Закамянелая памяць
Аляксей Ненадавец, Ягор Ненадавец
12+
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 239с.
Мінск 2023
Сякера лічылася свяшчэнным сімвалам Перуна. На знойдзеныя ў месцах старажытных паселішчаў каменныя сякеркі ў эпоху Сярэдня-
вечча глядзелі як на кінутую ў зямлю зброю нябесных багоў. Ім прыпісвалі асаблівыя ўласцівасці: выратоўваць ад маланкі, хвароб, садзейнічаць ураджайнасці, засцерагаць ад усялякіх эпідэмій, непажаданых здарэнняў. Для магічных мэт рабіліся падобныя да каменных сякерак касцяныя ці каменныя дзіды. У вялікай колькасці былі распаўсюджаны прывескі, якія паўтаралі форму сякерак і выкарыстоўваліся як усёмагутныя талісманы. Свяшчэнныя сякеркі згадваюцца таксама і ў пераліку знойдзеных скарбаў, схаваных у старажытных дубах на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Так, вядома, што граф А. Плятэр у наваколлі Краслаўля на берагах Заходняй Дзвіны паблізу шматвяковых дубоў знаходзіў вялікую колькасць бронзавых, сярэбраных і залатых вырабаў, сярод іх даволі шмат было сякерак.
Востраканечныя каменныя прылады, якія знаходзіў селянін на сваіх палетках, зберагаліся і называліся перуновымі стрэламі, святымі. Лічылася, што яны надзейна ахоўваюць, засцерагаюць ад пажару, нячысцікаў, іншай напасці ў навальніцу, з’яўляюцца незаменным сродкам ад хваробаў. Hi за якія грошы беларускі селянін не пагаджаўся аддаць неалітычны наканечнік. Вядомы этнограф Е. Раманаўу 1891 годзе скардзіўся: «Мне, напрыклад, нярэдка не прадавалі звычайныя рубілы за 15 рублёў, гэта значыць за цану беларускага коніка, на падставе такой логікі, што конь можа здохнуць, а ў страле заключаецца, магчыма, шчасце дому».
На Гродзеншчыне часам з зямлі выкопвалі паўпразрыстыя карычнявата-жоўтыя стрыжні, завостраныя з аднаго боку. Іх таксама называлі грамавымі або перуновымі стрэламі, хоць у сапраўднасці гэта былі рэшткі выкапнёвага шкілета даўно вымерлых жывёл з групы галаваногіх малюскаў белемнітаў. Бывала, што такі наканечнік прымалі за палец забітага Перуном чорта. Некалі ў гэтай мясцовасці любілі паказваць, асабліва ў Іллін дзень, «нячысцікавы пальцы», адсечаныя чорту грамоўнікам за тое, што паспрабаваў было ўхапіць камень і кінуць яго ў бога, які мірна спаў і не чакаў небяспекі.
Яшчэ ў сярэдзіне мінулага стагоддзя П. Шпілеўскі пісаў, што ў Беларусі некаторыя пагоркі называюць Перуновымі гарамі. Народная традыцыя звязвала Грамабоя з узвышшамі і небам. На такіх гарах размяшчалі капішчы, прысвечаныя Перуну. Яго ўвасабленнем мог быць не толькі стод, але і валун. Камень, што ляжыць на вяршыні грады ў Сенненскім раёне, частка такога капішча. А паданне пра тое, што менавіта тут Пярун забіў самага галоўнага чорта, толькі пацвярджае вядомы міф аб барацьбе Бога навальніцы з нячыстай сілай або служыць адгалоскам былога саперніцтва за святое месца паміж служкамі розных язычніцкіх бостваў. Гісторыкі адзначалі, што ў X стагоддзі на месцы
ЯПіЗІЛІУй 15VV3H151AIV>IVS
капішчаў другі раз ставілі стоды Перуна. Нядаўна адшукаўся Пярункамень побач з вёскай Дубкі Сенненскага раёна. Непадалёк ад Рагачова, каля вёскі Ходасавічы, на беразе возера Святое, археолагі натрапілі на сляды капішча, якое існавала тут у канцы X пачатку XI стагоддзя. Яно размяшчалася на вяршыні пясчанай дзюны і мела форму круга дыяметрам каля сямі метраў. У цэнтры круга некалі стаяў слуп-стод. 3 чатырох бакоў свету ў адлегласці двух метраў ад круга былі выкапаныя чатыры серпападобныя ямкі глыбінёй каля метра. У іх распальвалі рытуальнае вогнішча. Паблізу знайшлі ямкі ад стодаў меншага памеру і нават паўзямлянку жраца. Археолагі вырашылі, што галоўным боствам на тым капішчы быў Пярун.
