Закамянелая памяць
Аляксей Ненадавец, Ягор Ненадавец
12+
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 239с.
Мінск 2023
Пасадзіць нас усіх пад разгалістай яблыняй, ды яшчэ стане загадваць, пагражаючы скрыўленым пракураным пальцам:
- Глядзіце мне, слухайцеся... Посцілка вялікая... Хто спаць захоча, то кладзіцеся і спіце... Гэта вам дазваляю. А за іншыя спробы да свавольстваў буду караць крапівою... Бачыце, які вялізны пук яе паклаў побач... На ўсіх чыста хопіць...
Аднаго разу нечага ўсхадзіўся распавядаць пра Ладавы камяні. Іхнія рэшткі ў пяцідзясятыя гады мінулага стагоддзя сцягвалі калгаснікі, калі пашыралі поле пад каноплі. Добра памятаю, што знаходзілася яно побач са старым возерам. У гэтым людзям бачылася значная выгода, бо вырваныя каноплі надоўга замочвалі ў вадзе, каб яны, яку нас гаварылі, «загнівалі і станавіліся мяккімі», тады і валокны былі доўгія і пухнатыя, на здзіўленне нават самым спрактыкаваным жанчынам.
- Калі я быў такім, як вы зараз, то менавіта тады Ладавы камяні і пачалі разбіваць. Вайна тады з германцам пачалася. I спачатку рускія, а потым і нямецкія войскі стаялі ў нашай вёсцы. Былі тут агромністыя артылерыйскія склады, у якіх знаходзіліся запасы для гармат усяго За-
ходняга фронта. To аднаго разу, прыстрэльваючы гармату буйнога калібру, рускія афіцэры ў якасці мішэні абралі здаравенны Ладаў камень, які ляжаў недзеў кіламетры ад перадавой. Вопытныя вайскоўцы не схібілі і даслалі снарады прама ў цэль. Ад іхніх пападанняў усё навокал траслося і раўло, а неўзабаве салдаты закрычалі задаволенымі галасамі:
- Усё, няма камлыгі! Раскалолася ад нашай сілы! Нарабілі мы млынарам на жорны нарыхтовак! Няхай сабе смела карыстаюцца ды нас успамінаюць! I з гэтакага каменя немалая карысць атрымаецца!
У наступныя дні і малыя, і дарослыя хадзілі паглядзець, што ж там атрымалася ў выніку стральбы. Уражанне было жахлівае: нібыта нейкая невядомая і ўладарная, страшэннай сілы стыхія пагаспадарыла тут. Усё было пераворана на вялікую глыбіню, а сам камень нагадваў сабою вынік працы агромністага Молахавага ці Перуновага молата, пра які некалі старыя людзі гаварылі, што ён разбіваў усё на белым свеце. Нават на крэпкім камені, на ягоных здаравенных аскепках, засталіся знакішнары ад сілы артылерыйскіх снарадаў, што патрапілі ў валун. Калі праводзілі па іх рукамі, то здавалася, што яны яшчэ захоўваюць цяпло ад нядаўніх выбухаў.
Стары быў задаволены ягоная гісторыя спадабалася малым, яны не хуліганілі, не сваволілі, але і не спалі, а чакалі працягу гісторыі. Дзед Уладак закурыў новую самакрутку і павёў, нібы вяслом па вадзе, свой аповед:
- Яшчэ мой прадзед, які сядзеў з намі, калі я сам быў малы, гаварыў, што Лада гэта прыгажэнная і вялізная багіня. Боства, якое апекавалася сіламі прыроды і ад яго напрамую залежала ўрадлівасць зямлі і будучыя ўраджаі. Яе сяляне вельмі шанавалі і прыносілі ёй шматлікія ахвяры і паднашэнні. Наладжваліся небывалыя ўрачыстасці, прысвечаныя Ладзе. На іх прысутнічала ўсё насельніцтва вёскі, але найперш пакланяліся ёй жанчыны і дзяўчаты. Яны адчувалі сілу гэтай апякункі, таму імкнуліся ні ў чым не змяняць стары абрад, не адмаўляцца ад яго, каб незнарок не абрынуць на сябе гнеў боства за непрадуманыя дзеянні. Таму знаходзілі самую статную і прыгожую ды працавітую жанчыну з паселішча. Калі абіралі Ладай на свята, то гэта было вялікім гонарам для яе. Гэтую падзею прыгадвалі потым на працягу ўсяго астатняга жыцця.
