За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Пераходеуа (’а). Пераход ненацісьненагаеўапрадстаўляеццаўрукапісенакшпа сугуках цьвярдых (д, т і іншыя ў словах чужых) і ацьвярдзелых р, ж, дж, ш, ч, ц (з
праславянскага ц), з аднаго боку, а накш па сугуках мяккіх, да каторых належаць усе асталыя, і j — з другога. Дык прыклады на абедзьве групы прывяду асобна. Дзеля таго што ў а (’а) пераходзіць ня толькі е спачатнае, але так-жа е із спачатных j і ь, дык прыклады на іх будуць прыведзены разам.
Пераход ненацісьненагае ўа па цьвярдых і ацьвярдзелых сугуках. У складох перад націскам: strata 1Ы7, caho lalO, 9а4,20а6,40b3,44b9,45а13,138а5,138а17, da cah.il ti prisuu (=caho ti prisoti.) 62a4, 62al3, a cahu (= -o) 66b 13, kricic: „Caho lezice..“ 118b2, kali caho bajacca 121a8, uscerahu 4Ы0, neperescerahatl 10Ы7, castuje 12al, рой sasta funta 49b 13, 'uzanuc 54bl5, zanockaje 57ЫЗ, stob ne zhrasiHpreciUku 68b9, necakaje 70Ы7, ’abrakajecca 87al,camu 96bl, dastament (zam. tastament, распадабненьне) 105аб, catiri 108b2, kerani 124a3, dazdzavoha 47bl6, ne ’abrakajUcise 40a9, zana 40bll, 58a3, 58b8, 80all i шмат іншых, zabrakom 681, castavac 20Ы5, 31al4, castavau 20ЫЗ, 25bl, 31bl, 31b2, ebdes ’u catiruch ( = -pox) recach 74b9,pacalavaU 58a7.
У складох па націску: vizsahu (-o) 5a8, insahu (= -o) 6bll, 21bl, 89b2, 89b4, 108b8, 136Ы4, prasascahu 12a2,12al2, vecara 16a3, zavesan 18al2,17bl3, zavesanij budzq 18al5, ’adlUcani 20 11, zavesani 20bl, Persahu (= -o) 22al0, 27al2, 83a9,persaj 22all, milsaho 24bl, ime boza 26b8, persaniu 40ЫЗ, pricincaju 57all, iz muzam 58b9, krucanaje 68b2, palcam (instr.) 71Ы5, da kancapalcaH 73bl2,velik’impalcam 73bl3, najbolsamu 78al0, ’u mora vik’idac 78Ы6, stvarencaH 88ЫЗ, spacaho 89Ы4, persaje slova 91al, ’adpuscani 93al0, rano i Uvecar pejce 76b4, Uvecar 94a2, 97a5, bilo zboza (= zboza, апіска пад уплывам наступногаг) 100а12, lepsaho ШЬЗ, Z dimu. stvorana persaje neba 115a5, pabolsaje 221a4, раіасай 123a3,123a8, dzerava velmi charosaje 138b4, dusajemcam (instr.) 138Ы2, visaHsi 133b9, najvisaje mejsca 13b6, na cistaje mejsca 84b2, sunca (= сонца, voc.) ІОбаб, chorasa 71Ы2,115al, mesecaii 22al5, 26bl, pjanicam (instr.) 64al4, tavarisail 106a4, temparavati (слова чужое, зь цьвярдым п) 114b 1 і шмат іншых.
’а на месцу ненацісьненага ’е па мяккіх сугуках. У складох перад націскам: nachaj (= няхай) 7Ь13, na mnej (пол. піе mniej) 12а17, ’usahu (= усяго) 21ЫЗ, lasuu (= лясоў) 27b5, najeden 39b7, dzicana (= дзіцяня) 42b3, ’ahnanimi 53bl2, ’ahnanije 53b9, sto ja ’й jaho bUdu pitae 59b8, ’u pasuk (= пясок) 69b6,81b2, is pasku 81b2,81b4, paskom 81b3, tlajancegu (= -o, y польскім тэксьце) 104al4, napisali (= ня піс-) 137Ы4.
Таксама маем a ў прыслоўным прыймені каля з кале, паўсталым скасьцяненьням loc. sg. колть. Націск гэтага слова пераходзіць на слова наступное (прыр.: kala й kale. Е. Klich. Teksty, 184): kela sebe 84al3, Ый zabatinij kela taje tablici 125b4.
У словах, як 'upovadac 67al6, ’u vadomosci 76bl2, vadomosc 107b6, трэба бачыць полёнізмы, на што паказуе ненацісьненае о ў іх.
