За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Sto treba, kab encyklopedyja udalasia? Patrebny bielaruskija nauconyja, katoryja uzialisiab za apracavannie roznych halinau viedy, patrebny im cas na hetaje apracavannie i patrebna kompetentnaja redakeyjnaja kolehija, katoraja-by viedala da kaho zviarnucca z prosbaj u supracohniki i jak vykarystac pryslany matarjal.
Kryvickija nauconyja joscieka, ale ci jany dali zhodu i zaruku apracavac matarjal u praciahu nia cetaha hodu (vidavocna, matarjal chiba maje bye hatovy da palaviny 1944 h., bo u kancy hetaha hodu jon music bye kancalna zredahavany), my nia viedajem. Treba pry tym zviarnuc uvahu, sto zyviom u nadta nienarmalnym casie strasnaj vajny, kali ludzi zapracavailsysia, kali nia majuc iz caho zyc, kali mnostva roznaj aktualnaj pracy (i ci karysna adryvac ich ad takoj raboty?), kali casta niemaheymy prystup da bibliotekati i ins.
A jak z redakcyjnaj kolehijaj? Kali spad. Pankou staic na cale redakcyjnaj kolehii, to, vidavocna, jon vydatny naucony u jakojs halinie viedy. Moza, adnak, bye specyjalistym u vadnej-dzviuch halinach viedy, ale nia mozna bye universalnym. Dyk sto z insymi halinami? ci majuc jany svaich specyjalistych i ci mohuc miec u takim malym centry, jak Dzvinsk?
Biez pozytyunaha adkazu na pastaulenyja pytahni zadarinie nia moza udacca; moza stacca adno z dvuch: abo matarjal, jak niekancalna i slaba apracavany, nia budzie vykarystany i tady skada budzie adniataha ad insych roznych spravah aktualnych casu, abo —jasce harej
— slaby matarjal budzie nadrukavany i hetym skompramituje bielaruskuju navuku, sto nia moza nie adbicca na bielaruskaj spravie naahut. Rabic my mozam tolki dobra.
U intaresach spravy treba spadziavacca, sto inicyjatyunaja hrupa dasc patrebnyja vyjasnienni.
Palemika z Pankovam*
Paznajomiiisia z frahmentami listu spad. M. Pankova da adnaho majho znajomaha u Vilni i z hetym adkazam jahonym, ja ucvierdziiisia u piersym svaim pierakananni, sto u vasobie M. Pankova majem dacyniennie z idealistym, dy z idejnym i vielmi cennym Kryvicom. Ale darma! Ja nicoha nie mahu adniac ani dadac da taho, sto napisaii u spravie prajektu „Bietaruskaje Narodnaje Encyklopedyi“ u №36 „Bielaruskaha holasu“.
Da histarycnych nazovaii bielaruskaha narodu
Jak viedama, piersym ahulnanacyjanalnym nazovam nasaha narodu byu nazoii Kryvicy (muzcyna — Kryvic, Kryvicanin, zancyna — Kryvicanka), Kryiija, kryvicki, a z XIII stah. pobac iz hetym uzyvajecca uzo i nazoii Licvin, Litva, litoUski. Da palaviny XIV stah. pieravazaje nazoii heny (piersy), a z palaviny XIV stah. hety (druhi). Ad pacatku XV da pacatku XIX stah. uzyvajecca vytucna nazoii Litva, Licvin, litoiiski, a pieravazaje hety nazoti nad insymi da kanca XIX stah. Vos sto, miz insaha, kaza ab hetym nazovie polski vucony A. Briickner: „Mowimy ci^gle liteivski, Litivin, ale to tylko zamiast bialoruski, Bialorus, bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie wlasciwej, etnograficznej ani snilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Bialorusina nazywal, a w Moskwie i w XVII wieku litowskij tyle, co bialoruski (Ruskopolski r^kopis z r. 1510 // Slavia, VII, 1, bat. 10—11).
Kanstancin Jezavitau
(U 50-yjauhodki naradzinau)
Kanstancin Jezavitau radzitisia 17.11.1893 h. u Dzvinsku, dzie backajahony shizyu u vojsku (u Piersuju svietnuju vajnu backa K. Jezavitava — Barys Jezavitau — dasluzyiisia kapitana). A pachodziac Jezavitavy z Polackaha pavietu.
