За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
vucyc svaje dzieci u rodnaj skole. Byvajuc takija niahodnyja casiny u historyi narodu, kali druhi, cuzy i varozy jamu narod, zmusaje jahonyja dzieci vucycca u cuzoj im skole. Rabic hetak takomu narodu vialikuju krytidu-skodu, bo silkom, nacaj kazucy, sposabam razbojnickim, zabiraje, prosta kazucy, kradzie u narodu jaho najdarozsaje—jahonyja dzieci, kab vyhadavac iz ich slapych sabie stuzkau. Hetkija ucynki mozna pryraunavac da taho, jak, byvaje, cyhany abo niahodnyja starcy — zabraki, ukrausy cuzoje dzicia, pakalecac jaho, kab potym miec karysc iz jahonaj niadoli. A kali backi, mohucy vucyc u rodnaj skole; samachoc addajuc svaje dzieci u skohi cuzuju, dyk jany sami buduc tymi razbojnickimi zlodziejami u dacynienni da svajho narodu, navat harej, bo ucynak ichny budzie adnacasna jasce zdradnickim. Vucenne dziaciej u svaich skolach bielaruskich josc zvycajnaj pavinnasciaj kaznaha Bielarusa, jak chadnia josc zvycajnaj pryrodnaj zdolnasciaj kaznaha calavieka, a nia vucennie u skolach svaich, a u cuzych josc nienarmalnasciaj, kalecanniam dziciaci, josc kradziezaj u narodu. Darina, sto zvycajnaja pavinnasc nicoha asablivaha ad calavieka nie vymahaje, josc jana adnacasna najbolsaj pavinnasciaj, bo niespabnierinie jaje robic vialikuju skodu i haribic calavieka.
Dykza ciapieraka treba havaryc ab zvycajnaj nacyjanalnaj pavinnasci skolnaj, bo ciapier zapisvajuc u bielaruskija pacatkovyja skoly, u Bielaruskuju Himnaziju u Vilni i Bielaruskuju Vucycielskuju seminaryju u Vilni. Nia tolki bietaruskija arhanizacyji, ale i kazny asobny Bietarus pavinien zrabic usio cysta, kab bietaruskija dzieci vucylisia u bielaruskich skolach. Niachaj kazny razhledzicca pamiz svaich svajakob, znajomych i susiedziab, ci usie jany spabniajuc svaju zvycajnuju pavinnasc skolnuju. A tym, sto nie spabniajuc, pavinien vyjasnic, pierakanac ich u kaniecnaj patrebie spabnierinia jaje. A u kaho nicoha nie pamoza, dyk usie Bielarusy pavinny z ahidaj adviarnucca ad takoha hada-skodnika.
Zaharadzajma darohi raskladu
Dumajucyja i nazirajucyja ludzi dabno uzo zviarnuli uvahu, sto razam iz maskobskim uplyvam, razam iz maskaleriniem idzie rasklad charaktaru. Jak viedama, charaktar maskobski adznacajecca pasybnasciaj, siabavolnasciaj, chislavasciaj, nierazvaznasciaj, rezkimi pierachodami z adnaje kancovasci u druhuju i matarjalizmam. Mienavanyja zahany niabpryciam pasyrajucca na usie narody, padpalyja pad maskobski uplyb asymilacyjny. Pry hetym cym bolej jaki narod maskalicca, tym bolej jon paddajecca maskobskamu uplyvu rasktadajucamu. Pacynajucy ad casu paniavolehnia nas Maskobscynaju, pad hety uplyb pamatu padpadaje i narod bieiaruski. Pry hetym lohka zaciemic, sto nia usie slai bielaruskaha narodu u vadnolkavaj miery paddalisia maskobskamu raskladu, ale adny bolej, a druhija mieniej, u zaleznasci ad hlybini maskobskich uplyvau asymilacyjnych. Sialan i prostaje miascanstva bietaruskaje ledz zakranub hety rasklad, bolej jon adcuvajecca u nasaj pabintelihencyi i zusim mocna na abmaskalenaj casci nasaje intelihencyi. Na balsyni abmaskalelaj intelihencyi mozna nazirac u tej ci insaj miery vysmienavanyja zahany charaktaru. Pryhledzibsysia blizej, zaciemim, sto henyja zahany u jaje nia tak hlyboka ukaranibsysia, kab zmianili istotu bielaruskaha charaktaru jejnaha. Mienavany rasklad abniab tuju zvierchniuju case charaktaru nasaje abmaskalenaj intelihencyi, sto vyrablajecca uzhadavanniem adnaho ci kolkich pakaleriniab. Adnak da niekatoraj hlybini jon dachodzie. Bacym heta z taho, sto kali abmaskalely bielarus varocajecca da aktybnaha zyccia svajho narodu bielaruskaha, znacycca nacyjanalna usviedamlajecca, dyk usio-z taki pry im astajucca mienavanyja zahany. Na’t bolej, jon zdolny uzhadavanniem niechacia pieradavac ich u tej ci insaj miery svaim dziaciom, u zaleznasci ad taho, jon ci sviadomaje asiarodzdzie bietaruskaje bolej prycyniajecca da vyrablennia charaktaru jahonych dziaciej.
