За родную мову й праўдзівы назоў
Ян Станкевіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 742с.
Мінск 2013
На довад, што пужкі можна таксама плесьці, Ад. прыводзе прыклад із нар. песьні, у каторай „Ільля на Васільля носе пугу плеценую, драцяную“. Але няхай ён дасьць прыклады з народнае мовы на тое, што хтось мае пугу вітую. Такіх прыкладаў ён ня знойдзе. Чаму? Бо без таго ведама, што пугі, пужкі толькі ўюць, дык паясьняць іх азначэньнем вітая ня трэба.
Калі ў якойсь мясцовасьці беларускай зьявілася рэч плеценая, драцяная, рас. „плеть“, сусім ня пужка, але падобная да пужкі, дык, ня маючы назову гэтай новай рэчы, назвалі яе пужкай з даданьням азначэньняў „плеценая, драцяная", зн., прыдумалі ўсё-ж такі назоў новы. Гэткі апісальны назоў узьнік ці ў тэй мясцовасьці, дзе свой назоў „бізун“ такой плеценай (з рэменю або з дроту) рэчы былі забыты. Што гэта дзьве рэчы розныя, відаць і зь іхнага прызначэньня. Як паказуе назоў „пуга“, „пужка“, яе прызначэньнем ёсьць пугаць, пужаць, а ня біць, прымеж таго бізун служа на тое, каб ім біць.
I паясы Беларускі толькі ткуць, а тыя, што „пашыраныя былі й бываюць цяпер у местах", „шнуровыя або раменныя“ (ня лепшыя яны, а горшыя), зусім не паясы, а шнюркі або іншыя папяразкі.
Ад. згаджаецца, што спосаб рабеньня вянкоў з красак кветак такі, што да іх тарнуецца дзеяслоўвіць. Дык прыклад[ы] із Багдановіча, каторы з „кветак" вянок „сплятае", і з Купалы, у каторага дзяўчына з „кветак“ „пляце вянок“, могуць служыць толькі довадам абмыльнага ўжываньня гэтымі паэтамі дзеяслова плесьці; прымеж таго Ад. прыводзе менаваныя прыклады на довад, што вянкі можна плесьці.
Прызнаўшы, што вянкі з кветак уюць, Ад., каб апраўдаць сваё собскае абмыльнае ўжываньне „ня ўплецены" (у новую рэдакцыю ,,Вянка“) — усё-ж такі цьвердзе, што кветку ў вянок уплятаюць, а ня ўвіваюць. Віцьцё вянка й складаецца з таго, што, уючы яго, у яго кажную дальшую краску ўвіваюць. I ў гатовы вянок, разьвязаўшы яго, зусім таксама ўвіваюць новую кветку. Хто ня вера, няхай папрабуе.
Што да тэхнікі віцьця, дык Ад. дадаець, што пры віцьцю аднародныя элемэнты спушчаюцца ў вадну шырэйшую суцэльнасьць, у якой гэтыя элемэнты ўжо трацяцца, зьліва-
юцца, ня вылучаюцца больш як такія, творачы новае, маналітнае адзінства. Крышку ніжэй ад гэтага Ад. дадаець, што „вырознасьць3 значаньняў віць і плесьці пашыраецца й на выводныя ад іх словы, твораныя прыстаўкамі“. Ведама!
Пра менаванае „адзінства" й трачаньне асобных столак бадай можна казаць, што да такіх рэчаў, як пужка; але ўжо ў вянку найболей калі трацяцца сьцеблы красак, дый то ня болей, чымся, прыкладам, асобныя столкі саломы ў лубцы, а самыя краскі ані ня трацяцца. А калі ўюць ніткі на вітушку (або вітуху), якая тут суцэльнасьць (,,адзінства“) нітак ізь вітушкаю? Калі хмель уецца каля тычыны (прыклад даў Адамовіч), дык якая тут суцэльнасьць хмелю з тычынаю?
Ведама, паўтараю — і гэта згаджаецца з тым, што сказана ў маёй зацемцы „Вянкі ўюць“ — што тарнаваньне да назоваў рэчаў дзеяслова віць залежа ад тэхнікі, спосабу рабеньня рэчы. Але ад гэтае тэхнікі залежа ў вялікай меры грубіня плеценых рэчаў і некаторая мастацкасьць вітых. Калі дзеясловы віць і плесьці паўставалі, тады ня было мастацкіх платоў і пярэплатаў; дый цяпер вельмі малы працэнт людзей можа любавацца мастацкімі пярэплатамі і іншымі памастацку плеценымі рэчамі, а вялікая бальшыня бача іх досыць грубымі. А што да платоў, дык мне ўжо дзесяты год даводзіцца жыць у найбольшым і найбагатшым месьце сьвету і не прыпамінаю сабе, каб я дзе бачыў мастацкі плот. Але гэта я. Адамовіч-жа шчасьліўшы за мяне, ён жывець у найарыстакратычнейшай частцы таго-ж места і можа любавацца мастацкімі платамі. Затое рэчы вітыя ўсюдых бываюць харошыя — мастацкія, як вянкі, або да некаторае меры бліжацца да мастацкіх, або прынамся, ня бываюць такія грубыя, як звычайна бываюць рэчы плеценыя.