U 1908 h. Kastus kancaje 6-ciklasnuju skohi mieskuju u Dzvinsku. Vyhladala, sto, zmalku hadujucysia u vajskovaj atmasfery, Kastus pojdzie pa vajskovaj darozie, kudy i kiravaii jaho backa, ale imkniennie pracavac dziela lepsaj doli narodu i bacany prypadkam zdziek achvicera nad zatinieram pakiravali syna u druhi bok. Zamiz vajennaj skoly jon prosle dvuhodniaj pryhatovy zdaje u 1910 h. akzamin za narodnaha vucyciela. Uvosien 1913 h. jon padajecca u Viciebski vucycielski instytut.
U vucycielskim instytucie K. Jezavitau nalezyc da litaraturnaha hrudka, katoraha byii adnym iz zakladannikati. Siabry henaha hrudka pazniej stali viedamyjak bielaruskija dziejacy (Jazep Troska, Anton Balicki, Alaksiej Kacynski, Danila Vasileiiski i insyja).
Skoncyusy u studni 1916 h. Viciebski vucycielski instytut, K. Jezavitau padausia u Paiilauskuju vajennuju skohi u Pieciarburzie. Pa skoncanni jaje za 4 miesiacy (z prycyny vajennaha casu), jon byii pakinieny maiodsym achviceram pry skole. U skole prabyti hod, adale shizyti na froncie, dzie adziarzaii rangu parucnika i byii pradstaiileny u stabs-kapitany.
Ad revalucyi 1917 h. K. Jezavitab vystupaje na syrsaje pole bielaruskaj dziejnasci. U kastrycniku 1917 h. jon arhanizuje hrupu bielarusail zaunierau i achvicerab, katpraju i byb delegavany u Viciebsk na Zjezd bielarusau vajennych Paunocnaha frontu. Zjezd hety arhanizavab Bielaruski vajenny kamitet paunocnaha frontu, a pry im apryconuju vajennuju case bielaruskuju, sto pazniej miela stycki z balsavickimi formavanniami u Viciebsku. U listapadzie mienavanymi Zjezdam i Kamitetam jon delegujecca u Miensk u centralnuju vajskovuju radu bielaruskuju, dzie razam iz gien. Kandratovicam formuje bielaruskija vajskovyja addziely. Jon byb tak-za ucasnikam I Usiebielaruskaha Kongresu, sklikanaha u siaredzinie snieznia 1917 h. u Miensku.
Jak viedama, Usiebielaruski Kongres, sto 31.12.17 abiascib Bielaruskuju Narodnuju Respubliku, byb balsavikami razahnany. Niebzabavie prosle hetaha K. Jezavitab iz casciaj insych ucasnikau Kongresu byb balsavikami arystavany. Ale z arystu jon uciakaje. Prosle hetaha byb vyznacany bietaruskim kamandantam m. Mienska, zajmajucy hetaje stanovisca da prychodu u Miensk Niemcab. Adnacasna jon byb sakratarom vajennych spravab u sktadzie piersaha nacyjanalnaha uradu bielaruskaha.
K. Jezavitab nalezyb da Rady Belaruskaj Narodnaj Respubliki (byb jaje sakratarom) i pryimab ucascie u jaje histaryenym pasiedzanni 25.03.1918 h., kali byla abviescana niezaleznasc Bieiarusi.
Kali u kancy snieznia 1918 h. balsaviki zaniali Miensk, Jezavitab pierajazdzaje u Vilniu. U toj cas u Bielarusau byla umova z litobskaj Tarybaju ab abtanomii taje casci bielaruskich ziemlab, sto miela uvajsei u sklad litobskaha haspadarstva. Pryjechabsy u Vilniu, byb vyznacany Bielaruskaj casciaj litobskaj Taryby za kamisara Bielastoku. Pazniej jon byb kamandzieram Horadzienskaha palka bielaruskaha. Uvosieri 1919 h. vyjsau u vadstauku i byb vyznacany sefam Bielaruskaj dyptomatycnaj misii u Lacvii i Estonii. Tut dzieib da kanca 1920 h., prajablajucy nie aby jakija zdolnasci. Dziakujucy, miz insym, jamu u uradu Bielaruskaj Narodnaj Respubliki zjavibsia korpus Bielaruskaha vojska gien. ButakBalachovica.
Prosle likvidavarinia Bielaruskaj dyplomatycnaj misii Jezavitab jak uradzimiec Dzvinsku pryjmaje lacvijskaje hramadzianstva i biarecca za arhanizavarinie bielaruskaj nacyjanalnaj miansyni u Lacvii. Adhenul jon zjablajecca halounaj pruzynoju usiaje raboty bielaruskaj u Lacvii. Dyk treba tut adciemic hetuju rabotu.
