Закамянелая памяць
Аляксей Ненадавец, Ягор Ненадавец
12+
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 239с.
Мінск 2023
Камень Волас у лесапарку п. Крыжоўка Мінскага р-на
і ўзнікла старажытнае Бярэсце. Купец, нягледзячы на тое, што быў надзвычай заможны, не мог пакланяцца Перуну, бо не быў дружыннікам, а вось Вялес для ягоных патрэб тут і пасаваў, таму што з’яўляўся апекуном гандляроў таго краю.
Упершыню Вялес згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 907 і 971 гадамі, дзе гаворка вядзецца пра заключэнне дамоў паміж русамі і грэкамі. Там выступаюць два язычніцкія боствы Пярун і Вялес. Напрыклад, пад 907 годам зафіксавана: «Царь же Леонь co Александромь ммр сотвормста co Олгом, ммшеся по дань м роть заходмвше на роту, м мужм его по Рускому закону кляшася оружьемь своммь, м Перуном, богомь своммь, м Волосомь, скотьемь богомь (вылучана намі. A. Н., Я. Н.), м утверднша ммрь». Пад 971 годам прыводзяцца словы клятвы іншага князя Святаслава: «Яко же кляхься ко царемь гречьскммь, п co мною все боляре м Русь вся, да схранммь правая сьвешанья. Аіде лм оть тех сам хь прежеречеемь клятву от бога, в его же веруемь в Перуна м вь Волоса, скотья бога... (вылучана намі. A. Н., Я. Н.)«. Праўда, апошнім часам сярод навукоўцаў з’яўляюцца пэўныя сумневы адносна рэальнасці існавання першага дагавора ад 907 года.
qDLSlAJVU L5VV3HL5l^V>IVe
Далей «скотьего бога» згадваюць у «Слове некоего хрнстолюбца, ревнмтеля по правой вере» ў рэдакцыі зборніка «Золотая цепь» XIV стагоддзя Троіца-Сергіевай лаўры. Хрысціянам строга забаранялася маліцца «огьневм подь овмномгь, вмламь, Мокошьм, Сммоу, Пероуноу, Рыглоу, Волосу скотью богу. Хьрсоу, родоу, рожаннцям-ь н всемь проклятымь богомь мхь». Наступны раз Вялес згадваецца ў «Обычном жмтмм св. Владмммра», якое сустракаецца адразу ў некалькіх рукапісах XV-XVII стагоддзяў. Тут пішацца, што князь Уладзімір, вярнуўшыся з Корсуня ў Кіеў, «повел мспроврешн м мзбмтн куммры, оным мссьшм, а нныя мзжжеіцм, а Волоса ндола, его же мменоваху скотья бога, вель вь Почайну рьку Bbepemn...». У «Южнорусском жмтнм» Вялес згадваецца на другім месцы пасля Перуна: «Вторый вь ныхь богь быль волос быдлячмм». Другая рэдакцыя гэтага «Жмтмя» гаворыць: «А волоса болвана (котормм был мянованым быдлячмй м лесный богь) казал (князь Уладзімір. A. Н., Я. Н.) в выход посполмтый вскмнуть м в нечмстотах утопмт». У артыкуле «0 ндолах русскмх» (пад 988 годам) Густынскага летапісу XVII стагоддзя знаходзім такія словы: «Вторый Волось богь скотмй, бяше у нмхь во велмкой час™» У «Жмтммм Аврааммя Ростовского» гаворыцца, як надышоў «чюдесный конець поклоняшуся мдолу камену Вялесу» (вылучана намі. A. Н., Я. Н.), больш за тое, «вьдрузн церковь малу на томь мьсть», ндежм б прежде ндоль Велесь, вь ммя святое Богоявленіе Господа нашего Іісуса Хрмста...». Нагадаем у гэтым пераліку і «Слова аб палку Ігаравым», дзе Баян называецца ўнукам Вялеса. Пра гэтае боства знаходзім сведчанні і ў «Хожденнм Богородпцы по мукам», дзе ў адным з эпізодаў архістраціг Міхаіл паказвае Багародзіцы грэшнікаў, якія «Трояна, Хьрса, Велеса, Пероуна на богы обратмша...» Украінскі даследчык Ю. Пісарэнка адзначае, што пра Вялеса гаворыцца таксама і ў «Сказанмм о постропнмн града Ярославля». Успомнім і самабытную «Вялесаву (Влесову) кнігу», тэкст якой, як сцвярджалі змешчаны на драўляных таблічках.