Звесткі пра былыя мясціны пакланення Перуну сустракаюцца ў розных пісьмовых крыніцах. Ёсць згадка, што каля Полацка, за ракой Палатай, недалёка ад Валовага возера, існавала капішча Перуна і бабы-ягі. Е. Раманавым запісана паданне «Божая кара» пра трагічную гісторыю радзімічаў. У паданні згадваецца служка магутнага Перуна, які прыплываў па Сожы з Крычава. Каля Нясвіжа ёсць Перунова гара, на якой разгневаны Грамабой нібыта разбурыў замак князёў-распуснікаў. Дарэчы, легенды і паданні, што апавядаюць пра пераўтварэнне людзей і жывёл у камяні, як правіла, падкрэсліваюць, што ў часе іхняга пераўтварэння ўдарыў Пярун [Тамсама, с. 63-64],
Літоўскі даследчык Й. Баліс сцвярджаў, што такія творы, дзе вядзецца барацьба паміж Перуном і чортам (у яго Перкунасам і вялычясам) і дзе згадваюцца свяшчэнныя сякеркі, якімі богзабівае сваіх ворагаў, існуюць не толькі ў балтаў, але і ў іх суседзяў германцаў, угра-фінаў. Супадаюць як сюжэты твораў літоўцаў і суседніх народаў, так і прырода галоўных дзеючых асоб. Баліс таксама падкрэсліваў, што матыў барацьбы богаграмоўніка з яго праціўнікам быў папулярны ўжо ў стараіндыйскай, германскай, часткова грэчаскай міфалогіі, а паралелі сустракаюцца нават у Егіпце, Месапатаміі і іншых краінах [34, с. 316],
Даныя, сабраныя Й. Балісам, дапоўнілі матэрыялы са славянскіх фальклораў і міфалогіі У. Іванава і У. Тапарова. Славянскія (асабліва беларускія) матэрыялы аб барацьбе грамоўніка з яго праціўнікам адрозніваюцца шматвобразнасцю, разнастайнасцю, архаічнасцю. Для абгрунтавання іх архаічнасці даследчыкі знайшлі мноства пераканаўчых аргументаў, узятых з лексікі, этнаграфіі, фальклору, міфалогіі. Гэты шматлікі матэрыял яны трактуюць як трансфармацыю аднаго з асноўных індаеўрапейскіх міфаў. Абапіраючыся на спадчыну балтаў і беларусаў, Н. Велюс, каб пацвердзіць значнасць, архаічнасць і перавагу літоўскай міфалогіі над беларускай, піша: «...тых, хто жыў у месцах, дзе жылі балты,
і таму адчуў іх моцны ўплыў» [Тамсама, с. 219]. У. Іванаў і У. Тапароў рэканструююць і сам міф. Праўда, іх версія не прыжылася ў асяроддзі даследч ы каў-міфола гаў.
Але ў працэсе аналізу сувязі паміж дубам Перуном чортам у беларускай міфалогіі паўстае непазбежнае пытанне: чаму Пярун такі агрэсіўны, не зважае ні на што і ні на каго, калі дамагаецца сваёй мэты? Яго варожасць, мабыць, трэба шукаць у агульнай варожасці і неўжывальнасці нябесных, зямных і падземных багоў у індаеўрапейскай міфалогіі (параўнаем варожасць асаў і ванаў у германскай міфалогіі, барацьбу Зеўса і яго прыхільнікаў з хтанічнымі багамі ў грэчаскай міфалогіі і г. д.). Гэты антаганізм характэрны для найбольш развітых міфалогій свету, што сведчыць аб звычайнай устаноўцы нябесных багоў, якія заўсёды імкнуліся да ладу і гармоніі, выступалі супраць зямных і падземных багоў, якім у большай ці меншай ступені характэрны хаос, выбух стыхійных, неўтаймаваных сіл.
Антаганізм адлюстроўвае і няроўнае становішча сацыяльных слаёў у індаеўрапейскім грамадстве. Літоўскі вяльняс, славянскі Вялес (Волас) шанаваліся пераважна як жывёлаводы, земляробы, а Перкунас, Пярун, Зеўс, Юпітар, Одзін, Індра абагаўляліся як воіны. Перамога багоў, якія ўважаліся воінамі, над багамі жывёлаводаў і земляробаў быццам бы падкрэслівала і санкцыянавала больш высокае становішча сацыяльнага слоя воінаў. Гэта зразумела яшчэ і з той прычыны, калі ўлічваць, што да жывёлаводаў і земляробаў адносіліся і заваяваныя, варожыя да індаеўрапейцаў плямёны. Міф аб барацьбе бога навальніцы і яго праціўніка напоўніцу выражаў ідэалогію воінаў і, несумненна, быў больш папулярны ў іх асяроддзі. Невыпадкова падобныя міфы былі распаўсюджаны і ў міфалогіі хецкага, вавілонскага, егіпецкага і іншых уплывовых класавых грамадстваў, глыбока прыжыліся ў іх і занялі пастаяннае месца ў разгалінаваных міфалогіях тых народаў.