Як-жа пры сумлеве даведацца, які дзеяслоў тарнаваць да таго або іншага назову рэчы? Найперш трэба зьвярнуцца да мовы народнае. У даным прыпадку народная мова, дарма што магчымы адзіночныя адхіны, сьветча, што вянкі толькі ўюць.
А калі факты народнае мовы не даюць канчальнага разьвязаньня пытаньня, тады карысна зьвярнуцца да тэхнікі, спосабу рабеньня рэчы. Тэхніка дасьць разьвязаньне тады, калі яе знаеш, але не займаешся эквілібрыстыкаю дзеля зацямненьня пытаньня.
Трэйцім спосабам пазнаньня, ці дзеяслоў тарнуецца да назову рэчы, ёсьць прыраўнаньне іх каранёў. Калі ў вабаіх карэнь той самы, дык дзеяслоў напэўна тарнуецца да назову рэчы. (Словы, каторых карані або нічым ня розьняцца, або розьняцца толькі самагукамі ь, і, е, о, а, маюць той самы карэнь, бо гэтыя самагукі ёсьць толькі рознымі ступенямі аднаго самагуку.) Такім парадкам, назовы вянок, сувой, навой, завіток, вітуха маюць карэнь аднолькавы ізь віць і дзеясловамі, паўсталымі даданьнямі да гэтага розных прыросткаў і наросткаў (зьвіць, навіць, зьвіваць і інш.).
Хоць Адамовіча я добра знаю, але не спадзяваўся й ад яго такое рэакцыі, як у ягоным артыкулё. Я быў пэўны, што мая зацемка будзе выкарыстана дзеля таго, каб далей у „Бацькаўшчыне" ня было „ня ўплецены ў «Вянок»“. Да газэты, а не асабіста да Адамовіча, я мусіў зьвярнуцца дзеля таго, што цераз газэту была абмылка пашырана, Адамовічжа, як я неаднойчы пераканаўся, не папраўляе сваіх абмылак, абмыльна ўважаючы, што прызнаньне іх пашкодзіла-б ягонаму аўтарытэту, каторы, як з гэтага відаць, ён ставе вышэй за дабро беларускае мовы.
Пытаньне віць ці плесьці вянок належа да найпростшых у мове, і я пэўны, што, прачытаўшы маю зацемку, Адамовіч зразумеў сваю абмылку.
Чыя тэндэнцыя?
А. Негнявіцкі ў сваім, як ён кажа, „асьветчаньні", надрукаваным у № 26 (412) „Бацькаўшчыны“ пад назовам „Да «бакоў» др. Станкевічааб «Успамінах» В. Рагулі", стараец-
3 Дзівосна зробленае слова мае значыць рознасьць. — Я.С.
ца давесьці ў мяне „непраўдзівасьць толькі аднаго факту“. Фактам гэтым подле А.Н. ёсьцека паданы мною спосаб выстаўленьня кандыдатуры, В. Рагулі за пасла на сойм у 1922 г. Н. літаральна піша, што ён мусіць „падкрэсьліць непраўдзівае цьверджаньне аўтара (мяне. —Я.С.) аб гэтым выстаўленьні ягонае (Рагулявае. —Я.С.) кандыдатуры".
У сваім разглядзе „Успамінаў" Рагулявых пра матарыяльны стан Рагуляў у часе выстаўленьня ягонае кандыдатуры я толькі паўтарыў (у № 18 (404) „Бацькаўшчыны") тое, што Рагуля сам напісаў пра гэта (на бачынах 10 і 20 „Успамінаў"). Рагуля таксама сам апісаў (на б. 19—20 „Успамінаў") спосаб выстаўленьня ягонае кандыдатуры, і я гэтаму не запярэчыў. Дык дзе-ж тут маё непраўдзівае цьверджаньне? Н. б’ецца ў вадчыненыя дзьверы.
