За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Заменьнікі ь, ь у групе гь, Іь, гь, Іь
Заменьнікамі ь, ь у групе гь, Іь, гь, Іь ё так-жа о, е, калі еры ў палажэньню моцным: kruu (= krou) 43Ь6, 34Ы1 і іншыя. Акалі еры ў гэтых групах у палажэньню слабым, дык заменьнікамі іх ё ы, i:jak malanje blisnec 25Ы6, krivi 27al, krivavimi 52a8, hliboka 73Ы (дапушчаю прсл. дыял.glbb-), hlybokasci 133a5, trimapaicami 73bll,prehlinula 79a5, strivaju 94b4, triscini 104al3, drizaii 105al5,127b2, drizic 106a2, drizala 125a7, drizali 127b3.
Карскі (II—1, 98) выясьняе гэтую зьяву так, што слабыя паўсамагукі ў такіх групах чэзьлі, але р, л, апынуўшыся між сугукаў, перайшлі ў сонанты (як гэта бачым у языццэ чэскім і сэрбскім), а потым разьвілі просьле сябе самагукі ы, і.
У гэтых групах маем нярэдка ацьвярдзелае л, прыкл.: расхлыстаць, расхлысьлівы Ластоўскі, Рас.-кр. слоўнік, 606, закінуць вяроўку захлыскай ibid, 718, прыр.: р&с.расхлестать; клыгтаць, клыгатаць, Арол клыгоча — крыві хоча ibid., 260, прыр.: рас. клегтать. Із спачатнага mbgla ёмыгла (мой запісу Краўской вол. Ашм. пав.),мыглець ibid. Ацьвярдзеньне I, т у гэтых і падобных прыкладах магло стацца адно тады, калі I не стаяла перад саматукам. Дык і, ы ў групах -рь~, -рь~, -ль~, ль-, а так-жа -мь~, -мьі вьІзьвінець} не паўсталі вакалізацай ь, ь.
Выясьненьне Карскага можа быць падзьдзержана яшчэ тым, што таксама ў чэскім языццэ із сонантьгчных р, л ё дыялектычна trit, tlit: prysi, plyt’ (J. Gebauer, Hist. ml. j., бач. 291) ды tirt, tilt: syrp, syrna i пад. (ibid.), бо вельмі лёгка, што із сонантаў із самагуковым элемэнтам паўстаюцьры,рі, лы, лі або ір, ыр.
Як бачым із прыкладу мыгла, сонантычным рабілася так-жа м у палажэньню перад шчэзлым слабым ерам.
Лічба 8 у „Аль кітабе“ лучыла толькі ў хорме асьмі пот.-ас. sg. Прыклады: ebdes ’й kolka preskod nehozich jest? — 'Osmi jest 43al3, побач: Koike sto kolvek pristojnasci jest? — Pac jest 43a8, osmi rajou tabe ’abecuju 4al. Таксама ў словах складаных: ’asminaccac t’is’ecej 4a6, ’asmidzesat t’is’ecej 67al, ЕЬй Chenifeh jeho milosc ’u ’asmidzesat hod... radzius’e 69a9, Metuselechovi ’u sto ’asmidzesat sem hod ’uradziuse Lamech 98bl6, osmisot hod 103b 14 i інш.
У цяперашніх віленска-ашмянскіх гутарках хорма пот.-ас. sg. asmi ўжываецца каля м. Жупраны Ашмянскага пав., аб чым мне паведаміў ст[удэнт] Ант. Шукелайць.
Калі-б —і паўстала не па м, стаячым па сугуку, а па якім іншым сугуку, можна былоб думаць, што яно лучыла з косых склонаў. Але дзеля таго што і ё адно ў лічбе osmb (а ня сем ці інш.), дык прычына яго паўстаньня будзе гэткая: м па шчэзьненьню ь у осм у злучэньню перад сугукам словаў складаных ды перад сугукам наступнога слова перайшло ў м складатворнае з наступным самагуковым элемэнтам, з часам пераходзячы ў -мі, а далей гэтае -мі ў лічбе 8 ўвагульнілася, значыцца, стала вымаўляцца так-жа перад самагукам наступнога слова.
Таксама трэба выясьніць хорму 1. sg. есмі, агульнаведамую з ранейшых крывіцкіх памяткаў кірыліцаю, а пайменна, па шчэзьненьню ь у jesmb, перад суіукам наступнога словалі, апынуўшыся паміж сугукамі, вокалізавалася і з часам перайшло ў -мі, каторае далей увагульнілася. Што запраўды гэтак было, бачым із таго, што дамь ані емь, у каторых м не стаяла па сугуку, не перайшлі ў дамі, емі.
Трэ тут зацеміць, што няма довадаў на дагадку Сабалеўскага, што р, л сонантычнае было так-жа ў паўночна-расейскім нарэччу. Назоў м. Пскоў із Plbskovb і наагул пскоўскія памяткі ня маюць тут значэньня, бо Пскоўшчыну насялялі не Расейцы, але часьць племені Крывічоў. Адзін прыклад крстйхомься, прыведзены Сабалеўскім у „Лекцнях“, (54) з ноўгарадзкага Апостала 1391 г. можа быць апіскаю.
