Закамянелая памяць
Аляксей Ненадавец, Ягор Ненадавец
12+
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 239с.
Мінск 2023
Паводле Э. Ляўкова: «У былыя часы свойская жывёла была сімвалам дастатку і багацця. Старажытнаславянскае слова “скотніца” азначала “скарбніца”. Той, да каго Вялес “меў ласку”, жыў у дастатку, сыта і заможна. Жывёла складала важную частку гандлю. Нездарма ў беларускіх гаворках словам “тавар” называецца не толькі прадмет гандлю, але і свойская рагатая жывёла. У выніку “бог статку’’ стаў апекуном гандлёвага люду, часцей купецтва. Пераапрананне ў звяроў, гулянні падчас зімовых свят і Масленіцы водгулле свят у гонар Вялеса» [22, с. 94].
Сведчанне пра тое, што Вялес быў апекуном гандляроў, захавалася і ў беларускім паданні, якое распавядае пра паходжанне назвы горада Брэста (Бярэсця): «Калісьці, вельмі даўно, нейкі багаты купец (госць), не здолеўшы прабрацца праз топкія балоты з вялікай колькасцю ўсялякага тавару, зрабіў плаціну з бярозавых дрэваў, заваліў самое балота бяростай, ці берасцю (бярозавай карой). I такім чынам праклаў сабе шляхавую дарогу (бітую, цвёрдую). У памяць свайго выратавання з гэтых балот прыезджы госць пабудаваў капішча і там прынёс ахвяру паганскаму (язычніцкаму) свайму богу Вялесу» [20, с. 97],
Рускі вучоны У. Тапароў прапанаваў сваю версію «абмежавання» тэрыторыі ўладанняў Вялеса, якая дае падставы для шматлікіх версій і гіпотэз. Паводле ягоных выказванняў вынікала:
1) вызначэнне злучанага з Вялесам персанажа;
ЯПБІЛІУй 15VV3H15IAIV>IV£
2) повязь Вялеса і яго трансфармацыі з вадою, акрамя таго, з морам, ручаямі і крыніцамі;
3) злучэнне Вялеса са смерцю і замагільным светам;
4) уяўленне пра Вялеса-Воласа якзмея, дракона;
5) прывязка з Вялесам абрадаў да стыку Старога і Новага гадоў;
6) паэтычная функцыя Вялеса;
7) трансфармацыі, варыяцыі, двайнікі Вялеса.
Адносна самой назвы Вялес (Воласа) можна адзначыць наступнае: «У сваёй язычніцкай функцыі Вялес успрымаўся пазнейшай праваслаўнай традыцыяй (у той ступені, у якой яна яго не асімілявала, спалучыўшы са св. Уласіем) як «чортлюты», «люты звер», «чорт», адсюль кастрамскі ёлс «ляшак», «чорт», «нячысцік», дыялектнае: валасацік, воласень «нячысты дух», «чорт»; гэтае ж пазнейшае значэнне «чорт» вядома і ў роднасным чэшскім Велес «злы дух», «дэман» (тэксты XVI-XVII стст.) [34, с. 234]. Аб агульнаславянскім характары Вялеса сведчыць і наяўнасць адпаведнасцей у паўднёваславянскай традыцыі рускаму Вялесу, дзе, як і ва ўсходніх славян, з імем гэтага бога звязваецца назва сузор’я Плеяд, а таксама назва вілы Вела ў македонскім фальклоры.
На беларускай зямлі таксама захаваліся «сляды» старадаўняга боства. Найперш гэта засведчана ў назвах населеных пунктаў, рэчак, азёраў. У Браслаўскім р-не, у басейне ракі Друйкі, ёсць возера Волас, у Кіраўскім раёне вёска Власавічы, Іванаўскім Власаўцы, Глыбоцкім Валосава, Лепельскім і Акцябрскім Валосавічы, Віцебскім і Талочынскім Валосава, Пухавіцкім Вялень, Глыбоцкім Вялец, Хойніцкім Вялецін, Пінскім Велясніца, Лепельскім Вялеўшчына. He выключана, што частка з іх пачынае свой «радавод» яшчэ ад язычніцкага бога жывёл і земляробства.
Свята Валоса мела ў Беларусі шмат рэгіянальных форм. Напрыклад, жанчыны з самага ранку рыхтавалі багатую мясную страву, галоўным чынам са свініны і ялавічыны, мужчыны клапаціліся пра гарэлку. У гэтае свята кожны селянін стараўся запрасіць да сябе родных, блізкіх, сяброў, суседзяў на пачастунак. Пасля хмельнага застолля ўсе выходзілі на вуліцу, дзе адбывалася гулянне з песнямі, танцамі, качаннем па зямлі і проста блуканнем па вёсцы. Паводле мясцовага павер'я, з гэтым абрадам звязана ўяўленне аб добрым плёне: «Каб мужчынам вялася жывёла, а жанчынам урадзіўся валакністы лён». Адна з мэт абраду «паласканне зубоў, каб там не засталося мяса, іначай будзе грэх»; «Трэба было абавязкова падысці да бліжэйшага вялікага каменя, дакрануцца да яго і крыху так пастаяць, прыгадваючы старажытнага Вялеса».
