За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Адноўчы лучыла просьле пярэчаньня І-: ne 'idzice 69Ы1.
Па прыстаўках, што канчаюцца на сугук, ё -і-: bezimennim (палцам) 73Ь11.
с) На пачатку слова маюць ігэткія словы: inacej 72all, insich 15аЗ, insije 20а17, 16bl7, ітет 19bl 1, іте 43а5, idzice 28а15, ihrau 28Ы4, ihri 28bll, ihrac 43al4, 43b2, ihrane 63b2 (але так-жа hranu 63a7), iskrak 43a5, 43al5, iscuc 136Ы4.
Некаторым із гэтых словаў адказуюць у цяперашняй мове хормы бяз І-: накшы Арляняты Ашм. п., начай ibid., граць Карскі, II—1, 274, грышча ibid. У словаў, утвароных ад *jbme і ня маючых націску на *jb~, гэты склад адпаў: мянюшкі Карскі, ib. мяніньнік Слоўн. Насовічаў, 283, ты-ж майго меньніка неўпадабала Дзіс. п. Рам. VIII, 199.
2) У нутры слова на месцу -*jbз ь моцным знаходзім -je-: dusejemca Az’rail 125а6 dusajemcam 138bl2, tajemnicu 95b2, tajemnuju 105b3. Таксама ў іншых старакрывіцкіх памятках і ў цяперашняй мове.
Крывіцкае іншы мае націск на і-, але ў іначай (звычайна начай) націск на на~. Імя мае націск на іпобач із націскам на канцы некаторых мясцовасьцеў. У іскра так-жа націск на і~. У праславянскім языццэ ўсі менаваныя словы мелі націск на *jb-, прыр.: рас. йнуда [?], йначе, славен. іпат, рас. ймя, йскра ды адпаведныя сэрбахарвацкія.
3 гэтага бачым, што на пачатку слова націсьненае *jbдавала іа ў *jbненацісьненым ь чэз, аставалася j, што далей чэзла. і-ўігра магло быць перанесена па аналёгіі з ас. sg. і множнага ліку, дзе *jb было пад націскам, прыр. схр. ас. sg. рас. plur. йгры. У *jbd~, хоць ня было націску на *jb(рас. йду, схр. ды, аднак маем і (іду). Я. Развадоўскі выясьніў, што і *jbdqпаўстала аналёгічна подле неазначанага ладу iti з іспачатным (R S, VII, 12).
Дык развой групы *jbбудзе гэткі:
Еры просьлеj, як кажныя іншыя паўсамагукі, рашчапіліся на моцныя й слабыя. Моцныя вокалізаваліся, а слабыя чэзьлі, аставалася, значыцца, адно j, каторае просьле пярэчаньня й прыймёнаў-прыстаўкаў далей аставалася, а бязь іх чэзла. Але пад націскам слабы ь у *jbузмацняецца і асыміляцай ізь j паўстае г-14.
Калі ў вадных склонах было *jbненацісьненае (значыцца, давала j), а ў іншых на-
14 Што пад націскам паўставала І-, а ня ji-, як выкладае Лер-Сплавінскі, даводзіць наш рукапіс. Як відаць із прыведзеных прыкладаў, перад і зь*уь няма j, тым часам, як ува ўсіх іншых прыпадках (значыцца, дзе іне на месцу прсл. *jbперад г, як і перад асталымі самагукамі, маем заўсёдыj, дзе яно было ў языццэ праславянскім). Дык цяперашняе крывіцкаеj перад і зь *jbЦіскра^імя) ды такое-жу языццэ чэскім (imaki ня толькі протэтычнага паходжаньня, але й зьявілася пазьней. Што да языка крывіцкага, дык аўтар „Аль кітабу“ яшчэ ня чуў у гэтых словахў перад і.
цісьненае (дык — і), магло з часам наставаць выраўнаньне і ўвагульнялася адна або другая хорма. Rozwadowski, RS, VII, 9, Lehr-Sptawinski, RS, VIII, 152.
У языкох — расейскім, баўгарскім, сэрбахарвацкім і славенскім і з прсл. *jbнацісьненага выціснулаj з прсл. *jbу палажэньню бяз націску; у крывіцкім (беларускім), чэскім і асталых языкох славянскіх астаўся стан спачатны, значыцца, ізь *jbнацісьненага і j або яго шчэзьненьне зь *jbненацісьненага. Відавочна, гэты падзел настаў дыялектычна яшчэ ў языццэ праславянскім.
Унутры слова ё падобны разьдзел: расейскі й баўгарскі языкі маюць -і-: рас. достойн, взаймный, яйчнйца, яйц, тройцкйй і пад.; асталыя славянскія языкі разам із крывіцкім маюць правільнага заменьніка моцнага ь (белар. прыемны, узаемны, яечня, траецкі і пад., схр. dostojan і інш.).
