За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Нягледзячы на тое, што аўтар рукапісу ў ас. sg. (він. адз. л.) жаноцкіх прыметаў і пад. звычайна піша-ую, нельга сумлявацца, што вышпрыведзеныя прыклады адбіваюць жывую тагачасную вымову. Аўтар „Аль кітабу“, імкнучыся да этымолёгічнага правапісу, пісаў звычайна -ую ў ас. sg. пад уплывам прыметаў, маючых націск на канчатку (малую).
У цяперашняй беларускай мове народнай ненац. канчатак на -аю ас. sg. fem. прыметаў ёсьць у віленска-ашмянскіх гутарках, на прасторы каторых напісаны „Аль кітаб“, у дыялекце цэнтральным разам ізь северскімі гутаркамі і ў вабруселай мове крывіцкіх (беларускіх) Вяцічаў (т.зв. цяпер паўднёва-расейскім нарэччу). У крывіцкім дыялекце дысыміляцыйным а ў канчатку -аю перайшло ў -ы-, ё, значыцца, -ыю (новыю).
Карскі (II—1, 296 і II—2, 315) у канчатку -аю ас. sg. fem. бачыць уплыў пот. sg. (наз. адз. л.), хоць ас. sg. мае балей стычных пунктаў із instr, sg. (тв. адз. л.). Але калі зьвернем увагу, што адно ненац. -уў канчатку ас. sg. перайшло ў -а-, дык мусім згадзіцца із Шахматавам, каторы бачыць тут зьяву фонэтычную, значыцца, аканьне. Роля instr, sg. была-б тут адно памочнаю.
Канчаючы аб аканьню, трэба сказаць, што ў мове „Аль кітабу“, а значыцца ў віленска-ашмянскіх гутарках XVI стаг. кажнае ненацісьненае о й е пераходзіла ў а(’а)'°, у некаторых прыпадках так-жа ненац.у, а хіба і ы, і пераходзіла ў а. Значыцца, характар віленскага аканьня XVI стаг. быў аднолькавы зь цяперашнім.
На аснове аднаго дагэтуль разгледжанага матар’ялу з нашага рукапісу можам сказаць, што аўтар ягоны імкнуўся ў вабазначэньню самагукаў да этымолёгічнага правапісу, што яму ў вадносінах да ненац. е па мяккіх сугуках ды што да ненац. у ў канчатку ас. sg. прыметаў жан. у вялікай меры ўдавалася.
10 Аб двух вынятках што да о было сказана вышэй
Іншыя зьмены самагукаў a, о, e,j
Зьмена самагуку a
1. Пераход а ў о маем:
1. Перад нескладатворным ў: Мой 12Ь5, 12Ь7. Туткаў выклікала лябіялізацу а, у рэзультаце чаго гэты самагук перайшоў у о. Гэта зьява таго самого характару, што о ў poudna, poHstane і пад., дзе вусьнянаеў прьгчыніла, што ў о перайшло а зь ненац. о, або ў не дапусьціла пераходу ненац. о ў a — залежна ад таго, якая зьява — аканьне ці лябіялізацаа — старшая (гл. № 4 (17) „Калосься“, бач. 250 [стар. 165 нашага выданьня. — Рэд. ]) Хормы тыпу клёў на прасторы ві ленска-ашмянскіх гутаркаў я назіраў у ваколіцы станцы Багданава Ашмянскага пав. — у сяле Рымавічы і інш. У гэтай мясцовасьці вымаўляюць казоў, доў, узёў, дзёўчына, зоўтра і пад. Але колькі вёрстаў ад Багданава ў сяле Войштавічы і м. Вішнева гэткай вымовы нямашака. Мярней гэтая асаблівасьць выступае ў Краўской вол., дзе я назіраў яе ў сяле Арляняты.
2. о ў tros 73Ы7 (цксл. tr^su — tr^sti} паўстала з прычыны чаргаваньня ненацісьненага a з націсьненым о (нясу — нёс, вязу — вёз і пад.).
3. о на месцу націсьненага а маем так-жа ў лічбе абодва. ’abodvim 13Ь8, 79а13, 87Ы2, ‘abodvich 17а8, 110Ь8 побач із траха аднолькавае лічбы з a: ’abadva 116а7 і інш. Карскі (II—1, 89) выясьняе паўстаньне гэтае зьявы так, што ў канцавым а першае часьці складзенага слова (оба) пачалі бачыць самаіук суфіксу, „як у нейкім «ледоход»". Але Крывіч гэтак ніколі думаць ня будзе, дзеля таго што ў складзеных словаў суфіксны самагук о з прычыны аканьня заўсёды гучыць як а, бо націск на гэтым складзе бывае адно як радкі вынятак. Тут зьдзеіў уплыў слова „абое", дзе о спачатнае.
Два апошнія прыпадкі пераходу а ў о ведамы ўсім крывіцкім дыялектам.
