За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Беларускія ўплывы ў Маскоўшчыне
Але асабліва, — піша далей Бяссонаў, — ён (беларускі край. — Я.С.) здабыў сабе блеск і славу ад тых сілаў, што выліваліся за межы краю: гэта была маса, пераважна зь беларусаў, што прайшла дома, а часткава за межамі, дасканальную на той час школу й цяжка пераносіла палажэньне ўнутры краю, заблытанае непарадкамі ў гаспадарсьцьве; ёй борзда прысьпела супрацоўніцтва ўкраінцаў, што ўмелі ўстрасянуць польскім панаваньнем, але спакойным заняткам навукі сустракалі перашкоду ў казацкіх трывогах. Злучыўшыся ў вадну вялікую й векавую калёнізацыю, рады калёнізатараў крануліся туды, дзеўважалі ўзровень асьветы за ніжэйшы і куды спадзяваліся прынесьці з сабою суму рэформаў, а разам, ведама, знайсьці сабе спакойны прыпынак, пашану й добрую плату. Мы не ацэньваем тут ані нутраное вартасьці гэных рэформаў, што ведама, у шмат чым ня вытрымваюць крытыкі, ані маральнай якасьці гэнай дзейнасьці, ані прыроднага няведаньня, нат цямноты што да тых краёў, якія сьмелым калёнізатарам здаваліся грубым, сырым матар’ялам. Мы толькі бяром дадзеныя, што кажнаму кідаліся ў вочы, а ўсякі ведае, якія яны былі багатыя, дужыя і ўплывовыя, прыкладам, у Велікарусі й асабліва, Маскве. Імігранты занялі тут найважнейшыя й найуплывовейшыя месцы, ад герархаў да кансысторскіх урадаў, уладжаных імі, ад узгадавальнікаў царскае сям’і да манастырскіх настаяцеляў, да рэктараў, прэфэктаў і настаўнікаў, праектаваных імі-ж школ, да габінэтных і друкарскіх вучоных, справаводаў, дзякоў і сакратароў. Блізу ўсё абняла іхная рэформа, надзвычайны ўплыў: багаслоўскую навуку, паправу сьвятога й богаслужбовага тэксту, друк, справы старавераў, царкоўную адміністрацыю, рэлігійную прапаганду, казань, царкоўнае й хатняе пяяньне, ноты, знадворны выгляд архірэйскіх дамоў, спосаб іхнага жыцьця, пасады й вупраж (цугам, у шорах, зь бічамі, у трырожках), адзежу царкоўнае службы (прыкладам, пеўны [? — РэЭ.]), выгляд і склад школаў, прадметы й спосабы вучэньня, зьмест бібліятэк, правапіс, вымову мовы вуснае і ў чытаньні (вымова царкоўна-славянскага г = h, а не як маскоўскае г = лац. g), публічныя гульні, тзатр і г.д., іг.д. (VI).
Беларуская літаратурная мова з гэтым самым імём увайшла вельмі ўплывовым інгрэдыентам у літаратуру маскоўскую; тымі-ж дарогамі, нават беларуская гаворка зь ейнаю вымоваю й так званым аканьнем (вымоваю ўсюды а, дзе толькі о бяз націску) перарабіла сабою, з палавіны XVII стаг., цэнтральную маскоўскую падмову і сталася цяпер адразьняльнай адзнакаю гэтай апошняй (V).
Але колькі ні прынесла гэтая сіла карысьці або шкоды іншым краём, собскі беларускі край яна ўславіла, нагэтулькі-ж і болей яна падарвала ягоную самастойнасьць, выбрала ейных найлепшых прадстаўнікоў: гэтая сіла імкнулася не да цэнтру, але ад цэнтру; эмігранты ўжо не вярталіся на бацькаўшчыну; заблытаўшыся на чужыне ў гаспадарсьцьвеныя й палітычныя справы, мала ім знаёмыя, не ўзгадаваўшы ў сябе й дома даволі палітычнага такту, гінулі яны, блізу бязь сьледу для мясцовых пакіненых патрэбаў, пры ўсім сваім жаданьні ня маючы магчымасьці памагаць здалёку, як гэта бывае з усімі эмігрантамі. Пётра Першы зрабіў усяму гэтаму канцы, працягнуўшы сваю моцную руку проста ад Расеі даЗаходняй, не славянскай Эўропы... (VI—VII).
Можна тут адно зацеміць, што калі-б не падрыхтаваны беларусамі грунт, дык і Пётра I не зрабіў бы таго, што зрабіў.