Jak-za zapynic rasktadajueyja uptyvy maskobskija na nas narod? Jasna, sto zapyny musiac bye na tych darohach, na tych recyscach, pa katorych henyja uptyvy iduc. I tut ci nie
najvazniejsaj darohaju josc Bielaruskaja Pravaslaunaja Carkva.
Prosle pryhicennia Bielarusi da Maskouscyny maskali usialakimi sposabami starajucca uplyvac na bielarusau dziela ich abmaskalennia, chocki-niachocki uplyvajucy tak-za na charaktar bielarusau-intelihentau. Usiudy, dzie pieramoznyja cuzniki adniali u jakoha narodu nacyjanalnyja arhanizacyi jahonyja, jak skoly, vojska, urady — administracyju — i insyja, najbolsy zapyn raskladajucamu cuzomu uplyvu daje carkva jak arhanizacyja pa svajoj pryrodzie autanomnaja i najhlybiej siahajucaja u dusu narodu. Ale ad casu paniavolennia Maskalami nasaje Carkvy Pravasladnaj, jana nia tolki nie zapyniaje iducych da nas atrutnych uplyvaii maskouskich, ale, naadvarot, palahcaje hetyja uplyvy, shizyc im dobrym pravadyrom.
Josc cennyja pravaslaunyja bielarusy, sto, kab adviarnucca ad hetych uplyvad, uciakajuc iz Pravasladnaj Carkvy. Ale hetyja ucieki pakazvajuc tolki na trusasc. Nie uciakac treba iz svaje carkvy, ale vycisnuc z jaje maskodski raskladajucy uplyu. Dadniej, kali Pravaslaunaja Carkva Bielaruskaja byla u rukach bietaruskich, a nie maskouskich, u nasaj intelihencyi ani nielha bylo zaciemic vysmienavanych zahanad.
Analohiju da razhladanaj skodnaj zjavy u zycci bielaruskaha narodu znachodzim u narodad insych. Hetak, prykladam, pakul serbskija musulmanie nacyjanalna nie dsviadomilisia, jany byli pad podnym tureckim uplyvam; z nacyjanalnym usviedamlenniem heny uplyd vielmi zmiensydsia, i jon cysta scez, kali Musulmanskaja Carkva Serbskaja stalaniezaleznaj ad Stambulu. Toje samoje mozai music staccau nas iz Carkvoj Pravasladnaj. U nas palazennie tym lahcejsaje, sto nasaja Pravaslaunaja Carkva nie u spradviecnaj niavoli maskouskaj, a tolki u casovaj.
U intaresach usiaho narodu bielaruskaha, u intaresach kaznaha pravaslaunaha bielarusa paasobku josc kaniecnaja patreba abaranicca ad mienavanaha rasktadajucaha uplyvu maskodskaha. Dziela hetaha treba Pravasiadnuju Carkvu Bietaruskuju vyzvalic z maskouskaj niavoli, adnacasna stvarajucy u joj zyccio bielaruskaje. Dyk dziela dusednaha zdarouja nasaha narodu bielaruskaha, dziela takoha-z zdarouja nasych dziaciej kazny z nas pavinien zrabic usio cysta, kab nasuju sviatuju Carkvu Pravasiadnuju vyzvalic iz maskouskaj niavoli.
A rupiacysia ab vyzvalenni z maskodskaha jarma usiaje Bielaruskaje Carkvy Pravasladnaje, nam tut u Vilni i Vilenscynie asabliva treba parupicca ab vyzvalenni Jaje na nasym adrezku vilenskim. Heta najblizejsaja nasaja pavinnasc!
Da zvycajnaj chormy chrysconych imionau bietaruskich
U minulym numary nasaje hazety byla mova ab bietaruskich imionach chrysconych naahul. Hetta skazam kolki stovad ab chormach belaruskich chrysconych imionau zvycajnych, znacycca takich, katorymi tolki zaviom catavieka, nie adznacajucy ani jaho vieku, ani svajho da jaho pacuccia. Da casu vydannia slodnika bietaruskich imionau, kab uscierahcysia nieparazumienniad, treba viedac prynamsia sioje toje ahulnaje ab ich.