Заменьнікір, л сонантычных
Заменьнікамі ігрсл. групаў сугук+сонантычнае р, л із папярэднім самагуковым элемэнтам+сугук ё -ор-, -оў-, -ер~: ’ahocnuc 29bll; horla 126r8, kormec 130f2, smercej 106Ь9 і пад.
Але ё так-жа прыклады, дзе, як у цяперашняй мове, маем у менаванай групе -ір-: cirvunam (= -vonam) 17а16, cirdunahu (абмыла зам. cirvonahoi 42а5, cirvonahu 109аЗ.
У рукапісе ў вышменаваных групаў хормы з -U-, -іі ня стрэліся, але лучылі прыклады па -іі на месцу спачатнага -el-: stvaricila 29а8, stvaricil 77Ь7. Падобныя прыклады ё так-жа ў цяперашніх дыялектах крывіцкіх. Тутка -іі мусіла паўстаць пад уплывам словаў з -ііна месцу праславянскага л сонантычнага зь пярэднепаднябенным самагуковым элемэнтам. Адноўчы лучыла stvaricl 80Ь10.
Карскі (II—1,159) добра думае, што -ір~, -ыр-, -ііпаўсталі з прсл. р, л сонантычнага із самагуковым элемэнтам. Подле Карскага, прыклады нар,л сонантычнае сустракаюцца ў старых крывіцкіх памятках да XVII стаг. (прыкл.: тргь — Зборнік XV стаг. і інш.), але ўжо ад пал. XV стаг. аднолькава частыя -ыр-, —ір—, -ілна месцу р, л сонантычных, дзеля таго прыклады пазьнейшыя трэба ў бальшыні ўважаць за напісаньні традыцыйныя.
Прыклады з -ыр-, —ір— на месцур сонантычнага ў рукапісе абмежуюцца вышпрыведзенымі, але нааіул у крывіцкім языццэ іх мноства.
Карскі (Белорусы, I, 99) выясьняў, што -ыр~, -ір~, -ііу вышменаваных групах паўсталі такім спосабам, што ненацісьненыя ь, ь чэзьлі,р, л рабіліся сонантычнымі, а потым разьвівалі перад сабою ы, і, адначасна трацячы свой вокалічны элемэнт. Аднак таму, каб ы-, -іпаўставалі адно ў складох ненацісьненых (або хіба наагул у палажэньню слабым), пярэчаць прыклады, прыводжаныя Карскім (смрть і пад.), і шмат прыкладаў, ведамых мне з народнае мовы. Дык уважаю, што р, л сонантычныя аднолькава паўставалі як у складох ненацісьненых, так і націсьненых, як ля ераў слабых, так і моцных. Паўстае пытаньне, калі ў гэтых групах зьяўляліся сонантычныя р, л, гэта значыцца, ці дастаў іх беларускі язык із пары праславянскае, як чэскі і языкі паўдзённа-славянскія, або прсл. групы з р, л сонантычнымі ў беларускім языццэ, таксама як у расейскім і ўкраінскім, перайшлі ў -tbitі г.д., г.зн. ь, ь сталіся гукамі складатворньгмі, а р, л сугукамі. Калі-б ь, ь у гэтых групах у старую пару крывіцкага языка вокалізаваліся, ар, л сонантычныя страцілі свой сонантычны элемэнт, сумлеўна, каб у пазьнейшую пару гэтыя ь, ь ізноў чэзьлі, ар, л рабіліся сонантамі. А калі-б гэта сталася, дык узноў трудна дапусьціць, каб яшчэ пазьней шчэз сонантычны элемэнт у р, л. Гэта вельмі борздыя зьмены ў кірунку працілежным, што выглядае непраўдападобна. Наадварот, зусім магчыма, што крывіцкі язык дастаў сонанты із самагуковым элемэнтам із пары праславянскае; гэныя сонанты пазьней на грунце крывіцкім разьвівалі перад сабою -ы-, -І-, адначасна трацілі свой вокалічны элемэнт, рабіліся сугукамі. -ы-, -ііз сонантычных р, л разьвіліся фонэтычна. Магло разьвіцца фонэтычна -оўз I сонантычнага із самаг. элемэнтам у словах, як воўк, маўчаці, поўны і пад., чаго аналёгію маем у языццэ славенскім, дзе сонантычнаер ё дагэтуль. Гэтым-бы адначасна выясьнілася, чаму на -yt~, -іімала прыкладаў. Што сонантычныя р, л з прсл. сонантаў із самагуковым элемэнтам былі ў усіх словаў гэтых групаў, сьведчыла-б так-жа тое, што перад р, л пісалі ў памятках ь, ь яшчэ тады, калі ў іншых мясцох замест ь, ь ужо пісалі о, е, прыкладам, у смаленскім лісьце каля 1240 г.13.