Bielaruski Holas
Vaznaja sprava
Nie nalezu da ludziou paboznych, bo blizu nikoli nie malusia. Z hetaje prycyny nia mozna mianie nazvac i calaviekam relihijnym. Vynikaje heta, chiba, u mianie z nacyjanalistycnaha charaktaru, bo vieru i da kasciola i da carkvy staiilusia pozytyuna.
Pryjechatisy nadoviecy u Vilniu, ja zajsousia u niadzielu u kasciol sv. Michala, pryznacany da naboznasci vilenskim bielarusam. Nie mahu nie padzialicca z cytacami „Bielaruski holas" dojmami i dumkami, sto pry hetym abniali mianie. Kasciol vielmi charosy. Dumaju, sto najcharossy u Vilni. (Kab pierakanacca u hetym ja zajsohsia u kolki insych kasciolati vilenskich.) Pobac iz pacucciom relihijnym, naviavaje jon i pacucci nacyjanalna-bietaruskija, zviazanyja z nasaj historyjaj. U Vilni josc §mat kasciolati, i jany pastahleny amal tolki bielarusami, choc zvycajna bielarusau nacyjanalna niesviadomych. Ale kasciol sv. Michala vyhladaje asabliva bielaruskim z hledzisca bietaruskaje tradycyi, mo’ dziela taho, sto my ab im najbalej viedajem. Pastavih (uchundavah) jaho vialiki Bielarus-patryjota kniaz Leu Sapieha, kancler bielaruskaha haspadarstva (zvanaha Vialikim Kniastvam Litouskim). U hetym-za kasciele jon pachavany.
Apynuhsysia hetak u sviatyni svaich prodkaii, u sviatyni najbalej bielaruskaj, ja nia moh nie addacca razvazanniam ab znacerini dla nas relihijna-kascielnaha zyccia. Adcuvajecca zusim jasna, sto ruch bielaruski uzmacnicca, pasyrycca i asabliva pahlybicca u dusach nasych, kali jon abyjmie tak-za zyccio relihijna-kascielnaje, a hetaje uvyjdzie u stychiju jahonuju. Papravic heta tak-za maralnasc kaznaha z nas paasobku i prycynicca da lepsaj arhanizacyi dusetinaj.
Z mienavanaha vynikaje pavinnasc usim bielarusam-katalikom pryjmac aktyiinaje ucascie u relihijna-kascielnym zycciu. Zusim heta nia ciazka. Naupierad nia ciazka, a pavinna bye lohka j pryjemna tym, sto i dahetul pryjmajuc aktyiinaje ucascie u relihijnym zycci, ale tolki u cuzym nacyjanalnym duchu. Hetym prostaja nacyjanalnaja salidarnasc i lojalnasc vymahaje svajo relihijnaje zyccio i dziejnasc skiravac u recysca rodnaje, bielaruskaje. Ale i ludziom relihijna pasyhnym nia budzie heta ciazka. Treba tolki pacac, a tady nia tolki zjavicca zdavalennie iz spoiinienaj nacyjanalnaj pavinnasci, ale i zvycajnaja pryjemnasc i duseunaja karysc. A tak dziela hetaha mala treba, tym casam jak tracicca cas na recy pustyja, bieskarysnyja, a casami i skodnyja.
A jak u nas pravaslaunych?
U numary 21 (65) „Bielaruskaha holasu" chtosci „Niepabozny" zakranuti spravu relihijnakascielnaha zyccia u bielarusau-katalikou. Pryznajusia — mnie heta bylo nieuspadzieuki. Ja cakati, sto chtosci uznimie holas u spravie relihijna-carkohnaha zyccia Bielarusau pravaslaUnych. Mieii prava spadziavacca, sto piersy holas vyjdzie adhetul. Dyk niachaj-za hety holas budzie choc druhim, ale holasam nia krycacaha u pustyni, a sumlennaha hramadzianina da sumlennych rodzicau.
Niepabozny dobra kaza, sto kascioly u Vilni stauleny Bielarusami i sto jany (kascioly) naviavajuc Bietarusu historyenyja uspaminy. Jak-za bolej ab hetym mozna skazac u dacynienni da pravasiahnych cerkvau vilenskich!
