Закамянелая памяць
Аляксей Ненадавец, Ягор Ненадавец
12+
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 239с.
Мінск 2023
Менавіта з гэтай ноччу ў народнай міфалогіі звязаны ўсемагчымыя апавяданні пра тое, што ў гэты час найбольшую актыўнасць праяўлялі ўсялякія нячысцікі, нячыстая сіла і тыя з людзей-чараўнікоў, якія нібыта былі звязаны цеснай (кроўнай) сувяззю з дэманалагічнымі істотамі. Людзі стараліся не адыходзіць у глухія куткі, а калі надаралася аддаляцца ад вогнішча, то рабілі гэта папарна ці ўвогуле гуртам. Таму і на пошукі папараць-кветкі адпраўляліся толькі самыя смелыя ды адчайныя. Затое нячысцікі адчувалі сябе ў купальскую ноч надзвычай вольна. Збіраліся яны на свае гульні з усёй ваколіцы, a то і здалёку. Стараліся перасягнуць адзін другога ва ўсялякіх д’ябальскіх штукарствах і здзеках з нявінных людскіх душ, якія нейкім чынам патрапілі да іх у палон. Выйсце з годнасцю ў чалавека было адно памерці, але ж памерці трэба было так, каб і душа не засталася запрададзенай. Як сцвярджаецца ў народных першакрыніцах, вырвацца было амаль немагчыма, таму чалавеку заставалася адзінае скарыцца і запрадацца нячысцікам да скону жыцця. Першастваральныя сцэны ўздзеяння чарцей на людзей, якія б хацелі задарма ўзбагаціцца, зафіксаваны вядомым беларускім фалькларыстам Я. Баршчэўскім.
Шырокаўжывальнымі былі абрады і вераванні, якія звязваліся з гаспадарчай, земляробчай дзейнасцю чалавека. Адзначалі, што менавіта ў гэтую ноч ведзьмары могуць рабіць заломы ў збажыне, таму, пасля за-
канчэння купальскага свята, хлопцы і дзяўчаты стараліся параскідаць патушаныя галавешкі, каб такім чынам засцерагчы збажыну ад непажаданага на яеўздзеяння. Гаспадары ні за якія грошы-каштоўнасці не пагаджаліся гнаць коней у начное. Калі толькі хто асмельваўся, дык адразу ж траціў сваю жывёлу: яна ці шалела, ці тапілася ў багне або ляцела на злом галавы ў невядомым кірунку, і болей яе ніхто не бачыў. Спрактыкаваным гаспадыням таксама хапала ў гэты час працы. Мы ўжо згадвалі, што яны збіралі лекавыя травы, яшчэ рвалі і крапіву-джыгучку і развешвалі яе на варотах двара ды на хляве, каб так адагнаць злых духаў і ведзьмаў, якія любым чынам імкнуліся ў гэтую ноч прарвацца, напрыклад, да кароў і пазбавіць іх малака. На досвітку бялілі палатно і збіралі купальскую расу, якою абавязкова ўмываліся ці мылі хлебную дзяжу. Тут можна гаварыць пра карані ахоўнай, засцерагальнай і нават лекавай магіі.
I на «нежывую» прыроду пераносіліся ўсемагчымыя рысы і ўласцівасці. Трава, кусты, дрэвы перашэптваліся паміж сабою, птушкі і звяры не лютавалі, ні на каго не нападалі, нікому не пагражалі. Навін у іх збіралася столькі, што ледзьве паспявалі пераказаць за цэлую ноч. На тых самых вадаёмах, паблізу ад якіх святкавалі Купалле, таксама ішло паўнакроўнае жыццё. Паводле сцвярджэнняў А. Кіркора, рэкі ў гэтую ноч свецяцца дзівоснымі водбліскамі. На іх чуваць прыглушаную гамонку і задзірысты смех. Гэта быў ніхто іншы, як русалкі. Мы ведаем, што на вадзе варажылі па вянках. Дзяўчаты пускалі іх па цячэнні і па тым, як яны плылі, спрабавалі прадбачыць, як жа будзе складвацца іхняе далейшае жыццё.