Самае галоўнае, мабыць, заключалася яшчэ і ў тым, што Ладаў камень, у атачэнні іншых, крыху меншых валуноў, ляжаў на невысокім узвышэнні, і таму атрымлівалася так, што калі ўзыходзіла (гаварылі «пачынала іграць») сонца над далекаватым лесам, палошчучы свае прамяні ў азёрных водах, то ўвогуле стваралася нейкае боскае відовішча, у якім прысутнічалі не толькі людзі, але і сонца, вада, лес, камяні. Адным
ATimvU bVV3H15IAlV>IV€
словам, уся прырода. У гэтым людзям, бясспрэчна, бачылася непарыўнасць складанага для іх працэсу.
Ужо значна пазней, калі бываў з дзедам на паляваннях і на рыбалках на нашым возеры, то ён паказваў мне тыя вялізныя, расколатыя неўтаймаванай сілай пораху парэшткі легендарнага валуна: парослыя мохам, урослыя ў зямлю, адкінутыя (і забытыя!) людзьмі, бо не знайшлі ўмелыя чалавечыя рукі ім прымянення ў гаспадарчых справах. Каб быў адзін, каб не ведаў распавяданай старым легенды, то і ўвагі не звярнуў бы, а проста прайшоў бы міма, але ж тут быў іншы выпадак, ды і стары дзядуля знаходзіўся побач. Тым самым пацвярджаючы «рэальнасць» даўніх падзей і вераванняў.
Купала
Вылучаецца сярод усіх астатніх язычніцкіх бостваў, вядомых у наш час, тым, што захавала найбольш самабытных каранёў і павер’яў. Па гэтым можна прасачыць і нават адназначна адказаць, багіняй чаго яна з’яўлялася. Праўда, думкі і меркаванні даследчыкаў розняцца. Відаць, так павінна быць на самай справе, бо кожная навуковая версія мае права на існаванне. Е. Бандке, М. Кастамараў, Я. Карскі лічылі яго вытворным словам ад грэчаскага «купель». Паводле меркавання Ф. Буслаева, А. Афанасьева, «Купала» мае корань “куп”, “кып”, тоесны з санкрыцкім «кіп», лацінскім сйріо, якія азначалі: «ярыцца, злавацца, ускіпаць». Трэцяя гіпотэза належыць чэшскаму славісту I. Даброўскаму, які слова «Купала» выводзіць ад «купа, купець» «гарэць». Сучасныя этымолагі I. Іваноў і У. Тапароў звязваюць гэта паняцце з агнём, яго сакральным, ачышчальным значэннем. Н. Гусева прапанавала па-новаму прачытаць санкрыцкае «куфпалам», у сувязі з чым славянскае «Купала» тлумачыцца як «абаронца, падавальнік дароў». Б. Рыбакоў схільны бачыць слова «Купала» вытворным ад «купа, купна», гэта значыць «збірацца разам, купай». Крыху пазней У. Іваноў і У. Тапароў прапанавалі свой жа, але відазменены ранейшы погляд на слова «Купала» і на само гэта свята: «Як і самі абрады, так і назва “Купала” ад дзеяслова купаць, кіпець, роднаснае лацінскаму купідо, купідон «імкненне»: параўнаем індаеўрапейскі корань “куп” са значэннем "кіпець, ускіпаць, ярасна жадаць” указвае на суадносіны купальскіх рытуалаў з агнём зямным і нябесным сонцам, у купальскіх рытуалах, прадстаўленых колам і вадою якія выступаюць у купальскіх міфах як брат і сястра» [21, с. 138],
Трэба адзначыць, што сувязь назвы «Купала» з салярнасцю і ёсць той ключык да адкрыцця шматвяковай таямніцы. Купальскі агонь з за-
паленым колам («сонцавым калясом») знаходзіўся ў цэнтры славянскай купальскай урачыстасці. У прымхлівых уяўленнях патрыярхальнага земляроба агонь сімвалізаваў, увасабляў сабою сонца, якому свята пакланяўся далёкі продак. А. Патабня пісаў: «...купальскія і іншыя агні мелі моц даваць ураджай і праганяць смерць не самі па сабе, а таму што ўвасабляюць сонца» [5, с. 147],
Гэтае сцверджанне будзе да месца таму, што свята Купалы адзначаецца ў ноч з 23 на 24 чэрвеня паводле старога стылю. Гэта быў экватар летняга сонцастаяння. Салярныя матывы з’яўляюцца пераважнымі ў купальскіх песнях.