Cerkvy pravasiatinyja zjavilisia u Vilni razam iz pacatkam tutaka histarycnaha zyccia. Viedama, sto u XII stahodzdzi byli u Vilni uzo bielaruskija kniazi z rodu polackich Rohvaladavicaii. Tady uzo musili bye tutaka i pravasiatinyja cerkvy, pastatilenyja henymi kniaziami ci insymi bielarusami. A dahetul zachavanyja cerkvy u Vilni byli pastauleny Bietarusami nie pazniej XIV stahodzdzia, kali jasce ab polskim uptyvie u Vilni nikomu nia snilasia. I dalej pravasiatinyja cerkvy u Vilni, kali stavilisia novyja ci adnatilalisia staryja, — zausiody byli zviazany z roznymi zdarenniami historyenymi u zycci bielaruskaha narodu. Hetak, prykladam, hetman polny bielaruskaha haspadarstva (zvanaha Vialikim Kniastvam Litotiskim), kniaz Kanstancin Astroski u padziaku Bohu za pieramohu nad Maskalami u bicvie la Vorsy 1514 h. adnaviti u Vilni try pravasiatinyja cerkvy — sv. Ducha, sv. Trojcy i sv. Mikalaja. Kaznamu, chto choc krychu viedaje historyju Bielarusi, viedama, sto ad pacatku Vilni da kanca XVIII stahodzdzia u Vilni kipiela usialakaje — kulturnaie, hramadzkoje, palitycnaje — zyccio pravastahnych Bielarusau i bielaruskaje pravaslatinaje (relihijnacarkotinaje) zyccio. Pratida, hetaje zyccio, pacynajucy iz XVII vieku, pamahi, ale usio balej dzialitasia svaim miescam iz insymi vierami, a z casam i z insymi — prynamsia idejalohicna — nacyjanalnasciami, ale da kanca XVIII vieku jano zausiody kipiela. Da kanca XVIII vieku uplyvu maskotiskaha u pravastahnaj carkvie u Vilni nia bylo nijakaha. I tolki z pryhicenniam Vilni da Maskohscyny u 1795 h. razam iz palitycnym i nacyjanalnym uciskam maskouskim pryjsoti i ucisk nia tolki vunijackaj carkvy bielaruskaj, ale i bielaruskaj carkvy pravaslatinaj, nastala jaje maskalerinie, rusyfikaeyja. I z casam dajslo da potinahajaje abmaskalennia.
Ciapier prychodzie vyzvalennie bielaruskaj pravaslatinaj carkvy z maskouskaj niavoli, pratida, idzie jano nie tak borzda, jak beta pazadana i patrebna. Ale hetaje vyzvalennie u najmiensaj miery navat nie datycyc Vilni. U Vilni bielaruskaja pravaslaunaja carkva u poiinaj niavoli idejalohicnych patomkau tych, katorych nasyja prodki pabili la Vorsy, i nia tolki la Vorsy.
Niatizo-z nia znojdziecca u Vilni sviadomych (idejnych) Bielarusau-Kryvicou pravaslaiinych, katoryja uzialisia-b skinuc hetuju niavolu? Niatizo-z nasyja dusy tak zaplasnielyja, tak atrucanyja i raskladzienyja maskotiscynaju, sto u nas nia stanie na heta sily? Ja klicu, hukaju. Adhuknieciesia!
Zvycajnaja pavinnasc
Jose zvycajnyja zdolnasci ludzkija, prykladam, chadnia, havarennie. Na toje, sto nasyja znajomyja karystajucca hetymi zdolnasciami, my nie zvaroevajem nijakaj uvahi. Nichto nia budzie dzivicca abo chvalic za toje, sto toj, trejci, dziesiaty chodzie abo havora. Ale chaj tolki chto nia maje hetych zdolnasciau, jak adrazu na heta zviernuc uvahu, jak na vialikuju skodnuju nienarmalnasc. Biaznohich i niamych mozna i treba skadavac, ale zausiody budziem licyc ich nienarmalnymi, kalekimi i chocki-niachocki budziem ich vielmi casta brakavac.
Jose zvycajnyja umienni. Da ich u nas cas, miz insaha, nalezyc umiennie cytac i pisac. Jakaja vaznasc, sto chtos cytaje abo pisa! Nia varta na heta zvarocvac uvahi. Ale vialikaja zahana, kali chto niapismienny, znacycca, cytac i pisac nia umieje.
Jose tak-za zvycajnyjapavinnasci. Da ich nalezyc uzhadavannie dziaciej u rodnym duchu. Nichto nia choca hadavac svaich dziaciej tak, kab jany, vyrassy, byli niepryjacielami svaich backoti, bratoii, siostrau — adnym slovam, svaje radzimy. Taksama na usim sviecie ludzi, celyja narody hadujuc svaje dzieci tak, kab jany, vyrassy, sanavali i lubili svoj narod, kab u patrebie hatovy byli addac za jaho na’t svajo zyccio. Dziela taho sto razam iz uzhadavahniem pravodzicca vucennie, dyj nia tolki dziela hetaha, zvycajnym i najlepsym pobac iz radzimaj miescam uzhadavannia josc skola. Kab dzicio uzhadavac na zvycajnaha dobraha siabru svajho narodu, jaho treba vucyc u rodnaj skole. Prauda, nia kazny narod maje zausiody maheymase
КНІГІ ОНЛАЙН
