За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
Цяпер што да прыйма грамадзянства краю перасяленьня. Гэта залежа ад краю. У Задзіночаных Штатах напэўна трэба прымаць грамадзянства. Есьць працы — і ня мала іх — каторыя могуць дастаць толькі амэрыканскія грамадзяне, прыкладам, ахвіцэрам можа быць толькі амэрыканскі грамадзянін. А што да войска, дык усё роўна, грамадзянін ты ці не, у Задзіночаных Штатах да войска бяруць. Адылі, гэта яшчэ ня знача, што нашая моладзь тут для беларускага войска страчана, як думае сп. Немановіч. Калі ў прыпадку вайны мы пераканаем Амэрыканцаў, што карысьней для атульнай справы будзе, калі будуць апрычоныя беларускія вайсковыя адзінкі, то яны будуць. А пераканаць лягчэй могуць грамадзяне. Апрача таго, цяперака па 5-ёх гадох жыцьця ў Амэрыцы, тут лёгка адзержыць амэрыканскае грамадзянства, навет на палітычных працэсах нехаценьне быць амэрыканскім грамадзянінам служа ад’емнай рысай пры характарыстыцы. Але можа не назаўсёды гэтак застанецца. Быў час, калі кажны здаровы чалавек мог прыехаць да Амэрыкі, але па Першай сьветнай вайне Амэрыка ўстанавіла квоту, і цяпер ня лёгка лучыць да Задзіночаных Штатаў. Можа з часам так стацца і з грамадзянствам, што яго цяжка будзе адзержыць; можа стацца нат так, што Задзіночаныя Штаты захочуць пазбыцца неграмадзян, каб не адыймалі ад грамадзян жыцьцёвых магчымасьцяў.
Што да палітычных дзеячоў і сяброў Рады БНР, каторыя, паводля аўтараў артыкулаў на разгляданую тэму, з выняткам спсп. Лазукі й Кліма, не павінны старацца грамадзян-
ства, то яны ў такім прыпадку апынуліся-б наагул у цяжэйшым палажэньню за іншых, а горкае палажэньне ідэйнага Беларуса адбіваецца на ягонай нацыянальнай працы. I чаму гэта, калі сябра Рады БНР прыйме амэрыканскае грамадзянства, дык ён ня мае заставацца ў Радзе? Ці ён ад гэтага робіцца дурнейшы і меней пэўны? Лёяльнасьць да Задзіночаных Штатаў ані не калідуе зь беларускім патрыётызмам і зь лёяльнасьцяй да беларускае справы. У свой час Прэзыдэнт М. Абрамчык меў у Нью-Ёрку на гэтую тэму гутарку зь іншымі сябрамі Рады БНР. Ён і ўсе былі за прыймо грамадзянства, і толькі адзін быў супраць. Цяпер і гэны адзін за. Дыкжэ болей для беларускае справы могуць зрабіць палітычныя і непалітычныя дзеячы, будучы амэрыканскімі грамадзянамі, болей у Амэрыцы й вонках, бо амэрыканскаму грамадзяніну ўсюдых вольная дарога. Беларусы павінны быць радыя, што амэрыканская адміністрацыя не мяшаецца да сяброўства ў Радзе БНР. Праўда, не мяшаецца хіба дзеля таго, што не прызнаець Рады БНР як такую, але не прызнавала-б і тады, калі-б у ёй ня было амэрыканскіх грамадзян, як не прызнаець падобных эгзыльных установаў іншых народаў. Што да грамадзянства, дык тое, што ёсьць у Задзіночаных Штатах, праўдападобна можна аднесьці й да Канады, a як пішуць з Паўднёвае Амэрыкі, дык і там тое самае. Калі-б сталася так, што грамадзяне краёў перасяленьня, сябры Рады БНР, былі вылучаныя зь яе, дык тыя зь іх, каторыя ўважаюць сваё быцьцё ў Радзе патрэбным беларускай справе, стварылі-б другую падобную арганізацыю, паралельную Радзе.
Нельга згадзіцца з тым, што нашая эміграцыя калісь асымілюецца. Жыды дзьве тысячы год эмігрантамі і не асыміляваліся. Чаму-ж мы ня маем вытрываць пры сваім народзе? Але гэта ня знача, што даволі сказаць „не асымілюемся", каб не асыміляваліся. Сказаць і казаць трэба, бо што ня будзе сказана, тое ня будзе зроблена. Але аднаго казаньня мала. Трэба стварыць умовы, канечне патрэбныя дзеля неасыміляваньня.