Таксама агульна-крывіцкім ё замена нац. а на еў слове „глядзеці": hledzeci 112а2, 112аЗ (тут націск на гле-). На зьмену гэтую магла дзеіць аналёгія (падобнасьць) дзеясловаў із насовым інфіксам у цяпер. часе (у крыв. сяду — сесьці).
He пераход а ў і, але апіску пад уплывам папярэдняга і маем у skarzilisi 113Ь7.
Зьмена самагуку о
Пераход ненац. о ўу хіба трэба бачыць у прыкладзе hrumadami 95а6, бо спадзяваліся-б, што ненацісьненае о перайшло-б у а. Гэткая вымова хіба ё на цэлым прасторы віленска-ашмянскіх гутаркаў, запісана мною ў Арлянятах Краўское вол. Пераход о ў у тут стаўся пад уплывам наступнога вусьнянага м.
ДыфтонГ (двугук) на месцу о хіба адбіваецца ў словеpraruok 28а17.
а зам. о пад націскам у слове kalke 43а3 трэ выясьніці недаглядам.
У прыймені пісаным ргесій (= проці) трэба бачыць псэўдоэтымолёгічнае напісаньнез е замест а зь ненац. о пад уплывам пол. przeciw.
Адноўчы лучыла ргісій 89а6 — апіска пад уплывам наступнога і.
о прыстаўное маем у прыслоўным прыймені акром з окромть: ’акгот 25а13, 48Ы4 і інш. Прыкладаў мноства, адхінаў нямашака.
о адпалае ё ў слове „спадар“ з гаспадар з *gostbpodarb-. Spadaru Boze, cistaje vada tvaje ’acisci cela maje hresnaje 71Ы7, Boze Spadaru, jestem s pasku stvuronij (= stvo-) 81al0, Boze Spadaru, ja jestem is pasku stvuronij i znovu ’u pasuk (= пясок) pajdzu (зам. pajdui ipaskom budu ’abernenij 82b2. Але ё так-жа гэтае слова (і другатворныя) з пачатным га(го-): Jak vele pakojeU сіпй bez hospadara, dusu ’az’mu velik’im strachem tak 126b6, haspadarstve 12al5, u haspadarstve da trech dnej pri vas buduci 12al6. Як бачым ужо з прыведзеных прыкладаў, дзьве хормы разгляданага слова розьняцца між собку і
значэньням, пайменна спадар ужывалася ў вадносінах да Бога і (як ізь іншых памяткаў ведама) было ветлым зваротам да людзёў.
У слове „гарод“ — ’й harodze, ’й sadu 73а14 побач із ’eharodem 78а17, ’eharodi 124а1 — о не адпала бо, як добра кажа Карскі (II—1,174), тут ё апрычоны морфолёгічны твор, значыцца, слова „гарод“ паўстала з „гарадзіць".
Зьмены самагуку е
У крывіцкім языццэ з е спачатным зьлілося е, паўсталае 1) вакалізацай ь, 2) е ў групе -егз прсл., -гсонант. із самаг. элемэнтам, 3) еў паўнагалосьсю, паўсталае з праславянскае групы -ег-. 3 выняткам часьці дыялектаў з е зьліўся так-жа двугук ть. Дзеля таго, аднак, што е із спачатнага ть пры некаторых зьявах розьніцца ад е асталых, дык аб е з п> будзе гамонка асобна.
Пераход е ў о. Па зьмякчоных сугуках перад цьвярдымі націсьненае е пераходзіць у о. Прыкладаў мноства. Прывяду адно некаторыя: scodrasci ІЬЗ, scodrich 11а8, panizonuju 13f7, nauconich 13а14, nebos 1Ь7, somaje 17аЗ, ’й z’elonam 18Ы5, zausohdi 19r 14, isuu (= ішоў) 29b9, zisoH 41a4, sostaje 42al4,45al3, imona 54b3,54bl0, mod 65a4, ves’olahu 105al0, prinos 113a2, ucok 80al, dnou 27Ы0, vuzou 129b8, muzou 129b5.
У таковых, як мужоў, днёў баржджэй е перайшло ў о нефонэтычна, але па аналёгіі з канчаткам оасноваў.
He фонэтычны ё пераход е ў о ў instr sg. (тв. адз. л.) ў васноваў мяккіх: ’ajcom 22а8, dazcom 47Ы4, dnom 96Ы5, ’ehnom 128bl, kanom 111Ь6 i г.д., бо спачатна тут было -мь. Таксамаў мяккіхjaасновах: z’emloj 126b9, dusoju 29Ь2 і г.д. Замена тут сталася аналёгічна пад уплывам асноваў цьвярдых (сталом з стальмь, жаною і пад.).
Таксама аналёгічна подле томь паўсталі хормы займёнаў мяккіх асноваў masc., п. у loc. sg.: па som 2Ь10, ’й jom 14Ь4, пі й cum (= чом) 17Ы7, па Usom 19а16, u dome svajom 25а17. Гэтыя хормы ў бальшыні проці хормаў з е: па sUdze svajem 10а9, ’й domu svajem 12bll, 12Ь12, 31а14 і інш.