У складох па націску: ’astatnamu 5Ы7 'astatnahu (= -о) 26а13, 50а9, trecaje 34Ь5, 34b9, z bajaz’naju 36b7, bez muznaho (апіска зам. bez) 40b9, Patudnau kolka 41bl7, 42al, kuflau. 56all,prepomnaHsi 65а2, ’Utoplana 68а17, bajaz’naju 64b5, Predgergerejam (instr, sg. ад араб. gergerej) 71al0, serednaju darohaju 81Ы4, ’й rannam 89Ы2, trecam 114a4, na trecaje neba 116b9, rastoplana 128b6, iz cicok vidajana 64ЫЗ, svetlascaju 95Ы0, Trecaja neba 117al, z radascaj 126b2, prijecelaU (націск на пры-) 18Ы7, prijecelaii mus’ulman 117a4, majucpesc (зам. jesc) vuhalja 10bl3, ’adzena... pasarpana 19a7, nadzeuajce rajskaje ’adzena 56a2, Bahamolja zanockaje 57bl3, bilo na jom ’adzena 109a3, pacehnHH ’adzena 109b9, insaje ’adzena 110a2, toje ’adzena 110a5, chadzena maju (= majo) 120a5, ’adzena dam 121a5, kaznaje ’adzena 122b86.
6 Аўх. Карскі (Велорусы, II, 1, 363) ўважае, што канцавое а ў групе сугук+bj+e па шчэзьненьню ь і ўпадабненьню j да папярэдняга сугуку паўстала пад уплывам здвоенага або ўзмоцненага сугуку (vuhalla), як гэта ё ў украінскім языццэ. Але ў украінскім а (’а) ў гэтай групе ё і пад націскам, тым часам у беларускім толькі ў палажэньню бяз націску. Дык ясна, што і ў гэтай групе словаў маем у беларускім языццэ да чыненьня з аканьням.
Прыкладаў, прыведзеных на пераход ненац. е ў а (’а) даволі, каб сконстатаваць, што ў мове „Аль кітабу“ кажнае ненацісьненае е, як па цьвярдых, так і мяккіх сугуках пераходзіла ў а (’а). Астаецца толькі выясьніць, чаму па сугуках мяккіх прыкладаў на гэты пераход ё прыраўнальна мала (колькасьць іх блізу агранічуецца вышпрыведзенымі).
’е на месцу ненацісьненага этым. ’а па мяккіх сугуках. У „Аль кітабе“ звычайна пішацца е так-жа на месцу ненацісьненага ’а этымолёгічнага (із спачатныхуа і ?). У складох, што ніколі ня былі пад націскам, аўтар „Аль кітабу" піша е на месцу этымолёгічнага ненац. ’а па мяккіх сугуках бязь ніякіх адхінаў. Да таковых хормаў належаць дзеяслоўныя прыслоўі на -’ачы (у „Аль кітабе": lubeci, сіпесі і пад.), 3pl. praes. (сіпес, chodzec і пад.), займя ся (із s^) ў дзеясловаў зваротных (maliuse і пад.), таковыя словы, як klanejecca, tiseca і пад. У прыпадках іншых, дзе склад быў напару пад націскам у іншай хорме або ўплывала аналёгія тае-ж хормы іншых словаў з ’а націсьненым, ё такжа прыклады з правільным напісаньням із а, прыкл., praca taja 34а12, бо тая-ж хорма іншага займені мае пад націскам a: maja і пад.
Падобна як у „Аль кітабе“, е на месцу ненацісьненага 'а ўжывалася так-жа ў беларускіх памятках абэцэдай кірыліцкай7. Карскі (Белорусы, II, 1, 95), сьхінаецца да думкі, што старыя памяткі гэтай асаблівасьцяй адбіваюць жывую тагачасную вымову. Але з гэтым нельга згадзіцца. Калі гэткая вымова была ў XV—XVII стаг., чаму яе няма цяперака ані на віленска-ашмянскім прасторы, у каторага мове напісаны „Аль кітаб“, ані на 9/ 10 з гакам беларускага языковага прастору наагул. е на месцу ненац. ’а этымолёгічнага ведама часткава ў беларускіх гутарках палескіх, дзе яно зьявілася ў часе ўтрачаваньня аканьня, пайменна, імкнучыся да вымовы е замест ’а зь ненац. е, Паляшукі сталі вымаўляць так-жа е на месцу ’а спачатнага, бо ў вабодвых прыпадках ’а вымаўлялася аднолькава.
Там-жа на Палесьсю — з тае-ж прычыны паўсталі прыпадкі зь ненацісьненым о на месцу этым. a (постух, моліны, руковіцы і інш.)8.
