За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
2 Адначасна ўважна напішэце, каторыя скажуць у Вас з тых словаў, што тутака ніжэй прыведзены як прыклады.
імёны жаноцкія, адпавядаючыя мускім на -нік, -альнік, -эльнік (верніца, даглядніца, кіраўніца, нашэльніца ці йнакш?);
на -ман: калашман, ціхман;
на-AteHb: глупімень, кругмень, сухмень;
на -ун: брахун, гаварун, дзікун, дзярун, крыксун, лапатун, ласун, палятун, піскун, плаксун, пявун, пяюн, рагатун, сьвістун, таўстун, харашун, шчабятун;
імёны жаноцкія, адпавядаючыя мускім на -ун (брахуха, дзікуха, лапатуха, ласуха, харашуха і г.д. ці йнакш?);
а) на -іт, -біт: карчміт, найміт, аральбіт, даўжбіт, касьбіт, малацьбіт, скарадзьбіт, сяўбіт;
на -іта: галіта;
на-ёг: дубнёг, трысьнёг;
на-ех, -ёха: чысьцёх, чысьцёха, мыцьцёха;
на-ук (-юк): Антук, Вінцук, Паўлюк, Пятрук, Сталюк, Цыпрук, Язук, Янук;
на -сь, -Ся: бабуся, Вінцусь, Вінцуся, Гануся, Пятрусь, Кастусь, Кастуся, Міхась; на-ль, -ля: братуля, Вайцю;А>, Вінцуль, Гануля, Гапуля, матуля, сяструля, татуля; на -стяо, -ства, -цтва: адзіноства, брацтва, мяшчанства, хараство;
на —ня: гульня, лежня, седня;
назовы жанчынаў паводле нацыянальнасьці на -іца: Пранцузіца, Жыдзіца, Нямчыца; на-льля: пральля, пяюльля, ткальля;
на -ухна: Божухна, дачухна, жонухна, матухна, татухна, цётухна;
на-ывя: сьвякрывя, ятрывя;
жаноцкія імёны з конкрэтным значэньням на -нь: дрэнь, казань, копань, тхлань;
на-осы (-ёсы): дзівосы, калёсы, нябёсы.
Якая будзе хворма жончынага назову, калі муж завецца: Галяш, Габрук, пісар, Сымон?
Якая будзе хворма жончынага прозьвішча, калі мужняе гэткае: Давідовіч, Кішкевіч, Смоліч, Савініч, Кавальчук, Міхальчык, Язэпчык, Іваноўскі, Ракіцкі, Сакалоўскі, Сухі, Туронак, Якубёнак?
Якая будзе хворма сыньняга й даччынога назову па бацьку, калі бацька завецца: Давід, Карусь, Міхал, Панас, Язэп?
Якая будзе хворма сыньняга прозьвішча, калі бацькава такое, як паказана пад Ь) — Давідовічык, Давідоўчык, Давідовічанак, Сакалоўшчык, Сакалоўшчанак ці йнакш?
Якая будзе хворма даччынога (дзявоцкага) прозьвішча, калі бацькава, як паказана пад Ь) — Давідовічанка, Давідовічышка, Сакалоўшчанка, Сакалоўшчышка ці йнакш?
§ 136. Прыкметы на-альны, -эльны: пачынальны, нашэльны, прашэльны, каральны;
дзеяслоўныя прыкметы на -лы, -лая, -лае: аброслы, астыглы, загарэлы, зьбялелы, пагарэлы, усьмяглы.
§ 137. а) Ці кажуць у Вас: болі, горы, далі, лепі, мені (прыраўнальная ступень прыслоўеў із -і, —ы на канцы)?
Ь) Ці скажуць у Вас наступныя хвормы прыраўнальнае (вышшае) ступепі прыкметаў: багатшы, бельшы, бледшы, гарачшы, гатоўшы, доўшы, дужшы, зялёншы, жоўтшы, кісьльшы, ласкаўшы, мільшы, мудршы, ноўшы, сіншы, скупшы, старшы, сьвятшы, сьпельшы, сытшы, харошшы, худшы, чырвоншы, шчасьліўшы? Калі ня скажуць гэтак, дык як скажуць?
с) Як у Вас скажуць: бліжшы, вужшы, вышшы, гладшы, глыбшы, горкшы, горшы (ад горкі), дальшы, крогшы, крэпшы, легшы, мякшы, ніжшы, рэдшы, салодшы, цішшы, цяжшы, шыршы, ці бліжэйшы, гарчэйшы, ніжэйшы, цішэйшы, цяжэйшы, ці бліжайшы, гарчайшы, ніжайшы, цяжайшы?
d) Як будзе ў Вас вышшая ступень ад: борзды, буйны, войстры, вольны, прэсны, роўны, смачны, шустры?
е) Ці найвышшая ступень творыцца ў Вас толькі пры помачы най(майвышэйшы, наймілыпы), ці такжа напару й пры помачы на(малепшы, намільшы, навышшы)?
Ці скажуць у Вас: наўперад (уперад за ўсё іншае)?