Н. абураецца на мае зазначэньне, што Рагулю „беларускі рух“ „пасуліў мандат на сойм“. Н. заяўляе: „Кандыдатуру В. Рагулі выставілі й выбралі яго паслом Беларусы Наваградчыны, а не «беларускі рух»“. Прыпомнема, як было. Беларускі выбарны камітэт, зарганізаваны беларускім цэнтрам у Вільні, задзіночыўшыся зь іншымі няпольскімі нацыянальнасьцямі, вёў акцыю за супольнае сьпісаньне (спнсок, лісту) № 16. Выстаўленьне беларускіх кандыдатаў на гэтым сьпісаньні залежыла ад менаванага беларускага камітэту, каторы й выставіў Рагуляву кандыдатуру на зычэньне мясцовае беларускае (наваградзкае) інтэлігенцыі. Сам Рагуля згадзіўся быць беларускім кандыдатам на сойм ад менаванага беларускага камітэту. Гэта зусім ясна падаў Рагуля (б. 19—22 „Успамінаў“). Ці гэтага не даволі, каб сьцьвердзіць, што беларускі рух пасуліў Рагулю мандат? Я пытаюся ў Н.: „Чаго яшчэ было трэба, каб беларускі рух пасуліў мандат Рагулю? I чаго наагул трэба, каб якую работу, дзейнасьць, дзеяльнасьць або які факт, стацьцё, здарэньне ўважаць за прычыненыя беларускім рухам, за рэзультаты гэтага руху?“ Мне, а пэўнеж і ўсім, ведаючым палажэньне й стан нашага народу просьле ягонага ўпадку, зусім чыста ясна, што ўсё, што ў XX і часьці XIX стагодзьдзя дзеялася й дзеіцца на карысьць беларускага народу як нацыі, ёсьць рэзультатам беларускага руху. I тое, што Н., я і іншыя пішам пабеларуску — таксама рэзультат беларускага руху. Д зеля таго, калі-б навет не камітэт беларускага цэнтру, а мясцовыя беларусы паставілі кандыдатуру Рагулі або сам Рагуля паставіў сваю кандыдатуру як беларускага пасла ад сваіх асабістых сьпісаньняў, маючы наўвеце абарону патрэбаў беларускага народу, дык і тады было-б, што мандат яму пасуліў беларускі рух, бо калі-б ня было гэтага руху, дык ня было-б беларускага выбарнага сьпісаньня і беларускіх паслоў, а былі-б паслове польскія й расейскія, хоцьбы былі Беларусы.
Н. заяўляе, што маё цьверджаньне пра пасуленьне беларускім рухам мандату Рагулі значыць, што беларускі рух перакупіў Рагулю, што калі-б так было, то сьведчыла-б аб махлярстве з матарыяльна-асабістым падыходам да беларускае „справы“. Я гэтак ніколі ня думаў. Наадварот, я ацанаваў як высака позытыўны факт, што Рагуля зрабіў правільны вывад із палажэньня свайго народу і свайго асабістага ды зь некаторых магчымасьцяў беларускага руху, нат у найгоршым часе, і вызваліўся ад сваіх „іістннно-русскнх“ паглядаў і лёяльна стаў на грунт незалежніцка-беларускі. Ніхто, лёгічна думаючы (а пэўне-ж запраўды й Н.), ня можа зрабіць із напісанага мною такіх вывадаў, якія відаць тэндэнцыйна зрабіў Н. Зацемлю яшчэ, што слова „пасул“ я ані разу ня ўжыў, ужывае яго толькі Н. Пасуліць-жа мандат або што іншае або пасуліць якую суму, што купляючы, ня знача даць пасул. Нельга ўважаць, як уважае Н., што калі беларускі рух штось каму пасуліў, дык яго цяперака купляе. Хто-б спадзяваўся такога пагляду ў сьвядомага Беларуса?
Спадару Н.! Hi аднае тэндэнцыі ў мяне ваша не давёў. He ў мяне, а ў Вашэці тэндэнцыя. Тэндэнцыя ё, што Ваша так няправільна выясьняеш словы „беларускі рух пасуліў мандат“. Я не магу паверыць, каб Ваша не разумеў, якая дзеяльнасьць і пад. належа да беларускага руху. Прыпомню Вашэцю й іншы канкрэтны прыпадак тэндэнцыйнасьці што да мяне. Ваша ведаў, што я правёў у сойме прызнаньне 250 тысяч злотых на скан-
чэньне будынку беларускае гімназіі ў Наваградку, і пытаўся Ваша ў мяне, хто да мяне зварачаўся з такім зычэньнем; але ў надрукаваных у „Бацькаўшчыне" ўспамінах з Наваградчыны Ваша напісаў толькі: „Сойм асыгнаваў“. Калі выйшлі „Ўспаміны“ Рагулявы, дзе хвальшыва было сказана, што менаванае прызнаньне соймам правёў Ярэміч, то Ваша й тады не паправіў.
КНІГІ ОНЛАЙН