Дык разгледжаная зьява ё асаблівасьцяй правапіснай, а не фонэтычнай. Яна паўстала як у крывіцкіх тэкстах кірылічных, так і ў тэкстах арабіцаю, пры чым, відавочна, самастойна ў вадных і другіх. Пісьменьнікі арабіцаю натолькі былі незалежныя ад кірылічнага правапісу беларускага, што выдумалі апрычоныя значкі дзеля дз й ц. Выхадным мамэнтам у пісаньню е на месцу этым. ненац. ’а па мяккіх сугуках было ймкненьне да этымолёгічнага правапісу. Прызнаць гэткае ймкненьне ў ваўтара „Аль кітабу" ці шырэй — у пісьменьнікаў арабіцаю наагул мы можам, нягледзячы на звычайны пераход на пісьме ў нашым рукапісе ненац. о ў а, бо і ў літаратуры кірылічнай лучаюць памяткі, як, прыкл., беларускі зборнік XVI стаг. Чудава м-ра № 62—2649, з такім самым частым і вялікім аканьням, хоць там правапіс быў этымолёгічны.
Пішучыя пакрывіцку стараліся абазначаць пры помачы е тое а, што паўстала з е ненац.; а дзеля таго што аднолькава вымаўлялася і а этым. па мяккіх сугуках, дык і замест яго сталі пісаць е, бо вельмі часта трудна было разабрацца, дзе якое а ёсьць. А з часам гэткі спосаб пісаньня стаў правапіснай нормаю.
а (спачатнае і з е) па мяккіх сугуках вымаўляецца вузей, як па ацьвярдзелых, дзеля таго толькі па мяккіх у складох ненацісьненых паўстаў спосаб абазначаць ненацісьненае а пераз е.
Цяпер ясна, чаму малую колькасьць прыкладаў маем у нашым рукапісе на пераход
7 Stang Chr. S. (Die westrussische Kanzleisprache des Grossfurstentums Litauen, бач. 70) паказаў, што ў старабеларускай мове літаратурнай гэтая асаблівасьць зьяўляецца ў канцы XV стаг., калі на гэную мову мелі ўплыў паўночна-ўсходнія гутаркі беларускія.
8 Ossowski L. Przyczynki dobiatoruskiej dialektologiiIIСборнякМнлетнч. Софня, 1933 [? — Рзд.\.
9 Бяблнографяческяе матерналы, собранные Д.Н. Поповым, нзданные под редакцяей М. Сперанского. Масква, 1889.
ненац. е ў ‘а па мяккіх сугуках: абазначаючы пры помачы е ненац. этым. a па мяккіх сугуках, аўтар ня мог абазначаць пераз a таго а, што паўстала зь ненац. е па мяккіх сугуках.
е на месцу этымолёгічнага а па к, х, т і ’(айн). Зь іншае прычыны пішацца ў рукапісе е на месцу этым. а па к, х, т і па айн (’). Туркі й Татары, а так-жа крывіцкія мусульмане, літару е па к, х, т ды е з ’(айн) вымаўляюць як а.
Ведама, што ў даным прыпадку спосаб абазначэньня гуку a нашыя мусульмане перанялі ад Туркаў і Татар. Дык і аўтар нашага рукапісу пры помачы е па к, х, т а так-жа пры помачы ’е (е з айн) абазначае гук а рознага паходжаньня (спачатнае і зь ненац. о), аб чым я ўжо зацеміў у № 4 (17) „Калосься" з 1938 г., бач. 245 долех, 246 ўверсе, 248 долех і 249 [стар. 162,164—165 нашага выданьня. —Рэд.] Колькі прыкладаў: kezan kezau sprikezane (= казань казаў с прыказаньня) ІЗЫЗ, patetarsku 86Ы7, laske (= ласка) 28Ы7.
о на месцу ненацісьненага этым. ’е маем у гэткіх прыкладах: spasenjom йсіпй 46а6, azancejom (клічучым на малітву) Ый 89аЗ, navernu [?] (-навернё) 103Ы7, Priazdobic dla cebe nebosa, radujucca, sto Hvidzeil praroke 109b5, Pan Boh ’uselakoju (= -jo) zadane jehoprijme 25a3, vi toju ( = tojo)papelnajece 28bl2,perscye, iz k’afiremipoHstane; driihoju (= —jo), tvaru svinoju 34b9, na levuju (= levojo) pleco ’uz’lij 71b2, kaznajo krilo 109al. У прыведзеных прыкладах маем да чыненьня з гіпэрправільнасьцяй як рэзультат імкненьня аўтара рукапісу да этымолёгічнага пісьма.
а на месцу ненацісьненагау ў канчатку ас. sg. складаных нясьцягненых прыметаў і пад. (новаю, добраю хату пры старую або нову, добру, маладу — хормы сьцягненыя й іменныя) А. Шахматаў („Русское н словенское аканпе" ў ,,РФВ“) так-жа лучыць із аканьням. На гэтую асаблівасьць у нашым рукапісе лучыла 7 прыкладаў: ’й praudzivaju darohu ’upravadz 4Ы2, velikaju preskodu 42bl2, sehosvetnaju razmovu 43al5, pasluhu velikaju сіпій 62all, muku velikaju 68al, u cistaju z’emlu 73Ы0, iz rajskaj svetlasci na cemnasc sveckaju 77Ы7.
КНІГІ ОНЛАЙН