Аднэй із такіх канечных умоваў ёсьць ня выходзіць на эміграцыі замуж за чужнікоў і не жаніцца з чужынцамі. Ці гэта будзе аўтахтон (-ка) ці іншы чужнік (~ца), розьніцы няма. Мяшаныя жанімствы на чужыне вядуць да бязумоўнае асыміляцыі ўжо першага патомства мяшаных радзімаў. Гэта бачым у ўсіх чыста нацыянальнасьцяў, у тым ліку і ў Жыдоў. Ці бачыў хто ў Амэрыцы мяшанае жанімства, каторага дзеці былі-б не асыміляваныя? Гэтакіх жанімстваў нямашака. Вынятак ёсьць у Палякаў і Расейцаў, калі яны жэняцца зь несьвядомымі Беларусамі, вось-жа зь ідэялёгічнымі Палякамі або зь ідэялёгічнымі Расейцамі. He адно ў Амэрыцы да пэўнае асыміляцыі вядуць мяшаныя жанімствы. Дзеці Беларусаў і іншых, каторыя, застаўшыся ў Чэхаславаччыне, пажаніліся з Чэшкамі, усе чыста чуюцца Чэхамі, а бальшыня й бацькоў нячэхаў перасталі быць актыўнымі сябрамі свайго народу. Палянізацыя беларуска-летувіскага пагранічча ў Віленшчыне сталася галоўна з прычыны мяшаных беларуска-летувіскіх жанімстваў, бо беларуская старана не хацела вучыцца „простае“ мовы летувіскае, а летувіская „простае" мовы беларускае, дык абедзьве выбіралі нэўтральную „панскую“ польскую, дарма што яна ў іх была калекая.
Праўду кажа сп. Лазука, што ў новай эміграцыі беларускай мужчынаў болей за жанок, але ў дарастаючага пакаленьня тае-ж эміграцыі хлапцоў ня болей за дзяўчат. Апрача таго, ня ведаю, як у Канадзе, але ў Задзіночаных Штатах і ў Паўднёвай Амэрыцы дастатнае жарало кандыдатак да замужжа ёсьць сярод беларускае старое эміграцыі. Жаніцца зь імі падвойная карысьць — і жонка ўсьвядоміцца, і дзеці ня будуць страчаныя.
Пра дзьве іншыя ўмовы неасыміляваньня другім разам.
Трэба мацнейшая нацыянальная атмасфэра
Свой артыкул „Скончма дыскусію пра распакоўваньне" (Бацькаўшчына, № 19 [249]) я скончыў цьверджаньнем, што, каб не асымілявацца, трэба споўніць некаторыя ўмовы,
і што адной з такіх умоваў ёсьць недапушчэньне да мешаных із чужымі жанімстваў. У гэтым артыкуле хачу разгледзіць другую ўмову неасыміляваньня.
Але сп. Ул. Немановіч сваім артыкулам „Дыскусія яшчэ няскончаная" (Бацькаўшчына, № 23 [253]) прымушае мяне крыху адхінуцца ад тэмы, каб ізь ім крыху пагаманіць.
У канцу менаванага свайго артыкулу я напісаў, што „пра дзьве другія ўмовы неасыміляваньня другім разам“, г.зн., што я хачу весьці далей дыскусію на гэтую тэму; a тымчасам сп. Немановіч прыпісуе мне, што я намагаюся „паставіць пункт над дыскусіяй пра распакоўваньне". Хоць пункты ставяць і ў сярэдзіне артыкулу, але, відавочна, Немановіч мае наўвеце тут пункт навет не на канцу артыкулу, але на канцу разгляданае тэмы.
Другое. Я сказаў, што ў Задзіночаных Гаспадарствах Амэрыкі бяруць да войска і не грамадзян, зн., што да войска няма розьніцы, будзеш ты амэрыканскім грамадзянінам ці не; а прымеж таго сп. Немановіч узноў высоўвае вайсковы мамэнт у справе амэрыканскага грамадзянства. Гэтак дыскутуючы, мы дыскусіі ніколі ня скончым.
Што да нашае эміграцыі ў Задзіночаных Гаспадарствах, то я хіба бачу ў ёй болей заганаў, чымся сп. Немановіч, але мы, відавочна, розьнімся ў суленых спосабах расправы палажэньня. Калі сп. Немановічу ясныя такія спосабы, то нельга сказаць, каб ён іх ясна падаў. Паціснуўшы добра ўсё ягонае пісаньне на гэтую тэму, можна выціснуць адно тое, што багацьце перашкаджае нацыянальнай працы. Калі-б так запраўды было, дык у Задзіночаных Гаспадарствах праблемы ніякае ня было-б, бо яшчэ нікому з нашае новае эміграцыі тут багацьце не пагражае.