Далёка не заўсёды тлумачэнні аб паходжанні назвы гэтага бога маюць пад сабою хоць нейкія пэўныя тэарэтычныя падмуркі. Напрыклад, А. Афанасьеў усё надзвычай спрасціў: «Першапачатковая назва гэта была не больш як адзін з эпітэтаў хмарагоншчыка Перуна (граманоснага Тура); пазней жа, пры забыцці яго карэннага значэння, яна абасобілася і прынята за ўласнае імя асобнага божышча. У якасці “скотьего бога” Вялес загадваў нябеснымі міфічнымі статкамі, быў іх уладыкам і пастухом; але потым са стратай народам свядомых адносін да сваіх старажытных уяўленняў, яму прыпісана было апякунства і ахова звычайных зямных статкаў». Такім чынам, атрымалася, што і гэтага ўсёмагутнага нябеснага бога нашы продкі ўмела «прызямлілі».
Затое папулярны славянскі міфолаг Любамір Нідэрле адводзіў Вялесу трэцяе месца (пасля Перуна і Сварога) у славянскай міфалогіі. У яго занатавана: «...Вялес належыць да ліку пашыраных, мабыць, агульнаславянскіх багоў і адзіная цяжкасць у вытлумачэнні яго імя і ўзаемасувязі паміж абедзвюма формамі імён Вялес і Валос. Я асабіста асноўнай формай схільны лічыць імя Вялес, на што ўказвае і яго чэшская форма і літоўскае vele imago mortui (нар. velnas velnios д’ябал). У аснове ж уяўлення пра Вялеса, мяркую, ляжаў дэман з катэгорыі хатніх багоў, спецыяльнай функцыяй якога была ахова гаспадаркі і статку. 3 цягам часу ў сувязі са значэннем функцый, якімі ён быў надзелены, Вялес, відавочна, узвысіўся сярод дэманаў і стаў вышэй іншых ушанаваных і, значыць, неабходных багоў. Як узнікла другая руская форма валос, цяжка сказаць. Тут або адбіўся ўплыў паўночнай скандынаўскай рэлігіі, якая ведае дэманаў volsi, або, што больш верагодна, з’явіўся грэчаскі ўплыў святога Уласія (Власмя), што ішоў з Малой Азіі» [2, с. 312],
Лічылася, што любое дзеянне, якое адбывалася ў Вялікі чацвер, спрыяла гэтаму занятку на працягу ўсяго года. Гаспадар з самай раніцы пералічваў грошы, якія ў яго былі, каб ніколі яны не пераводзіліся і адно толькі памнажаліся. Потым ішоў у хлеў, дзе чысціў, даглядаў жывёлу, каб і яна была «спасная, пладавітая і здаровая». Перамешваў зерне ў сусеках, «каб мышы не елі, каб чыстае расло», перастаўляў ці перавешваў прылады працы, каб і яны не ламаліся, не псаваліся, не тамілі «задарма рук». Для шанцавання ў промыслах рыбакі ў гэты дзень прасякалі апалонку, а паляўнічыя тройчы стралялі са стрэльбаў, пчаляры выстаўлялі на паветра вуллі, каб пчолы ў іх раіліся і былі меданосныя. Гаспадыні выпякалі свежы хлеб, частавалі ім хатніх і суседзяў. Акрамя таго яны імкнуліся перарабіць як мага болей спраў, «каб у гаду ўсюды паспяваць». Знаўцы перавязвалі ніткамі запясці рук і паясніцы родным, каб яны не балелі. Асабліва стараліся засцерагчы жывёлу, для гэтага гаспадыні нават «клікалі» яе ў комін, лічылася, што тады яна будзе здаровая і не прападзе за лета. Разам з тым у некаторых мясцінах у гэты дзень забівалі пеўня, якога з’ядалі ўсёй сям’ёю. Даследчыкі мяркуюць, што гэта згадванне пра прынашэнне ахвяры свяшчэннаму Воласу. Характэрнай асаблівасцю гэтага дня было і тое, што ў людзей стрыглі валасы, у жывёлы поўсць, у хатняй птушкі пер’е.
У вусна-паэтычнай творчасці ўсходніх славян таксама захаваўся выразны след Вялеса (Воласа). Праўда, само прызначэнне боства тлумачыцца па-рознаму. I зноў жа самая галоўная ягоная ўласцівасць улада над жывёлай і жывёльным светам, суровае адсочванне вядзення гаспадарчых спраў земляробамі, за парушэнне якіх ён бязлітасна караў.