У gen., dat., loc., instr, sg. займ. мяккіх асноваў жаноцкіх: starajcese majoj ’udzacnasci Ha5, nad matkaj majoj llal4, vulej ( = волей) svajoj 3b8, ’e (= a) majoj prihodze 19b4, lask’i majoj ne budze 26a9, da chelapji majoj 36a4, u mod majoj 61bl, ’us'oju 8b5, ’u majoj 84Ы6, joj (dat.) lOOal, u tasce majoj 81b4, svajoj (instr.) 99bl6 i г.д. Туто паўстала аналёгіяй dat.-loc. той, instr, тою, адгэтуль хормы з о прайшлі так-жа nagen. sg. Але большая колькасьць прыкладаў ёсьць із е ў гэтых склонах: da lask’i svajej, ’й lasce svajej 12bl3, svajeju 15b5, 28al0,30bl7, da majej 29all,pa tvajej smerci 33al6, cijej 38al6, tvajej (dat.) 52b9, majeju 70bll i інш.
e не пераходзіць y o перад ацьвярдзелымі ж, ч, ш, ц: ne jdzes 53bl, upjecce 63b2, napjecca 63а16, adzezu 70аЗ, 72Ы7, 74а4, ’abrecesse 83а12, pejes 83b7, 84а17, plujes ib., ’adervecca 126аЗ, smejecca 131а7, razdzerecca 1Ь6 і інш.; адхінаў нямашака.
Таксама перад ацьвярдзелым м няма пераходу е ў о: cemnosc (з tbrnsnostb) 34Ь5, cemnasc 77bl6, 78а4, cemnasci 78Ь10, 79а7, сетпа 108а5,108аб, толькі адзін раз стрэлася comnich 79Ы; karcemnije (з кысьтьпь) 63al, 63b2, dusejemca 125аб, dusajemcam 138Ы2, tajemnuju lG5b2tajem.no ІЗОаЗ, tajemnije 138al6.
e не перайшло ў o ў lehbk--. lechka 19a6, 79bl4, lechko 35bll, lechk’im 94b8, ’ulechce meli 129b5, ’ulechce mec 138a9, 138al0. У цяперашняй мове кажацца „ўлехца“ (ехаць), але „лёгкі“, „лёгка“.
У мове „Аль кітабу“ е не пераходзіць у о ў infin. (неазначаным ладзе) 1 клясы 6-ае групы: ’йтегсі 30а7, 39а16,137Ь5, ІОбаІО, pacerc 72b5, umerci 53а5, 68b7, cerci 48Ь16, cere 43а5, йсегс 113Ь9. Цяпер у віленска-ашмянскіх гутарках дзеясловы 6-ае групы 1 клясы маюць у неазначаным ладзе толькі о (цёрці, умёрці і г.д.).
Далей ё е ў парціціпіех тае-ж групы дзеясловаў: ’umerlaho 18b 14, raspascersi 83b2, 83b4, ’abernenij 81а, 81ЬЗ, ’йтег 39b8,105а5, umerla 104Ь9, ’aperla.se 108Ь7. Але стрэліся два прыклады і з о: raspascorsi 73Ы0 і ’йтог 18Ы1. Цяпер у віленска-ашмянскіх гутарках менаваныя хормы маюць у бальшыні о (умёр, умёрлы, хоць зьмерз, зьмерзлы), значыцца, пазьней у гэтых гутарках пашырыўся процэс, што адно пачынаўся ў XVI стаг.
У дыялекце паўднёва-заходнім дзеясловы 6-ае групы 1 клясы захавалі дагэтуль е ў поўнай сіле ў неазначаным ладзе і ў складзе -ерз -гсон. у парціціпіех і ў іншых часьцёх мовы. He ў парціціпіех захавалася е гэткага паходжаньня ў большай меры такжа ў віленска-ашмянскіх гутарках. Прыкл.: umierlyje Ваўк. п. Feder. I, 69, zerdocka Навагр. п. Klich, 220, бёрда Ашм. п., мой запіс, cacvierty Ваўк. п. Feder. II, 20 і інш.
У мове „Аль кітабу" апрача адхінаў перад ацьвярдзелымі сугукамі, значыцца, перад ж, ч, ш, ц і м з мь, асталыя адхіны дваякія. Адныя, як merci, могуць быць выясьнены тым, што е не пераходзіць у о перад мяккімі складамі. Гэткае правіла ўстанавіў у польскім языццэ Я. Лось (Gramatyka polska, 1922,1, 34), а ў украінскім А. Крымскі (Укралнская грамматнка, 1907,1, 395). Няпроста выказаўся за гэта А. Сабалеўскі ў „Лекцнн" (1907, 66, 3 адступ). Подле гэтага ў lechk’i па шчэзьненьню ь і зьмякчэньню к другі склад быў мяккі. Аналёгіяй lechk ’і асталося е не зьмяніўшыся ў о ў lechka, як у цяперашняй мове тых-жа прастораў пад уплывам adv. далёка паўстала далёкі (о зе перад мяккім к).
КНІГІ ОНЛАЙН