3 Валосавым святам звязаны ў народзе звычай абворвання вёскі, які меў за мэту адмежавацца, засланіцца ад Каровінай смерці. Паводле народнага ўяўлення, са свята Стрэчання Смерць пачынае слепа блукаць па падворках, заглядвваючы ў сялянскія хлявы і хаціны, вышукваючы сваю чарговую ахвяру. Вялікае гора чакала таго гаспадара, які не паспеў да часу наведвання Смерці зачыніць вароты сваіх будынкаў, а яшчэ не парупіўся разам з іншымі ў працэсе абворвання вёскі.
Уласаў дзень небяспечны і пагрозлівы для Каровінай смерці, асабліва калі ўся вёска выступала супраць нечаканага няшчасця. Галоўнымі ўдзельнікамі (дакладней, удзельніцамі) былі старыя жанчыны. Напярэдадні гэтага дня самая энергічная з іх абягала кожную вясковую хату, заклікаючы жанчын сабрацца на загадзя дамоўленую і важную справу. Мужчыны ад малога і старога павінны былі сядзець па хатах, не вылазіць нават за дзверы. Глыбокай ноччу бабулька-абвесніца, апранутая паверх аўчыннага кажуха ў белую сарочку, выходзіла за ваколіцу і пачынала біць калатоўкаю ў патэльню. Гэтыя гукі збіралі да сябе жанок, узброеных прыхопленымі з сабою гаспадарчымі прыладамі працы. Жанчыны прыносілі з сабою і драўляную саху, у якую запрагалі бабулькуабвесніцу. Адсюль і пачынаўся самы ўрачысты рытуал: тройчы абворвалі вакол вёску рабілі гэтак званую водную барану. Шэсце праходзіла пад бурны шум, крыкі і грукат з адной толькі мэтай запалохаць Каровіну смерць. Лічылася, што яна ні ў якім разе не пераадолее гэтую магічную перашкоду. Працэсію звычайна пачыналі ад бліжэйшага Воласавага каменя і ля яго ж завяршалі сваё ўрачыста-магічнае дзеянне.
Барацьба з культам Вялеса (Воласа) не мела б такога поспеху, калі б на змену яму вельмі ўдала не падабралі хрысціянскага святога Уласія (Власія, Аўласа). Імя новага апекуна жывёлы для простага селяніна гучала амаль аднолькава. Бажніцы гэтага святога часта ўзводзілі на капішчах «бога статку». Няма нічога дзіўнага ў тым, што абраз святога Уласія ставілі ў кароўніках. Яго дзень святкавалі ў час зімовага ацёлу.
На Валоса трэба было асабліва ўважліва ставіцца да жывёлы, добра яе даглядаць, шанаваць. На Віцебшчыне раілі таксама аб’язджаць маладых коней ці бычкоў.
Аўлас у народзе лічыўся «каровіным і конскім святам». На яго прасілі Аўласа (Уласа) засцерагаць каровак, авечак, свінак, козачак... Менавіта на гэты дзень царкоўнікі прызначылі шанаванне святога Уласія Севасцейскага, служылі малебен у царкве.
Кожнае свята народ спрадвеку адзначаў прыгатаваннем розных страў. He быў выключэннем і Уласаў дзень. У гонар апекуна статкаў
qniSI/MVU 15VV3H15NV>IV£
пякліся малочныя пампушкі з такім разлікам, каб накарміць не толькі сваю сям'ю, але і пачаставаць (абавязковы рытуал!) жабракоў на дзядзінцы. Гэта называлася Уласавай міласцінай, а за гэта жабракі павінны былі звяртацца ў сваіх малітвах да святога з просьбай засцерагаць жывёлу «ад усялякага ліха». Адну пампушку хавалі за бажніцу і бераглі да наступнага года, «на ўсялякую жывёльную хваробу». Дастаткова яе толькі расцерці ў ежу хворай жывёліне, як яна адразу ж устае на ногі [21, с. 175],
Б. Рыбакоў прытрымліваўся думкі, што ў раннеязычніцкага Вялеса магло быць дзве іпастасі: больш архаічная, паляўнічая мядзведзь і троху пазнейшая, звязаная з жывёлаводствам, тур.