Праўда, пакуль у нас у Бацькаўшчыне нацыянальнае адраджэньне ня было пашырыўшыся, пакуль атульна ўважалі, што людзі „простае мовы“ — гэта толькі „простыя людзі“, мужыкі, і пакуль пры беларускай мове заставаліся адно тыя, што іншае мовы ня ўмелі, тады, хто багацеў або так ці інакш праўдзіва ці непраўдзіва пераставаў быць „простым“, той сьведама адыходзіў ад усяго „простага“. Але нашая новая эміграцыя ўжо выйшла з гэткага стану. Пэўне-ж можа здарыцца, што хтось багацее і з таго альбо іншага гледзішча перастаець быць нацыянальна дзейны. Прычына, адылі, тут не ў багацьцю, але ў чым іншым, і калі-б такі Беларус галеў, то ад гэтага ён лепшы ня быў-бы.
Апрача адзінага менаванага „спосабу паправы" сп. Немановіч робе два конкрэтныя ўпікі. Адзін ізь іх ён выказуе гэтак: „Навет і цяпер існуюць платныя становішчы, вельмі важныя з нацыянальнага гледзішча. Выбар на гэтыя становішчы, аднак, вельмі абмежаваны з тэй простай прычыны, што людзі ня хочуць «рызыкаваць»“.
Другім упікам ёсьцека, што „некаторыя радныя БНР, маючы на банкавым конце па некалькі тысяч, ня плацяць навет месячных складак“. Ня думаю, каб гэныя тысячы ў банку, ня толькі аб’ектыўна, але й суб’ектыўна, каму-колечы перашкаджалі плаціць. Відавочна, ёсьць іншыя прычыны, не матар’яльнага характару.
Сп. Немановіч зазначае, што „мы (зн., ён, Немановіч. —Я.С.) ня зьбіраліся даваць конкрэтных рэцэптаў паасобным адзінкам". Вельмі шкада. Як ведама, толькі конкрэтныя рэцэпты маюць значэньне, тыя-ж агульныя, што знаходзім у рэклямах, звычайна шкодныя.У конкрэтных рэцэптах пішуць прозьвішча таго, каму рэцэпт выданы. Я думаю, што таксама ў жыцьцю грамадзкім карысна было-б падаваць прозьвішчы крытыкаваных; гэта надта памагло-б выясьненьню й паправе справы. Канечне трэба падаваць прозьвішчы тых крытыкаваных, каторыя зычаць гэтага. Я пэўны, што такія ёсьцека. Што да мяне, дык я цяпер выказую гэтае зычэньне, калі-б мне хто што ўпікнуў. Ведама, выказуючы такое зычэньне, кажны разумеў-бы, што яму будзе даная поўная магчымасьць выясьненьня ў тым самым часапісе або газэце, дзе ён быў крытыкаваны.
Сп. Немановіч радзеўзяць нам прыклад із польскае эміграцыі. Наагул кажучы, такі прыюіад мог-бы быць толькі ад’емнага характару, зн., не рабіць таго, што робіцца ў новай польскай эміграцыі. Але ёсьць і вынятак. Вось часапіс „Зачын“ друкуе безь ніякіх
абмежаваньняў пагляды розных старонаў і гэтым вельмі прычыняецца да ўздараўленьня польскага грамадзкага жыцьця. Калі сп. Немановіч знае такі беларускі часапіс, што на гэта згадзіўся-б, дык я ахвотна павяду зь ім дальшую дыскусію, і я пэўны, што з карысьцяй для справы. Калі-ж такога часапісу ён ня знойдзе, дык хай застанецца здароў; у такім прыпадку дыскусію зь ім буду ўважаць за скончаную.
Пераходжу да разгляду свае тэмы. Другой умоваю неасыміляваньня ёсьць стварэньнемоцнай нацыянальнай атмасфэры ў жыцьцю нашае эміграцыі. Тут гэтулькі работы, што, маючы яе наўвеце, шкодачасу на бясплодныя сьпіраньні пра „распакаваньне“. Мы мусім стварыць такую атмасфэру, каб, тысячы год застаючыся на эміграцыі, Беларусы не асыміляваліся і каб адначасна яны былі псыхічна здольныя кажную часіну зьвярнуцца да вольнае або вызвалянае Бацькаўшчыны. Тут мала духоўнае вязі з Бацькаўшчынаю, бо такая вязь у пакаленьня, народжанага на чужыне, будзе шмат слабшая, патрэбная яшчэ моцная псыхічная й культурная вязь ізь Беларусамі й беларушчынаю ўсюдых, дзе яны ёсьць альбо будуць.
КНІГІ ОНЛАЙН
