За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Dazdali casu zimowaha; statak zacynili da samych Kalad. Tady pop taje parachwii pajechau da pana najmac rabotnikau. Jon za im, heny samy cort, za papom, i zwiou ich swarycca i bicca z tym. Pan padaii u konsystoryju zalabu: ,,U mianie, — kaza, — budzie pastuch papom!" Wos paklikali papa й konsystoryju, tam jaho z papoustwa dateti skinuli, rasstryhli. A pastucha paklikali tak sama й konsystoryju, henu samuju. I na to state, sto zrobili papom henaha pastucha.
I Ьуй pastuch da Wialikadnia papom. Na Wialikdzien staujon na abiedzniu. Tolki zaktadajec proskomidziju, a jon idzie z dudoju, heny samy cort. „Naladz, — kaza, — mnie dudu! U mianie wiasielle, treba ihrac!" Jonjamu uziau dy dudu natedzih. „Ciapier, — kaza, — zajhraj!" Na papa, na abiedzni. Jon nie chacieu ihrac, duza nie chacieu. Cort kaza: „Zajhraj, a to i papom nia budzies, kali nie zajhrajes!" Jon, nicoha nia zrobis, uziau i zajhrau na ’biedzni. Ludzi wielmi zdziwilisia i padali й konsystoryju taksama zalabu, sto jon na ’biedzni ihrajec. Wos jaho tamacki papytali, camu jon zajhrau u dudu? „Kali dobra, — kazuc, — ihrajes, dyk zajhraj tut, zajhraj", — kazuc. A cort jamu dajec dudu. Dyk jon zajhrau, a dyjawal padlez archireju pad nohi, dyk archirej pajsoii skakac... I skakali celaje paiidnia z im, pakul i zamaryusia. Tady archirej kaza: „Dos ihrac! Dyj duran, — kaza, — chto heta padawati zalabu na dudu na hetu! Heta chorasa. Dacjamu dziesiataje nacalstwa!" Heta blahacynstwa, znacycca. Dyk jaho zrobili btahacynnym, papa taho. Jon i dahetul papom.
Mowa pryrody
Zyii dzied z babaj, i Ьуй u ich adzin syn. Jon wyras i nicoha nie chacieu robic, tolki hsio chadzih pa lesie dy Ьій hadzin. Pabiu usich cysta hadzin. Niama kaho uzo bic. Raz pajsoii jon u les, i znajsou wialikuju wuzaku, i chacieu jaje bic. A wuzaka kaza: „Nia bi mianie, ty mianie nie zabjes! A lapiej pashichaj ty mianie i idzi pad kust, pad hety, tam josc try hadziny, dyk ty idzi pashichaj, sto jany hamaniac. Tady mnie skazas". Jon pajsoii i cuje, hamaniac jany: „Treba nam ukusic jaho, bo jon i nas pabje!" A adna kaza: „Tolki treba iikusic jaho wysej serca, a to jaho wylacac!" Jon pajsoii i kaza wuzacy: „Radziacca iikusic mianie". — ,,Nu idzi i jasce pashichaj!" Jon pajsoii i cuje, kazuc: „Jaho mozna iikusic na poli, jak pryjedzie brae zyta!" Adna kaza: „Ja zalezu й kapu, i jak pryjedzie jon i stanie brae kapu, dyk ja jaho i iikusu za ruku, wysej serca!" Jon pajsoii i raskazail wuzacy iisio, sto cuii.
