“ —ужываецца, каб паказаць, шточагось мы бале] хочам, чымся іншага. Прыклад: xaj жанкі жнуць, а мы валеў пакосім.
Вар, -у — 1) вада, што варыцца, кіпячая вада; 2) вельмі гарачая пагода. У кніжцы ўжыта ў другім значэньню.
Варыстая хата — кухня.
Ваша — скарочанае з даўне]шага „ваша міласьць". Кажацца ваша j вашаць у вадносінах да мужчыны, а ваша j вашэця ў вадносінах да жанчыны. Скланяецца гэтак: наз. ваша (вашаць), ваша (вашэця), родн. вашэця (муж. р.), вашэці (жан. р.), дав. вашэцю, вашэці, вінав. вашэця, вашэцю, творн. вашэцям, вашэцяў, месн. вашэцю, вашэці. Гэта ветлы зварот да аднаго чалавека замест чужога „вы“ ў гэтым палажэньню.
Bo6yj, -ю. Усё, у што абуваемся — боты, чаравікі, камашы, галёшы, сьнежнікі і г.д.
BojcTpw. Гэтае слова ляп^ ужываць зьj, каторае тут паводле тае-ж беларускае асаблівасьці (зьяўляецца паміж о,а,еі зубнымі), як і ў словах — rajcapb, крэіда, Жсудзішкі, Бфніца, Бя]нюны і рнш.
Вонках, прыслоўе, значыць „не ў сярэдзіне", а на двары; у вадносінах да дому значыць, што хтось ці штось ё на панадворку, на вуліцы ці ў полю; у вадносінах да вострава значыць, што не на востраве; у вадносінах да гаспадарства значыць „заграніцаў1. Ужываецца ў nanepaniHaj і ўжывалася ў crapoj беларусказ мове (паміж рншым, ужываў Скарына).
Вытнуць, -ца; выцяць, -ца — удырыць, -ца. Адгэтуль назоўнае рмя ёсьць выцень, родн. вытня, апошняе знаходзім часта ў зборніках Нікіфароўскага.
Вятрыла, -а — парус.
Галеча, -ы, агульн. роду — вельмі бедны (ая).
Галіта, —ы — вялікая беднасьць, убоства.
Гальлівьі — Toj, што галіцца, прагавіты; галіцца — вельмі хацець чаго.
Гаманіць, -ю — гутарыць, гукаць; гамана, гамонка — гутарка, гаворка; гаманкі — гутарлівы, гаваркі.
Гэты, гэны — паказальныя 3ajM6Hbi; гэты ўжываецца ў вадносінах да таго, што
блізка (у прасторы, часе), гэны —у вадносінах да таго, што далёка. Падобна ўжываюцца гэткі — гэнкі, гэтак і гэнак, гэтта — гэнам, адгэтуль — адгэнуль, дагэтуль — дагэнуль. Ё яшчэ за]мя muj або moj, каторае ўжываецца пры Meamaj азначанасьці паказаванага спакменю (прадмету) і блiжэj падыходзе да гэны, чымся да гэты.
Груд, -у, зьмянш. грудок, -дка — 1) крыху вышшае месца на сенажаці; 2) грумада, таўпа, чарада, „гурток". У значэньню другім ужываецца ў народна] мове, пачынаючы зь Дзісенскага пав. і дaлej на ўсход ажно да Смаленшчыны. Ў літ. мову першы ўвёў М. Гарэцкі (Мсьціслаўшчына), падзьдзержыў Я. Пачопка (зь Дзісеншчыны).
Гукаць, -аю — гаманіць тутарыць; гукнуць — 1) паклікаць; 2) крыкнуць: „Гў-гу!“ Далеказор, a — прылада, пры помачы Katopaj можна далёка бачыць, „зорыць“.
Даняць — зрабіць „уражаньне", адгэтуль — да/мо — „уражаньне", як нсцмаць — надмо, за]маць —зсцмо, прыўмаць — прыімо', так сама будзе najMo — „паняцьце“ (агульны, абстрагаваны спакмень — прадмет); „уражаньне“ — полёнізм.
Двсучы — два разы.
Дзівосы — дзіўныя і адначасна сьмешныя рэчы, дзеяньні.
Дзярэўе, -я — зборнае ад „дзерава"; скланяецца гэтак: родн. дзярэўя, дав. ю, вінав. е, творн. ям, месн. ю.
Дыкжэ — адпавядае маск. „нменно“, але ўжываецца не пры пералічэньню або меааваньню, але калі хочам што падчыркнуць. Запісана мною ў Kpэўcкaj вол. Ашм. п.
Ежына, —ы — балеі-Meaej прыгатаваная на яду еміна (сырыя прадукты), ежа — тое самое, што яда.
Жанчына, -ы — чалавек жаноцкага полу, у гэтым-жа значэньню ўжываецца яшчэ слова жонка (мн. л. —жанкі), апошняе слова мае яшчэ значэньне чые]сь жонкі: Замужняя жанчына завецца замужка, маладая замужка будзе маладзіца альбо маладуха.
Жарало, -а — тая дзіра, дзе вада выцякае ізь зямлі, завецца жаралом; малое жарало будзе жаралцо. Калі жарало ўжэ такое ўвелькі, што зь яго можна чэрпаць ваду, дык яно будзе зваццаўзнор, калі вада ў jiM выцякае з-пад зямлі, або крыніца, калі вада выцякае із скалы. Аб ужываньню j адрозьненьню словаў узнор і крыніца даведаваемся, паміж рншым, із зборніку Нікіфароўскага. Жарало ўжываецца так сама ў значэньню пераносным: кажам аб жаролах навуковых, куплявых і Днш.
Жах, -у — во]стры j вялікі страх адначасна, зжахнуцца — зьнячэўку вельмі спалохацца.
За, прьдмя, ужываецца пры прыраўнаньню зь вінавальным склонам, прыкл.: Вінцуль лепшы за Ваўцюля; зімовы сьнег бельшы за веснавы. Ужываньня пры прыраўнаньню прьцмя ад ёсьць полёнізмам. Апрача таго, прьрмя за ўжываецца пры дзеяслове вучыць ца: вучыць-ца за адваката, вучыцеля, дохтара і г.д.
Загана, -ы — які-колечы моральны дэфэкт. Прыкл., хтось непасьцівы, непраўдзівы, пры слове не стаіць, нясумленны і да г.п. — усё гэта заганы людзкія. Калі чагось не стае матар’яльнага (збожжа, хлеба, кніжак, зямлі і да г. пад.), дык кажуць „не стае“, „нястача“. Фізычны дэфэкт выражаецца яшчэ словам ганьба; прыкл.: Дзяцюк ня мае жаднае ганьбы, чаму-ж бы яго не ўзялі ў маскалі; але наагул ганьба значыць „вялікі стыд“ ад якогась вельмі нягоднага праступку (напр.: хтось зрадзіў CBoj народ, чураецца роднае мовы).
Зацеміць — зазначыць. Зацем сабе на носе. Зацемка — „увага“ (у кніжцы і г.д.).
Зацны — важны j дарагі нам адначасна.
Згадзіць (-ца), джу, (джуся). Ужываецца ў значэньню: 1) згадзіцца начыюсь пропозыцу, просьбу. Згадзіў HajMima на год. Дзяўчына згадзілася на службу, 2) Пагадзіцца — „памірыцца".
Здаваць лічбу, здаць лічбу. Гэтыя словы шырака ўжываюцца ў CTapoj бeлapycкaj літаратуры замест дзіўнога барбарызму (злучаны полёнізм із маскалізмам) — „даць спра-
КНІГІ ОНЛАЙН