Еры перад j
Тут маем гэткія прыпадкі:
1. Канчатак -*ьўь, -*ьўь пот. sg. masc. о-, іоасноваў складзеных прыметаў, такіхжа займёнаў, парадкавых лічбаў і дзеяслоўных прыметаў дае -yj, -ij; у (кір. ы) пагрытаных перайшло ў і. Прыклады: hetij 18а6, svetij 18а7, drUhij 25al, tak’ij 25Ы, zlij 34а17, darahij 58Ы5, somij 25all, ’osmij 25а12, vjedomij Ібаіб, duzij 75Ы6, kaznahodnij 124b2 i г.д. Аднолькава прыметы bjoасноваў: bozij 4a3, 29al2, trecij la8; a так-жа ў займёнаў: cij 126a4, cija 125b4, cijho 37bl7, 38a2, 38a3, 38a4, cijej 38a6.
Але заўсёды ё toj 5al3, 105ЫЗ, soj 195Ы0, s’oj 105al0 замест спадзяванага tyj, sij. Гэта, пашыраныя дыялектычна, аналёгічныя хормы подлемой і пад., прыр.: схр. taj.
2. a) На месцу *bjb у канчатку пот. sg. назоўных імёнаў (substantival у цяперашняй мове ё -ej. Есьць тут колькі словаў агульных: верабей, салавей, зьмей і ладне хрышчоных імёнаў чужога паходжаньня (прыкл., Сяргей). У рукапісе гэтыя словы ня стрэліся, але ё хормы на -ej, -ij як арабізмы або наватворы ад арабскае асновы. Ад араб. Алі ў беларускім тэксьце ё ’Elej 18а7. Гэтае слова сьведчыла-б, што ў канчатках назоўных імёнаў -bjb перайшло ў беларускім языццэ ў -ej, а подле сваіх словаў араб. Алі зьмянілася ў Алей. Ад араб. azan (гуканьне на малітву) ўтварона на беларускім грунце назоўн. імя azancij (сьвяшчэньнік, пяючы ,,азан“). У вараб. языццэ гэтага слова няма, там муэзін. Менаванае слова сустракаецца ў рукапісе звычайна з -ij, прыкл.: Azancijove 88Ь12, 91Ь7,90Ы5, але нярэдка такжа з -ej: azancejou 90Ы0 і інш. Значыцца, бачым тут хістаньне ў тым самым слове між хормаю на -ij і -ej.
b) Так-жа ёсьць -ej на месцу -bj у instr, sg. іасноваў жан. р.: svetlasceju 114b8, iz jeho miloscejii 69а13 і інш.
с) -ej на месцу -bj маюць далей у gen. pl. substantiva (наз. імёны) іасноваў, а подле іх і некаторыя імёны іншых асноваў: recej 26а5, pavinnascej 53а10, acej 127а6, hrosej 47а14, dzecej 48а14, kanej 110b4, t’is’ecej 29bll і інш.
У старакрывіцкіх памятках у старшую пару ё канчатак -uu, а пазьней зьяўляецца -ей. Гл.: Карскі, II—1,259—261. 3 гэтага відаць, што спачатнаў беларускім языццэ канчатакbj пот. sg. masc. назоўных імёнаў перайшоў у -ij, каторае пазьней было зьменена на -ej. Подле хормаў на -ij было ўтварона так-жа azancij, а пазьней, як і ўсе іншыя імёны з гэтым канчаткам, мяняла -ij на -ej. Бяссумлеву, замена канчатку -ij на -ej настала пад уплывам іншых хормаў, а пайменна subst. masc. пот. sg. аналёгіяй таковых словаў, як купец, стралец, малец; прыр.: схр. zmaj (= зьмей) побач із -і у пот. sg. прыметаў.
е замест і ў instr, sg. жаноцкіх іасноваў (міласьцяю і пад.) паўстала пад уплывам прыметаў (сіняю і пад.).
На паўстаньне е ў gen. pl. іасноваў, як добра думае Карскі (Русская дналектологня), магло ўплываць е ў -ech з -ьсЕь loc. sg. іасноваў (ludzech).
У цяперашняй мове іасновы маюць у gen. pl. блізу вылучна канчатак -ей (кір. -еў). Значыцца, gen. pl. падпадаў пад шмат якія ўплывы, a substantiva мяккіх асноваў двойчы мянялі ў ім свае канчаткі.
3. у, і на месцу ь, ь перадў маем так-жа ў хормах асновы цяперашнягачасу некаторых дзеясловаў: ’abmij 11а9, nakrij 48Ы0, ’umij 48bl5, mijuci 49а5, ’ebmijes ^aW.pamij 49al2, 71al4, 71Ы5, vimij 71a7, mijce 72al7, 72bl, 107al0, nakrijecca 137a4, bijce 53bl5, ’uz’lij 71Ы2, pijce 16a2, sijuci 49al6 i інш.