Wuzaka skazala: ,,Ja tabie naraju, sto zrobic! Ty nie pazalej kapy zyta, ajasce prywiazi wazy dwa salomy i zapali salomu nawakol kapy, a sam stoj z kijem, i sto budziec laciec z ciapla, dyk ty kijem bi i kidaj u ciaplo nazad. Jana budzie skidacca usim usiakim, a jak skiniecca dzieukaj, tady biary jaje za ruku i wiadzi damod". Wos jon pajsod, nabrati try wazy salomy, abciahnuii nawakol kapu i zapaliii tuju salomu. A sam uziau kij, i tisio sto z ahniu lacic, dyk jon kijem dyj nazad u wahon kidaje. Wos jana kidalasia, kidalasia, i zrobilasia dzieukaj, i kaza: „Ja twaja, a ty moj!“ Jon uziau jaje za ruku i pawioti damod. Prywiousy damod i kaza backu: „Najmiemajaje!" Abacka, nicoha nia wiedajucy, kaza: ,,Nu, najmiema, niachaj shiza!" Dyj naniau. Adhenul stali jany scasliwy i stala d ich usiaho mnoha, razbahacieli. Tady backa kaza: ,,Nu, moj synie, zanisia ty z hetaj dzieukaj!" Jon kaza: „Mozna!" Papytalisia d dzieuki i pajechali da wianca. Jana na wiancy pry papu i kaza swajmu muzu: „Kali ty, — kaza, — usierdzissia na mianie — usio kazy i bi kolki chocas, tolki nie kazy na mianie hadauka. Bo japamru!..“ Pazaniusysia, stali jany zycjasce lapiej. Prazyli z hod ci mo’ z dwa, i pajsod jon na usio leta d zarobki. Jana biaz jaho sabrala dabro z pola, nasypala dsie kleci, i tak, sto nia bylo dzie dziawac dabra. A adnu rezku jana nie paspiela zzac, dyk jana dziala pawybirala ziarniaty i zasypala podnu chatu. A salomu zahadala pataptac zywiolaj. Pahnali zywiolu i pataptali salomu. Az jakraz muzyk idzie. Baca — nia zata jaho rezka, i zywiola topca, usiardzidsia na zonku i kaza: „Wos hadauka! Nie mahla zzac, a puscila zywiolu! Pazdzy-z, ja tabie dam, jak prydu damod!" Prychodzic damou, az jana stala hadzinaj i lazyc na kucie. Jon stad plakac, bacucy, sto biaz winy zlaiu. ,,Nu, piac nia plac, a ja dzo pamru. Wazmi mianie na lapatu i niasi d balota!“ Zanios jon jaje tudy, jana jamu i kaza: ,,Nu, — kaza, — ty budzies scasliwy; tolki jak zenissia, dyk nie kazy praddu swajoj zoncy; a kali skazas, to pamres. A ciapier wazmi caracinu, ja tabie dzmuchnu!" Jon uziau caracinu, adzin kaniec sabie d rot, a druhi joj. Jana jak dzmuchnula, dyk jon stad usio wiedac, sto j les hamanic, sto ahoh hamanic, sto skacina, sto dabro hamanic — usio! Wos jon prysod damod, pazanidsia z druhoj zonkaj i pajechad da cscia d hosci. Jeduc, a koni hamaniac: Dobra nasamu haspadaru zyc, a jasce pawiesialeje!" Jon zasmijadsia. A zonka kaza: „Caho ty smiajessia?" A jon kaza: „Mala caho ja smiajusia!" Dalej jeduc jany cieraz les, a les ikaza: „Wiesiala zyc hetamu calawieku, ajasce pawiesialeje!" Jon nia dcierpied i zarahatad. Zonka dsiardzilasia i pazalilasia backu j matey, sto „muzyk moj usio smiajecca, a mnie nia kaza, caho jon smiajecca". Jon, adprohsy koni^prychodzic u chatu, a jany dtroch placuc: „Caho wy, — kaza, — placacie?" — „Ale, caho? Sto beta za zyccio, sto ty praddu joj nia kazas!" — „Dyk mnie-z nialha: ja, kali skazu, to pamru!" — ,,Nu, choc umiraj, a praddu kazy!" Durnau jon, dumad i kaza: ,,Nu, kali tak, scialecia mnie pasciel; ja lahu, skazu warn praddu i pamru!" Jany paslali pasciel, jon loh, a jany dziali swiecki i dziarzac. Tolki jon chacied kazac, a piewien pad piecaj i zapiajad: „Duran jaki hety calawiek! Ja siem zonak maju, i to sunimaju; a jon adnu maje, i tuju nia sunimie! Pajsod-by d klec dy dziad-by bizun, dy zniad-by skuru z plec!" Jon uchapidsia z pascieli i kaza: „I pradda, duran ja!“ Pajsod u klec, uziau bizun dy jak adhipid zonku bizunom!.. Hodzie z taho casu dachodzic praddy. I ciapier zywuc dobra.
Камэнтары
Гэтае выданьне прэзэнтуе публіцыстыку Яна Станкевіча, яго асобныя навуковыя дасьледаваньні, а таксама ўводзіць у шырэйшы ўжытак публікацыі, да якіх ён прычыніўся як рэдактар або перакладнік. Тэксты ў выданьні разьмешчаныя ў трох частках. У частцы I публікуецца Станкевічава публіцыстыка плюс пераклады яго навуковых артыкулаў з польскіх часопісаў міжваеннай пары „Sprawy narodowosciowe" і „Balticoslavica". У частцы II публікуюцца выдадзеныя асобнымі выданьнямі творы Станкевіча (у тым ліку ліку выкананыя ім пераклады), а таксама тэксты, якія аўтар зрэдагаваў ці падрыхтаваў да друку. Тут сама падаюцца яго асобныя публікацыі (напрыклад, выяўленыя адно ў 90-х г. XX ст.), якія з тых ці іншых прычын не былі ўведзеныя пры жыцьці аўтара ў публічны абыходак. Калі аўтарства публікацыяў у першых дзьвюх частках лічыццаўстаноўленым, то разьдзел III задуманы як ,,Dubia“, г.зн. у ім публікуюцца тэксты, у аўтарскай атрыбуцыі якіх дагэтуль застаюцца сумневы. У межах асобных частак тэксты падаюцца ў храналягічным парадку. Выняткі апісаныя далей у камэнтарах.