§ 138. Як у Вас скажуць: грабсьці, даўбсьці, дзяўбсьці, раўсьці, сапсьці, скрабсьці, скубсьці, храпсьці, чаўпсьці, берці, гнісьці ці грабці, даўбці, дзяўбці, раўці, сапці, скубці, храпці, чаўпці, браць, гніць?
Кажуць у Вас: дзерці — дзяру, жэрці — жару?
Ці ня ўжывуць у Вас хормы неазначанага ладу на -ці замест на -нуць? Ці ня скажуць, прыкладам, гэтак: вісьг/і, павісьг/г, выкг/г, прывыкф, вязь^г, гасьг^г, глохцг, горг^г, гразьг/г, зябсь({г, клякці, паклякці, кісьці, крэпці, мерзь^г, мокг/г, мягг^г, мякг^г, прысяг^г, пухці, скрэпг/і, сохці, сьмягці, стып/г, сьлепг^г, тухці, цісьг/г, ціхг/і, цягг^г, чэзьці замест віенуць, павіснуць, выкнуць, прывыкнуць, вязнуць, гаснуць, глохнуць, гарнуць, гразнуць, зябнуць, клякнуць, паклякнуць, кіснуць, крэпнуць (ногі крэпнуць), мерзнуць, мокнуць, мятнуць, мякнуць, прысягнуць, пухнуць, скрэпнуць, сохнуць, сылягнуць, стытнуць, сьлепнуць, тухнуць, ріснуць, ріхнуць, цягнуць, чэзнуць?
Як у Вас скажуць у неазначаным ладзе і мінулым часе: блішчэць — блішчэў, бражджзць — бражджэў, брынчаць, бурчэць, верашчэць, іучэць, дрыжэць, дзічэць, зычэць, журчэць, крычэць, маўчэць, мычэць, пішчэць, сквірчэць, сьвішчэць, трашчэць, тырчэць, ці з -аць, -аў — блішчаць (неазначаны лад) — блішчаў, бражджаць — бражджаў, брынчаў, бурчаў, верашчаў, тучаў, дрыжаў і г.д.?
Як у Вас скажуць у неазначаным ладзе, мінулым і цяперашнім часе: блажаць — блажаў — блажаю, бліжаць — бліжаў — бліжаю, гарчаць, -аў — гарчаю, крапчаць, -аў — крапчаю, ніжаць, -аў — ніжаю, цішаць, -аў — цішаю, ялчаць, -аў — ялчаю, ці блажэць — блажэў — блажэю, бліжэць, -эў — бліжэю, гарчэць, -эў — гарчэю, крапчэць, -эў — крапчэю, ніжэць, -эў — ніжзю, цішаць, -эў — цішэю, ялчэць, -эў — ялчэю?
Ці кажуць дзеясловы з суфіксам -ану(-яну-) у неазначаным ладзе і мінулым часе: грукануць — грукануў, дзергануць, здрыгануцца, смалянуць, стукануць, схапячуцца? Ці ў прыраўнаньню да такіх, што маюць суфікс -ну(стукнуць, грукнуць), дзеясловы з суфіксам -анупаказуюць, што дзейнасьць адбываецца з большай сілаю?
Прывядзеце дзеясловы з суфіксам -аце-, -уце-, -уці-: бразга^ець, грукаг/ець, драгацець, дрыга^ець, лапацець, лятуг/ець, міга^ець, шапаг^ець, цянюг/іць.
Кажуць у Вас: відзгць, ненавідзгць (неазначаны лад), відзгу, ненавідзіў ці відзець, ненавідзець, відзеў, ненавідзеў?
§ 139. Прывядзеце як мага балей дзеясловаў, абазначаючых дзеяньне, што доўга трывае, шмат разоў паўтараецца:
а) з суфіксам -аіубляць, мяваць, піваць, піраць, пяваць, ядаць, назіраць, паглядаць, урабляць;
Ь) з суфіксам у неазначаным ладзе -ава-, -ева-: асаджаваць, выпытаваць, завораваць, загадаваць, запісаваць, наказаваць, паперазавацца, роблеваць, чыневаць.
Якую дзеясловы пад Ь) маюць хворму ў цяперашнім часе: асаджую, выпытую, заворую, загадую, запісуто, наказуто, паперазуюся, роблюю, чынюю, ці асаджыю, выпытыю, заворыто, загадьгю, запісыю, наказыю, паперазыюся, роблгю, чынію, ці асаджаваю, выпытаваю, завораваю, загадаваю, запісаваю і г.д. — із суфіксам -aea-, ці асаджваю, выпытваю, заворваю, загадваю і г.д. — із суфіксам -ва-?
§ 140. Прывядзеце ласкавыя хвормы дзеясловаў, падобныя да ніжэйпададзеных:
а) на-кг: гамкі, глядзеткі, гуляткі, есткі, піткі, спаткі, хадзіткі, есьцькі, піцькі, спацькі;
Ь) на -ачкі: естачкі, пітачкі, спатачкі;
с) на -ічкі, -ечкі (-ячкі): есьцічкі, люлечкі, піцячкі, спацячкі;
d) на -енькі (-янькі), -інькі: гулінькі, есьцінькі, люлянькі, піцінькі, спаценькі;
е) на -анькі'. баханькі, дыбанькі, естанькі, котанькі, пітанькі, спатанькі, ступанькі,
ходанькі;
0 на-ухны (-юхны): іуляцюхны, естухны, спацюхны.