U 1921 h. arhanizujecca bielaruskaje t-va „Backauscyna", letnija i hodnija bielaruskija kursy vucycielskija, adale bielaruski addziel pry Ministerstvie Asviety i 50 bielaruskich pacatnych skolau. Jezavitab byb pryznacany za spektara bielaruskich skolau.
U 1922 h. skolnaja arhanizaeyja pasyrajecca. Adcynieny dzvie gimnazii bielaruskija u Lucynie i Dzvinsku, bielaruskaja ziemlarobska-haspadarskaja skola u Krastaucy i haspadarsevienyja dvuhodnija bielaruskija kursy vucycielskija u Dzvinsku.
Balsynia mienavanych skolau i ustanovab bielaruskich pazniej byla zlikvidavana latyskimi sovinistymi pry adnacasnym nacisku maskobska-polskich ciomnych silab, varozych bielaruskamu adradzenskamu ruchu, prycym sam Jezavitab i jahonyja siabry-supracabniki vielmi paciarpieli (Jezavitab siadzeb da sudu hod u turmie, a sudom u 1925 h. byb aprabdany).
U 1925 h. Jezavitab pierajazdzaje u Ryhu, dzie zaktadaje vydavieetva bielaruskich padrucnikab, bielaruskuju hazetu „Hotas Bielarusa" i casapis „Bielaruskaja skola u Lacvii", sto isnavali da 1934 h. (da ulady Ulmanisavaj). Redaktaram ich byb jon-za. U henym-za casie u Ryzie byla adcyniena bielaruskaja gimnazija.
Ale, jak beta byvaje blizu z kaznym uporystym dziejacom bielaruskim, Jezavitavu i dalej davodzitasia smat ciarpiec. U 1930 h. jaho pradzierzyli u turmie 6 miesiacab, u 1934 h. — 2,5 m., u 1936 h. — 1,5 m. Za rezymu latyskich nacyjanalistych (Ulmanisavaha) blizu usie bielaruskija skoly i ustanovy byli zlikvidavany, a bielaruskich rabacajob staralisia vykinuc iz Lacvii. Ale Jezavitab i insyja vucyciali bietarusy valej uzialisia za fizyenuju rabotu, a
pakinuc svoj narod nie zachacieli.
Kali Lacviju zaniali balsaviki u 1940 h., nacyjanalnyja rabacai bialaruskija mieli areol paciarpielych ad Ulmanisauskaha rezymu, dziela taho balsaviki ich spacatku nie capali. dazvolili tak-za adcynic bialaruskija skoly, sto castkava i bylo zroblena. Pamiz insaha Jezavitau adnaviti dzvie bielaruskija pacatnyja skoly u Ryzie — dzieniasniuju i viacerniuju. Syrej razharnuc bielaruskaj raboty nielha bylo z prycyny negatyiinaha da jaje dacyniennia balsavikou. Bielaruskim rabacajom pahrazali, sto z imi budzie tak, jak iz bielaruskimi patryjotami u Miensku.
Kali pry Vucycielskim profesyjanalnym zviazie arhanizavalisia nacyjanalnyja sekcyi, dyk kiraunikom sekcyi bielaruskaj bielaruskaje vucycielstva vybrala Jezavitava.
Kali balsaviki byli vyhnany niamieckaj armijaj z Lacvii, dyk u piersy mament latyskija sovinistyja vojstra uzialisia za pierasledavannie bielarusau. Bielaruskija skoly iznou pacali zamianiac latyskimi, a vucycialou bielaruskich teroryzavac. Jezavitau i smat insych vucycialou byli zvolnieny, smat jakija sami pacali pierachodzic u Braslauski paviet, sto vonkach Lacvii.
Adno, kali uviedziena bylo u Lacvii niamieckaje cyvilnaje kiraunictva, Bielaruski nacyjanalny kamitet i starsyni zacynienych tavarystvau bielaruskich zviarnulisia da niamieckaj ulady z memorjatam asvietlajucy u im palazennie bielaruskaj miansyni u Lacvii i patreby hetaje miansyni. Niemcy zoryjentavalisia u palazenni i dazvolili bielarusam kulturna-nacyjanalnuju rabotu. Ciapieraka iznod u Lacvii josc dzvie gimnazii bielaruskija (u Indry i Zilupie), adna siaredniaja ziemlarobska-haspadarskaja skola u Zilupie i 45 pacatnych skolad, z ich try u Ryzie. Arhanizavana „Bielaruskaje zadzinocannie u Lacvii", na cale jaho staic Jezavitau.
КНІГІ ОНЛАЙН