Daloka nia usie bielaruskija imiony chrysconyja majuc adnu chormu zvycajnuju; smat u jakich josc kolki zvycajnych chormad taho samaha imieni. Adna prycyna padstannia kolkich chormad zvycajnych taha samaha imeni josc u samaj movie bielaruskaj, u zmienach, sto u joj zdziejalisia, prykladam, padstannie takich chormad, jak Apanas i Panas, Adol i Adolfa. Prycyna druhaja vos u cym. Mnostva nasych imionau chrysconych pryjslo z movy hreckaj, castkava tolki za jaje pasiarednictvam. Kali nasyja predki pryniali u kancy X stah. chryscianstva z Konstantynopolu, dyk za pasiarednictvam starabadharskaj (carkounaslavianskaj) movy adziarzali hreckija imiony i naahul imiony, uzyvanyja hrekami. Badhary pieraniali u hrekad imiony u IX stahodzdziu. Ale smat raniej za badhar u hrekad pierajmali
imiony rymlanie. Pamiz pierajmanniem rymlan i badhar prajsto smat casu, u jaki niekatoryja huki hreckaj movy zmianilisia. Hetak, prykladam, kali pierajmali rymlanie, dyk u movie hreckaj byto aspiravanaje t, sto palacinsku pieradavalasia pieraz th (pazniej da bielarusad pierajslo jak t). A kali pierajmali ЬайЬагу, dyk hreckaje aspiravanaje t uzo byto pierajsohsy u f, katoraje u movie bielaruskaj pierajslo u p (Panas), abo u chv (Mitrachvan), abo u ch (Achrem). Znacycca, hetaja druhaja pabocnasc (paralelnasc) zvycajnych chormati chrysconych ітіопай zalezyc ad roznaha casu pierajmannia u Ьгекай ci, naks, kudoj (jakoj darohaju) — praz Bauharyju ci Rym — pryjslo da nas hreckaje imia. Hetkim paradkam, z adnaho boku, majem Vasil, Sidor, Chama, Chviedar abo Chodar, Chviadora abo Chadora, Piokla, Ahapa, a z druhoha boku, Bazyl, Zydor, Tamas, Todar, Tadora, Tekla, Ahata. Adnyja i druhija chormy normalnyja i dobryja. Piersyja chormy zvycajna uzyvajucca u bielarusaii uschodniaha abradu (pravastahnych i vunijatati), druhija — u bietarusah abradu zachodniaha (katalikou-lacinnikati), ale casami nia byvaje takoha adrozniennia i taja ci insaja chorma uzyvajecca niezalezna ad abradu, i beta zusim pryrodna.
Sprava patrabuje vyjasnierinia
(List u spravie dzvinskaje inicyjatyvy „Bietaruskaje Narodnaje Encyklopedyi“)
U kolkich hazetach kryvickich zjavilasia abviestka — zaklik da pomacy pry apracavanni „Bietaruskaje Narodnaje Encyklopedyi". Zaklikaje da hetaha u Dzvinsku inicyjatyunaja hrupa ci, inaks, Redakcyja pad kirahnictvam spad. M. Pankova.
Najpierviej treba adciemic pryjemnaje dajmo, katoraje robic hetaja inicyjatyva. Vidavocna, majem dziela z ludzmi vialikaha razmachu, sto pastavili sabie vaznuju metu i zbirajuc sihi, kab jaje dapiac. Adnak mala pastavic sabie vialikuju metu, patrebna takza arhanizacyja i usiakaja adpaviednaja praca dziela jaje uzycciahlennia, maksimum vymahanniah datycyc nia tolki pastahlerinia samaje mety, ale i sposabu jaje dapiaccia. I vos tut josc ci mala niajasnasciau. Bo sto viedama? Viedama, sto redakcyja projektavanaj encyklopedyi u Dzvinsku, sto na cale redakcyi staic spad. Pankou i sto apracavannie encyklopedyi music bye skoncana najpazniej u 1944 h. I vos dziela taho, choc hramadztva kryvickaje pastavilasia da prajektu encyklopedyi prychilna, siarod kryvickich nahconych cuvac ab hetym prajekeie adjemnyja zaciemki. Heta i zmusaje mianie uziac slova u hetaj spravie, bo hramadztva bietaruskaje music viedac praiidu.
КНІГІ ОНЛАЙН