Сувязь гэтага міфа з ідэалогіяй воінаў пралівае святло на яго больш дакладнае датаванне. Магчыма, што сам міф узнік адначасова з сацыяльнай дыферэнцыяцыяй грамадства, таму і варожыя адносіны паміж чортам і Перуном патрэбна вымяраць тысячагоддзямі. Тым не меней неабходна згадаць і пра наступныя цікавыя назіранні: рэшткі славянскага язычніцтва трывала захоўваюцца ў геаграфічных назвах. Скажам, гідранімія басейна Ужа (колішняя тэрыторыя драўлян) засведчана шэрагам тапонімаў, асновы якіх могуць расказаць пра вераванні палешукоў Роду (богу); разам з тым на гэтым арэале не ўдалося зафіксаваць назвы, якая б зберагала ў сваёй аснове слова «Пярун». Акрамя таго, мы ўжо падкрэслівалі, што ў хрысціянскай рэлігіі язычніцкі бог-грамоўнік
qnmvLi bvvbhlsiaivws
трывала быў заменены Іллёю. Там, дзе Пярун згадваўся, яго ўласцівасці былі значна звужаны і галоўным чынам датычыліся толькі маланкі.
У пераліку, які падаваўся ў Густынскім летапісе, у беларускай міфалогіі захаваліся яшчэ згадкі пра некаторыя боствы: Купала, Каляда, Лада. Першае з іх не меней папулярнае, а, можа, нават і яшчэ больш вядомае ў простанароддзі, чым легендарны Пярун. Справа ў тым, што калі ў грамадстве пачалі змяняцца сацыяльна-эканамічныя адносіны, калі язычніцтва было гвалтоўна пераможана хрысціянствам, а дзе гэта не ўдалося здзейсніць сілай, то перажыткі старой веры прыстасаваліся пад каноны новай, тады людзі імкнуліся ўсё ж, акрамя ўсёмагутнага Бога Хрыста, захаваць і памяць пра багоў сваіх продкаў. Толькі трэба ўжо абавязкова падкрэсліць, што перавага тут аддавалася не ваяўнічаму, грознаму, жахліваму боству, а таму, якое найперш было звязана з пэўнай часінай года, з сямейным жыццём, са звычайным дастаткам у старадаўняй патрыярхальнай сям'і. Жыццё было цяжкім, беспрасветным і патрабавала таго, каб чалавек працы бачыў нейкую перспектыву, надзею ў звароце да таямнічых магічных сіл ці нават да саміх ужо калі (пазней) і не боскіх істот, то свяшчэнных міфалагічных персанажаў, якім чалавек працягваў яшчэ пакланяцца, шанаваць, а ў асобных выпадках і абагаўляць іх.
Вялес
Імя гэтага боства згадваецца ва ўсіх, без нейкага там выключэння, старажытных летапісах. А ўсё заключалася, найперш, у тым, што функцыі Вялеса (Воласа) былі вельмі шырокія і важныя: ён жа ў старадаўнія стагоддзі, у перыяд язычніцтва, загадваў (адказваў, падпарадкоўваў сабе) статкі жывёлы. Зыходзячы з гэтага, можна адзначыць, што калі Пярун апекаваўся княскімі дружынамі, то Вялес адказваў за захаванасць жывёльных статкаў, быў галоўным сярод жывёлаводаў. А менавіта тады недзе і закончылася суровая барацьба паміж дружыннікамі і жывёлаводамі за іхняе вярхоўнае месца ўтагачасным грамадстве.
Праўда, у нас з’явілася сумненне адносна таго, што Вялес меў уладу толькі над жывёлай. He выключана, што ён меў многа поліфункцыянальных рысаў. На гэтакі аспект указвае легенда, запісаная ў канцы XIX стагоддзя П. Шпілеўскім: «Калісьці, вельмі-вельмі даўно, нейкі багаты купец не мог з вялікай колькасцю ўсялякага дабра прабіцца цераз дрыгву. Тады ён зрабіў бярозавую гаць, заваліў балота бяростай і такім чынам праклаў сабе біты, цвёрды шлях. На памяць пра гэтае здарэнне купец пабудаваў капішча і прынёс ахвяру паганскаму богу Вялесу». Так
КНІГІ ОНЛАЙН