Toe самае ў назоўных імёнаў тых-жа каранёў: siji 41b9, siju 59b7, па siji 65Ь14, 72Ь7, 129b9, sija ІІОЬЗ і інш.
Прыраўнальная ступень (comporativa) na~ej: blizej 1а2, lepej 22Ь5, 26Ы6,28а17, bolej 23а14, visej 39al, horej 51b4, dalej 53ЫЗ і пад. сюды не адносіцца, бо гэта складзеныя хормы прыраўнальнае ступені ніякага роду з адпалым канцавым -е. Прыр. у яз. пол.: wiqcej, dalej і пад. (Rozwadowski, Gramatyka j§z. роі., Кракаў, 1923, 149).
Побач із вышменаваным у іншай групе прыпадкаў ь пераду чэзьне. Гэта ёсьцека:
а) у цяперашнім часе некаторых дзеясловаў: bje 59b9, ubjuc 53ЫЗ, vipju 114а8 і інш. дыў ймёнаў:pjanstva 63а16, pjanstue 62Ь13.
Ь) у ймён на-bje, -bja, галоўка зборных і дзеяслоўных (collectiva et deverbativa): chelapja 2b6,56al, davana 18a7, ’adpHscene 23all, Abrekane 23b3, chrescanin 112a9, chrescanmi 4b8.
Там, дзе беларускі (крывіцкі) язык на месцу ь, ь пераду маеу, і (кір. ы, і), маюць гэтыя гукі так-жа ўсі асталыя языкі славянскія, з выняткам расейскага. У літаратурным языццэ расейскім о, е ё заўсёды ў хормах асновы цяперашняга часу дзеясловаў kryti, ryti, myti, vyti, nyti, briti, liti, siti, piti, vitiw, але ў nom. sg. складзеных прыметаў ё o адно пад націскам (молодой), а калі на канчатку няма націску, дык маем -yj (старый). У паўночна-расейскім нарэччу ё толькі -oj, -ej, бяз розьніцы ё ці няма націску на канчатку (молодой, старой, сйней). Паўдзённа-расейскае нарэчча (абруселая мова беларускіх Вяцічаў) спачатна мела ў гэтых прыпадках толькі у, і (кір. ы, і), як у складох націсьненых, так і ненацісьненых; цяперака паўдзённа-расейскае нарэчча пад уплывам паўночна-расейскага мае ў бальшыні -о16. 3 гэтага бачым, што літаратурны язык расейскі разьвіў компромісны спосаб ужываньня прыведзеных хормаў між паўночнаі паўдзённа-расейскімі нарэччамі.
Новая праца з гісторыі беларускага языка
Норвэг Хр. С. Штанг (Stang), проф. унівэрсытэту ў Осьлё, надрукаваў сёлета другую сваю працу з гісторыі беларускага языка: Die altrussische Urkundesprache Der Stadt Polock von Chr. S. Stang. Skrifter utgitt av Norske Videnskaps. Akademi i Oslo. II. Hist.-Filos. Klasse. 1938. № 9. Oslo, 1939, бач. 148 формату 12x21 цм. Першая праца ягоная аб мове вяліка-княскіх канцылярыяў Вялікага Княства Літоўскага выйшла ў 1935 г. У гэтай, другой, працы аўтар разглядае мову полацкіх урадавых памяткаў XIII—XVI стаг.
Канчальны вывад аўтараў аб старой мове полацкай гэткі: мова полацкіх памяткаў ад самага пачатку беларуская. Яна выразна розьніцца ад мовы памяткаў пскоўскіх і блізу нічагусенькі ня розьніцца ад мовы памяткаў Смаленскіх. У XV стаг. мова полацкіх памяткаў памалу ўпадабняецца да тагачаснай беларускай мовы літаратурнай — урадовай у Вял. Княстве Літоўскім, а ў XVI стаг. зусім із ёю зьліваецца.
Праца проф. Штанга вельмі салідная й яе павінен прастудыяваць кажны беларускі языкаведнік.
15 У вапошніх 4-х дзеясловах е ё толькі ў хормах загаднага ладу (imp.), аў цяпёрашнім часе ь шчэз.
16 Шахматаў: „В настояіцее время южновелнкорусское наречне представляет ряд черт обтнх с наречнем северновелнкорусскнм, но всеэто — черты позднейшне (напр., окончанне-ой, вм.-ый в нм. ед. ч.худой нлн о вм. ы вмоюУ' (Введенне в курс нст. р. яз., 54).
Беларуская газэта
Выдатны маскоўскі вучоны аб беларусах
Тое, што сказаў выдатны маскоўскі вучоны Пётра Бяссонаў (Петр Бессонов) — бо аб гэтым будзе тут гутарка — у прадмове да свае кнігі „Белорусскне песнн“ (Масква, 1871 г.), было пазьней, у розныя часы, праверана і або моцна ўстаноўлена, пацьверджана, або ня меней моцна зьбіта, адкінена.
КНІГІ ОНЛАЙН