ЯПІЗІЛІУЫ l5VVBHL5kMV>IVS
Паводле народных меркаванняў, бог Вялес, спусціўшыся на зямлю, набыў аблічча быка. Вось таму і пераконвалі, што камяні-валуны, якія мелі хоць нейкае далёкае падабенства да быка, былі прысвечаны Вялесу і ўжо толькі з-за гэтага іх выпадала шанаваць і абагаўляць. У некаторых выпадках сцвярджалі, што ён хадзіў сярод людзей у чалавекападобным вобразе. Вялес пільна сачыўза статкамі жывёл на зямлі, старанна ахоўваў іх ад усемагчымых хвароб-бед, ад зубоў драпежных жывёл, чым, адпаведна, выклікаў асаблівую павагу да сябе з боку пастухоў, якія прыносілі яму абавязковыя свяшчэнныя ахвяры. Таму і нядзіўна, што ў вачах простага люду ён быў куды важнейшым і значнейшым, чым сам грамоўнік Пярун. Капішчы, прысвечаныя богу Вялесу, знаходзіліся, як пераканаўча даказана археолагамі, на тэрыторыі найбольш значных усходнеславянскіх гарадоў (Кіеў, Ноўгарад, Пскоў, Растоў, Уладзімір, Полацк). Але аддзяляць асобна жывёлагадоўлю і земляробства, на нашу думку, будзе не вельмі правільна, таму што гэтае боства апекавалася і працаўнікамі ніў. Таму мы прытрымліваемся пазіцыі тых даследчыкаў, якія сцвярджаюць, што Вялес адначасова быў і богам земляробства. Гэта даволі выразна прасочваецца пры аналізе старажытных земляробчых абрадаў і культаў. Прыгадаем апісанне такіх святу рускіх, беларусаў, украінцаў, каб пераканацца ў слушнасці нашых разважанняў.
Зыходзячы са сцверджанняў Б. Рыбакова, культ Вялеса бярэ свой пачатак ажно аднекуль з перыяду неаліту, а магчыма, яшчэ і раней перыяду палеаліту. Першапачаткова гэта быў бог паляўнічай здабачы, прынесенай з удалага паходу за жывёлай. Выяве гэтага боства і падносіліся старадаўнімі продкамі найлепшыя ахвяраванні, каб не адвярнулася яно ад іх у наступны раз, каб не давялося ўсім ім у выніку гэтага галадаць. Кроў забітых звяроў вылівалі, у якасці ахвяравання, на вялізныя і маўклівыя камяні, прысвечаныя ўжо тады гэтаму боству. Паступова, недзе ў бронзавым веку, калі паляванне, як промысел, заставалася, але паступова ператваралася ў жывёлагадоўлю, Вялес стаў апекавацца і над ёю. Тут ён ужо выступаў магутным богам «мірных статкаў», з якім заўсёды і асацыяваўся дабрабыт людзей.
Вучоныя лічаць, што Вялес мог быць падобным да змея (змяі), мядзведзя, а Б. Рыбакоў увогуле абагульняльна сцвярджаў, што воблік гэтага боства трэба бачыць ва ўсіх славянскіх каменных адлюстраваннях (вылучана намі. A. Н., Я. Н.) барадатага чалавека з рогам дастатку ў руцэ. Гэткае разыходжанне прывяло да таго, што «ўсплыла» непасрэдная сувязь гэтага боства яшчэ і з малазразумелым і з гэтай нагоды амаль невытлумачальным светам... памерлых.
Б. Рыбакоў пісаў: «Можа быць, менавіта тут мы знойдзем тлумачэнні пазнейшай сувязі Валоса з культам мёртвых. Першапачаткова, у далёкім паляўнічым мінулым, Вялес мог азначаць “духа забітага звера", “духа паляўнічай удачы”, г. зн. бога таго адзінага багацця першабытных паляўнічых, якое ўвасаблялася ў тушы пераможанага звера. Сувязь Вялеса з мядзведзем дазволіла датаваць (стадыяльна) гэты культ больш позняй фазай развіцця паляўнічага грамадства, калі ранні культ нябесных парадзіхласіх часткова выцясняецца ўяўленнямі аб мужчынскім божышчы, гаспадары лесу, які выступае звычайна ў выглядзе мядзведзя. Тады ж, на той стадыі, адбываецца і замена найменняў сузор’яў: сузор’е Лася становіцца Вялікай Мядзведзіцай. На жаль, гэтая стадыя цяжка паддаецца абсалютнаму датаванню. Верагодна, гэта неаліт або бронзавы век» [29, с. 530]. У гэтага ж даследчыка знаходзім і яшчэ больш «удакладняльныя» словы: «Вялес, які ў часы татэмізму і веры ў рэінкарнацыю звязваў першабытнага паляўнічага са святам звяроў, цяпер прычапіўся да культу продкаў і аграрнага кругазвароту жыцця і смерці, стаў у нейкай меры эпіхтанічным божышчам, звязаным з урадлівасцю глебы, гэта значыць стаў “скотьмм богом” у комплексным разуменні гэтыхслоў» [Тамсама, с. 534],
КНІГІ ОНЛАЙН