Паводле сцверджанняў Э. Ляўкова, на Беларусі раней знаходзілася некалькі вялікіх камянёў, якія, найхутчэй, з’яўляліся ахвярнымі і былі злучаны або асацыяваліся з Вялесам-Воласам: «Другому валуну Воласу больш пашчасціла. Ва ўсялякім выпадку дакладна вядома, які менавіта камень насіў гэтае імя. Зараз гэты непрыкметны метровы валун ляжыць у лесапарку дачнага пасёлка Крыжоўка недалёка ад Мінска. Чаму на ролю боства выбралі яго, не зусім зразумела. Добры дзясятак такіх камянёў можна было адшукаць бліжэй, аднак старыя людзі памяталі і расказвалі першым дачнікам, што да вайны камень ляжаў на невялікай палянцы, а вакол яе на дрэвах былі развешаныя чарапы свойскай жывёлы» [22, с. 92].
Акрамя гэтага, у беларускім фальклоры таксама захаваліся сведчанні аб пакланенні нашых прашчураў велічнаму Вялесу, а значна пазней святому Уласію (Аўласу). На гэтае свята асабліва шанавалі свойскую жывёлу. Адбывалася гэта ў чацвер на першым тыдні посту. У той дзень аб’язджалі маладых коней і бычкоў. Затое іншая свойская жывёла мела поўны перадых, вызвалялася ад працы, атрымлівала дадатковы корм. У царкве нават заказвалі малебен аб захаванні жывёлы, яе добрай плоднасці. Паводле К. Каганца, вынікала, што ў гэты дзень «скацінай не робяць». А. Кіркор адзначаў, што ў беларусаў было свята, якое адзначалася летам (у ліпені месяцы), прызначалася яно Лысаму валу, які, згодна з меркаваннем даследчыка, і быў тым самым язычніцкім Вялесам.
У «Беларускім народным календары» А. Лозкі занатавана наступнае: «24 лютага / 11-га. Аўлас (Улассе, Уласце, Улас). Лічыўся святам жывёлы, “каровіным і конскім". У адрозненне ад Валосага, Крывога чацвярга, які бывае на Масленічным тыдні, Аўлас мае сталае месца ў календары. Магчыма, царкоўнікі, каб адцягнуць увагу ад язычніцкага культу ВоласаВялеса, увялі па сугуччы на гэты дзень адзначэнне святога Уласія Севасцейскага.
На Аўласа таксама наглядалі за надвор’ем. Верылі, што каля свята сем маразоў: тры напярэдадні, адзін на Уласа і тры пасля яго (Паўлюкоўскі, 1934).
Каб адпудзіць ласку, якая нібыта псавала жывёлу ў адрыне, сяляне вешалі пад столлю забітую варону. На Смаленшчыне спявалі:
Ты, Улас, Улас, Ты найміся ў нас Скату пасвіць! Нашы каровачкі Каля дубровачкі, Нашы авечкі Каля рэчкі. Нашы свіначкі Каля асіначкі. Нашы козачкі Каля лозачкі» [21, с. 175].
Так ужо атрымалася, што, узнікшы недзе на пачатку зараджэння язычніцтва, кулы Вялеса (Воласа) дажыў ажно да нашых дзён, што зафіксавана неаднаразова археолагамі і гісторыкамі, міфолагамі і мовазнаўцамі, фалькларыстамі і краязнаўцамі. I няма нічога дзіўнага ў тым, што, бываючы на роднай Піншчыне, абавязкова стараюся зазірнуць на далекаватае ад нашай вёскі Чухава ўзлессе, дзе ляжаць, грэючы на сонцы свае абымшэлыя бакі здаравенныя камяні-валуны. I назву тое зборышча мае адпаведную Вялесава бяседа.
Лада
Акрамя ўсяго гэтага ўсе боствы, якія былі звязаны з жаночым полам і згадваліся ў Густынскім летапісе, у народным усведамленні асацыяваліся з пэўным цыклічным перыядам, які быў адзначаны шматлікімі веснавымі і вясельнымі абрадамі і звычаямі. Нездарма ж у народнай міфалогіі (атрымліваецца, што і ў дэманалогіі) вясна гэта абуджэнне да жыцця ўсёй прыроды. Надыходзіла часіна, калі ўсё навокал пачынала зелянець, прачынацца ад працяглага зімовага сну, і адпаведна ўяўлялася, што прырода, гэтаксама як і чалавек, адчувала на сабе пэўны «ўзроставы» перыяд. Толькі, бясспрэчна, у прыродзе ён не такі, як у жыцці чалавека, бо і сама прырода, паводле меркаванняў і ўяўленняў патрыярхальнага продка, здавалася вечнай. Проста праводзілася такая своеасаблівая паралель: вясна маладое жыццё любога з людзей, лета -
КНІГІ ОНЛАЙН