Свята Івана Купалы нельга суаднесці дакладна з нейкай канкрэтнай эпохай, заўсёды падкрэслівалася толькі, што яно мае даўнія язычніцкія карані. Тыя звесткі, якія пададзены ў летапісах, бясспрэчна, надзвычай запозненыя. У Цвярскім летапісе яно ўпамінаецца пад 1175 годам, а ў Іпацьеўскім у запісе пад 1262 годам: «Лмтву мзгнаша ездов на конозы Нвана днм на сама Коупал». У адносінах да каляндарных дат Купала рэгулярна згадвалася старажытнабеларускімі граматамі з XIV ст.
Да Купалля рыхтаваліся загадзя (у некаторых мясцінах толькі з раніцы). Асноўная адказнасць і нагрузка ўскладвалася на дзяўчат і маладых мужчын. Першыя адпраўляліся на луг і там рвалі кветкі на святочныя вянкі, якія потым будуць пускацца па вадзе ў якасці своеасаблівага прадказальніка шчасця ці сямейнага дабрабыту. Яны ж таксама збіралі таямнічае зелле-краскі, што ўплывала на ўзаемаадносіны паміж хлопцамі і дзяўчатамі, і таму ім прыпісваліся чароўныя ўласцівасці. Калі дзяўчаты разлічвалі толькі на прычараванне хлопцаў, на іхняе каханне, што і нядзіўна, то замужнія жанчыны збіралі травы і карэнні, якія служылі для вылечвання ад усіх магчымых хвароб і пошасцей, а таксама (што немалаважна!) і ад уплыву на людзей розных звышнатуральных істот (нячысцікаў). 3 вядомых нам траў і красак, якія збіралі ў гэты дзень, можна назваць купалінку, папараць, васількі, руту, браткі і некаторыя іншыя. Праўда, у паасобных выпадках адзначалася, што найбольш моцныя чараўнікі (гаворка вялася толькі пра прадстаўнікоў мужчынскага полу) збіралі травы і кветкі-карэнні не ўдзень. А ўжо на пачатку ночы і да паўночы (калі яны ўсё яшчэ дапамагалі людзям, а не выступалі супраць іх) і пасля паўночы (калі чараўнік меў сабе за мэту адмоўна ўплываць на людзей). Што ў гэты час збіралі кветкі ды травы на лекі не выклікае асаблівага здзіўлення, бо менавіта ў гэты час яны дасягалі сваёй спеласці, «знаходзіліся ў самай сіле».
Хлопцам, наадварот, выпадала роля выбіраць месца для купальскага вогнішча. I тут самае прамое захоўванне старадаўніх каранёў:
ATlLSlAIVU L5VV3HL51A1V>IV£
вогнішча звычайна распальвалі на высокай гары, на кургане, беразе вадаёма.
На гэтым прамая сувязьз язычніцкім боствам не парывалася. Справа ў тым, што свята, як вядома, пачыналася з запальвання вогнішча, якое ўжо атрымлівала значэнне не толькі сімвалічнага, але і ў многім ачышчальнага. Здабывалі агонь, выкарыстоўваючы старадаўні звычай, ад трэння двух дубовых кавалкаў драўніны. Сама драўніна выступала тут свяшчэннай, бо, як адзначалася вышэй, дуб асацыяваўся з магутным язычніцкім богам Перуном, а пасля прыняцця хрысціянства з Іллём. Ад гэтага ж самага агню запальвалася кола, якое змяшчалася на высокім шасце і сімвалізавала нішто іншае, яксонечны кругазвароту ягоным гадавым цыкле ці ў значна прасцейшым дзённым. Кола было адным з асноўных атрыбутаў свята. Нельга не згадаць і пра тое, што на больш раннім этапе святкаванняў удзельнікі іх выраблялі чучала, якое ў беларусаў называлася Мараю, а ў рускіх ведзьмаю. Гэтага персанажа тапілі ў бліжэйшым вадаёме, калі такога не было паблізу, то проста спальвалі ў вогнішчы. У. Іваноў і У. Тапароў адносна гэтага выказваюць слушную думку, паводле якой «сюжэт кровазмяшальнага вяселля брата і сястры (першапачаткова блізнюкоў), асобныя матывы і імёны персанажаў (напрыклад, Мара, ІУІарэна, пазней перааасэнсаванае як Мар’я) могуць адносіцца да часу, які папярэднічаў праславянскаму, што бачна з супадзенняў з балтыйскай міфалогіяй і абрадамі Іванавага дня (Ліга). Сам сюжэт у сваёй старажытнай форме тлумачыцца як увасабленне ў міфеўзаемасувязей асноўных палярных супрацьлегласцей агонь/вада і г. д.» [34, с. 317],
КНІГІ ОНЛАЙН