§ 141. Ці скажуцьу Вас наступныя прыслоўі: усюдах, усюдых, адусюдах, адусюдых, вонках, учорах, учорых, упрочках; долех, далавах, доле, далоў, дамоў; алешака, восека, дармашака, вунака, ёсьцека, назаўтрака, нямашака, сягодняка (сягадняка), тамка, тамака, тутка, тутака, цяперка, цяперака, нямаш, гэтта (= вось тут), гэнам (= вун там), гэтак, гэнак, гэтулькі, гэнулькі, адгэтуль, адгэнуль, дагэтуль, дагэнуль, восьдзе, вундзе, гэсьдзе, гэндзе, колькі (прыкл.: даў мне колькі яблыкаў), толькі (у значэньню меры, прыкл.: ён пазычыў толькі, колькі я ў яго прасіў), углыбкі, увелькі, уцекі, наўцекі, адзабылкі, гольма голы, гульма гуляе, дарма, тойма (тоячыся), вельмі, дужа (= вельмі, надта), надта, звонку, зьнячэўку, зьнеціку, між собку, улетку, узімку, увясну, увосень, напаяўку, апрача, надоячы, адкулься, дзесь, кудысь, кудойся, калісь ці цеперся, усялякся, абярняся, вокруць, адлець (= спрадвеку, здаўна), звыш, аднойчы, адноўчы, паадноўчы (=па адным разе), двойчы, тройчы, трэйчы, трычы, накш, інакш, начай, борзда, наборзьдзе, уборзьдзе (ці борза, наборзе, уборзе?), малавеля, удругое, нельга, адзабыль, вокліп (конна без сядла), самахоць, абыдзень, летась, залетась, пазалетась (што значаць у Вас тры апошнія словы?), наўдагон, наўздагон, напавер, удругарэдзь (значэньне?), вобмаль, уцям (ці значыць „прыкладам", ,,напрыклад“?), крыхў, крышку, трохі, трошку, учуткі, нагалас, траха (= блізу што), няўпамкі, нацямкі (= на вока), насьмехі (= жартам), удужкі, узяццаўдолькі, сядні, сядня, сёдня, сёлета, сягеначы, другава(= другі раз), утрый напалі на мяне, дадушы, даволі, напару (= часамі), запраўды, зьнечывілі, набгом, нагбом (нахінаючы судзіну), галцом (рунь мерзла ўзімку), ахоцьцю, самадумам, сваім адумам, саматугам, тымчас, надабе, нянадабе, годзе, наўвеце, улегцы ехаць, улегцы мець каго або што, уцяжца, уцяжку, ночы ( = уночы), неўзабаве, спакваля (= паждаўшы), мо (= можа), трэ (= трэба), няўпрыцям, як любя, што любя, як мага, як хаця (хоця), што хаця, хоцькі-няхоцькі (хоця-няхоця)? Ці ані можа значыць у Вас „нічагусенькі" (ані няма — нічагусенькі няма)? Нідзіва праўда? (= ці-ж праўда?)?
§ 142. а) Ці скажуць у Вас прыймяўз адно (бяз па), прыкл.: ісьці ўз гары, уз ракі, уз вуліцы, ці толькі ў злучэньню з па (паўз гары, паўз ракі, паўзь лесу)?
Ь) Ці проці мае значэньне такжа „ў прыраўнаньні" (прыкл.: што я значу проці яго?)? с) Ці ўжываецца ў Вас адно ў значэньню гполькі (Гуляйце, адно нічога не пабеце. Адно праўду кажы!)?
d) На азначэньне часу, што настае па чымсь, у беларускім языццэ ёсьць прыймёны па й просьле і прыслоўі потым (ці ня скажуць: патым?\ посьле або пасьля. Якія з іх у Вас ёсьць? Пастарайцеся зацеміць, якая розьніца ў спосабе іх ужываньня. Нельга сказаць: „Я зраблю просьле", але потым, посьле або пасьля. Але ці бяз розьніцы ўжываецца па й просьле, прыкл.: па Вялікадні і просьле Вялікадня?
е) Ужы ваюцца ў Вас пры прыраўнаньню злучы быццам, быц, бы (вочкі быццам васількі, раса салодкая быц мёд, дужы бы волат)?
§ 143. Прывядзеце як мага балей словаў складаных, значыцца, складзеных з двух ці балей словаў. Прыкладам: выпікока, дужасіл, клышаногі, крутадух, сіваваронка, сінявокі, скалазуб, сухастой.
Асабліва пастарайцеся пачуць і запісаць такія складаныя словы, у якіх першай часьцяй ёсьць лічбыдва, тры, чатыры, пяць, шэсьць і інш. (трыножак, трыгубіцца, трысьцень, асьмініт).
КНІГІ ОНЛАЙН