Выданьне досыць поўна раскрывае адпаведныя аспэкты творчасьці Яна Станкевіча, але далёкае ад вычарпальнасьці. Яно было падрыхтаванае па-за акадэмічнымі ўстановамі і таму не адпавядае ўва ўсім канону строгай навуковасьці.
У выданьні камэнтуюцца толькі той матэрыял, які прэтэндуе на навуковы наратыў. Ненавуковыя нацыяналістычныя і/ці прапагандысцкія наратывы ў аіульных рысах апісваюцца адно тут у камэнтарах. (Зробленыя ў рамках гэтага наратыву цьверджаньні аб беларускай мінуўшчыне, як і абстрактныя выказваньні аб мэнтальнасьці і традыцыях беларусаў і сумежных нацыяў трэба ўспрымаць найперш як літаратурную імпрэсію.) Пералічым найбольш тыповыя зь іх:
— племя Крывічоў заняло ўсю цяперашнюю тэрыторыю беларусаў, пры гэтым 4/5 тэрыторыі былі занятыя чыстымі Крывічамі, а ў 1/5
яны перамяшаліся з Радзімічамі й Дрыгавічамі;
— да прыходу нарманаў усе беларускія землі складалі адну цэласьць з цэнтрам у Полацку. Нарманы ў IX—X ст. зьнішчылі гэтае адзінства;
— беларуская дзяржаўнасьць узьнікае ў IX ст.;
— бізантыйскі імпэратар Канстанцін Парфірагенэт у X ст. называў назовам „Дзярвяне" беларусаў;
— пасьля заваяваньня нарманамі Беларусі, яна была пад агульнаю ўладаю Рурыкавічаў усяго дзесяць год у часе князя Уладзімера;
— вызваленьне ад Рурыкавічаў прыйшло дзякуючы „востраму, заўзятаму ходаньню" паміж беларусамі і ўкраінцамі (у прыватнасьці, беларускіх дзярвян зукраінскімі палянамі), „каторага пачатку ня відаць". Да XIII ст. беларусы часта ваявалі з украінцамі, пры гэтым хаўрусьнікамі беларусаў у гэтых войнах нярэдка бывалі хазары, печанегі і асабліва полаўцы;
— Беларусь у тую пару складалася з колькіх асобных незалежных гаспадарстваў — княстваў Полацкага, Смаленскага, Северскага, ТураўскаПінскага і рэспублікі Пскоўскай. Пасьлей да яе далучылася Вялікае Княства Разанскае. Разанскае княства ўвесь час ходалася з Масквою;
— палітычны лад у Смаленскім княстве быў канстытуцыйна-манархічны;
— асобная беларуская народная мова ўзьнікла ў V ст. Старабеларуская літаратурная і ўрадовая мова ўзьнікла ў XI ст.;
— Вялікае Княства Літоўскае было дзяржавай беларусаў, а не літоўцаў ці ўкраінцаў. На пару ВКЛ прыпадае панаваньне беларускай культуры і росквіт палітычнай магутнасьці беларускага народу. Літаратурнай і дзяржаўнай мовай ВКЛ была беларуская мова. „Літва“, „Ліцьвін“, „літоўскі" — гэта нацыянальны назоў беларускага народу ад XIII да XIX ст. Яго страта спрычынілася да страты нацыянальнай сьвядомасьці сярод беларускага народу;
— у часе Крэўскай уніі беларуская культура дасягнула аднолькавага ўзроўню разьвіцьця з польскай;
— польская літаратура пачынаецца толькі ў канцыХУст.;
— у часе войнаў з татарамі мусульмане з Украіны пераходзілі на бок непрыяцеля, але беларускія мусульмане ніколі так не рабілі;
— расейская літаратурная мова існуе толькі ад Пятра I, а папраўдзе адно зь сярэдзіны XVIII стагодзьдзя;
— на Украіне была паіпыраная старабеларуская літаратурная мова як дзяржаўная мова, мова інтэлігенцыі й літаратуры;
КНІГІ ОНЛАЙН