ер, ор на месцур сонантычнага ў таковых словах, як торг, корч, борзды, сьмерць, якія, як у „Аль кітабе“, так і ў цяперашняй мове звычайныя, маглі паўстаць пад уплывай аналёгічным словаў, дзе о, е спачатныя або з прсл. ь, ь складатворных, прыкл.: роў, нос, сон, мерці і пад. Гэткаму аналёгічнаму дзеяньню найбалей паддаваліся словы аднаскладовыя назоўных і прыметных імёнаў, што блізу заўсёды лучаюць із о, е. Ш го гэткае дзеяньне аналёгіі вельмі лягкое, паказуе нам прыклад чэскага языка, дзе цяпер ё сьцяг словаў з е на месцу спачатнага р сонантычнага ў гэтай групе (cert, zert, cerv, cerny, cerstvy).
Адумысловае дасьледаваньне гэтае зьявы павінна канчальна яе выясьніць у крывіцкім языццэ.
Еры просьлеj
1) На пачатку слова. Тут маем гэткія прыклады:
а) тей 22а2, 22а6, majuc 21Ь8,22а15 і шмат іншых; гэтае слова заўсёды лучаецца бяз І-; прыведзеная хорма паўстала зь *jbm~. kenacime 34а17, ne mecimes 41Ы0, сіпісіте 41Ы1, ресітйс 116Ь6 — зь *jbmesb, *jbmetb і пад.; pamenonije 47b3, vizmenavanich 77Ы0 (зь *jbmen-\ hranu 63а7. Таксама бяз іё прыймя-прыстаўка *jbz: ne pejce s kur’anu ЗЬЗ, kali z hetich recej sto ucinic 43al6, Pic buduc sukravicu, z cel ludzk ’ich cekucuju 64al2, ne z rnatk’i cnota dzicaciprichodzic, ‘ale z ucinkau dubrich (=do~) 66b4—5, spouniiisi 74 f6, ‘Ani z koha ne naradziHse i z jeho nichto nenaradziHse 75b3—4, kaznij z’jich 81a5, kroH pojdze z nosa
13 A. Шахматаў: „Некоторые орнгннальные русскне памятннкн сохраняют буквы ь, ь в сочетаннях ьр, ьр, ьл, заменяя вообіце снльные ь, ь буквамн о, е; ср., напр., смоленскую грамоту около 1240 года, где пншется: тьргованйе, тьрговатй, дьлгь, д'ьлжень, дьлжбйта, но рядом возьма, вой/ерь, смоленск, смолянйномь, княземь (у вапошніх двух прыкладах адно з прычыны тэхнічнае пастаўлена тут я замест малога юса — яку Шахматава — Я. С.) (Курс нсторнн русского языка, 69, Спб., 1910—1911).
84а17, chto z vas lepsij 98b2, ibrahimu... ’uradziuse Is’mail z Hagari 99al4, z ’acej sloz’i isli 105al5—16, Z’menili 108b7, z cirvonaho ’ekiku (камяня) 109a3, pleci z kristalu 110b4, Z dimU stvariH... nebo 117bl, Z’ belaho perla pakoji 123b7, S pad taho dzerava ‘adna vada vichodzic 124a8, Z ‘adnej malako s tich rek, ’a z druhoj mod 124a9, us’o z darahoha kamena 132a5 i мноства іншых. Таксама ў іншых старакрывіцкіх памятках і ў цяперашняй мове.
b) j ёсьць заўсёды просьле пярэчаньня й прыстаўкаў, што канчаюцца на самагук: пе jdzes 53bl, ne jdzice 20а4, prijdze ЗЬ16, 4а7, 4Ь2, prijduc 30а12, perejdze 25bl6, vijdzes 44Ы7, vijdze 43Ь5, 52аЗ,pojdzece 61b8, 'uvojdze 35Ы4, zajdze 119а5 і інш.;
prijme ЗЫІ, 28a6,prymu48a2, 76b7,106b7,prijmi 125а9,125al,prijmuju 16b4,prijmuje 50а6,prijmujuc 61аП,prijmujuci 50а13, vijme 43Ь4;
perejnacic 138ЫЗ.
Таксама ёсьць j па прыстаўках, што канчаліся спачатна на ь, а цяпер перадў на -у(кір. -ы-), значыцца, па st, otb, што перайшлі ў з, ад, і іншых: zijduc 30а9, 126а6, zijdze 55b8, 97а4, zijdu 105b4, ’adijduc 52а5, ’adijdzu (зам. ’adijdu) 96bll,padijmucca 49Ы6, padijme 84а2, ne zdijmujce (з устаўным д) 107а10. Подле аналёгіі менаваных так-жа прыстаўкі о’ьг a rozканчаюцца на -у(кір. -ы-), дзеля таго й просьле іх ё j: ’uzijdze 87а7, 87а9, 87а10, 87а11, 87ЬЗ, 87Ы7, razijdzicese 28Ь6.
КНІГІ ОНЛАЙН