Увесь час ля купальскага вогнішча гучалі песні і ладзілі карагоды. Галоўнымі тэмамі былі аграрная і імкненне да ўласнага шчасця, кахання, сямейнага дабрабыту. Але адчуваецца адразу: матывы купальскіх песень значна пазнейшага перыяду, чым узнікненне самога боства, а адтуль і адпаведнага абраду. Іх можна смела назваць хрысціянскімі, бо язычніцкая тэматыка ці ўвогуле адсутнічае, ці надзвычай «завуаляваная» пазнейшай рэлігіяй. Бясспрэчна, свята Купалле гэта абнаўленне і шанаванне найперш сонца. На першы план перад намі выступае не боства, а чалавек працы, грамады або сама грамада:
Сягоння й Купала, заўтра Ян, Да зайграй, сонейка, зайграй нам, Каб зялёны лугі шумелі, Каб сырая зямля стагнала. Каб сырая зямля стагнала Да й ад дзявоцкага гуляння, Да й ад дзявоцкага гуляння, Да й ад жаноцкага спявання.
ЯПйІЛІУй L5VV3HL51AIV>IV£
Сонца ў дадзеным выпадку проста згадваецца, да яго звяртаюцца, каб яно «заграла», каб яно дало магчымасць тым, хто прыйдзе святкаваць, павесяліцца, паспяваць, каб нябеснае свяціла ўзбудзіла таямнічую жыццёвую сілу зямлі. Але ніякага пакланення, ніякага абагаўлення тут не адчуваецца. Наадварот, усё мацней гучаць матывы, дзе звяртаюцца да хрысціянскіх святых і падкрэсліваюць, што менавіта ад іх залежыць усё на зямлі, а тым болей, вядзенне гаспадаркі нейкім канкрэтным чалавекам.
Купала Ллю звала й на йгру, Дунай, Дунаёк.
Ллішча, хадзі на йгрышча, Купаленька, мне некалі. Трэба жыта пільнаваці: У маім жыці змяя ходзіць, Змяя ходзіць, жыта ломіць, Хто заломы заламаець, Зламі, божа, й рукі-ногі, А галовы, як памёлы.
Як бачым, тут здзяйсняецца зварот да канкрэтнага хрысціянскага святога Іллі. Характэрна, што менавіта на яго ўскладваецца ў народнай свядомасці тыпова язычніцкая засцерагальная функцыя будучага ўраджаю ад усемагчымых «заломаў», змей («змеяў») і іншай пошасці. Ілля паказваецца настолькі пільным ды ўважлівым, што нават адмаўляецца ісці святкаваць Купалле разам з людзьмі. Відаць, тут якраз будзе не лішнім падкрэсліць, што язычніцкія багі, паводле ўяўленняў нашых продкаў, размяшчаліся паўсюдна: на небе, у вадзе, на зямлі, у лесе і г. д. У хрысціянстве ж Бог і святыя былі размешчаны толькі ў адным месцы на небе і гэта ўскладняла шлях «яднання» хрысціянскіх святых з людзьмі.
Часта ў такіх зваротах на першы план выступае не Ілля, а другі святы Іван (Ян, Іаан). Можна гаварыць пра больш старажытны пласт матываў і персанажаў, што закранаюцца ў гэтых песнях, хоць прызначэнне іх тое ж самае засцеражэнне ўраджаю, жывёлы, гаспадаркі. Тут прама ўказваецца, што засцеражэнне павінна адбывацца не ад нейкага цяжкавытлумачальнага змея (змяі), а ад ведзьмы, нячыстай сілы, нячысцікаў і іншых дэманалагічных істот.
Іван да Мар'я, Іван да Мар'я!
Іван Мар'ю клічыць, Іван Мар’ю клічыць: Хадзі, Мар'я, дамоў, хадзі, Мар'я, дамоў! Нясі, Мар’я, ключы, нясі, Мар’я, ключы! Замкнём ведзьме зубы, замкнём ведзьме зубы!
Каторая ведзьма, каторая ведзьма
Кароў заклінаець, кароў заклінаець.
Малако забіраець, малако забіраець, -
Ой, чур-чур, ведзьма!
Ой, чур, чараўніца!
Тут наватзгадваецца «чур», вобраз якога напрамую адносіцца да перыяду ранняга язычніцтва, бо менавіта пры дапамозе гэтага магічнага слова імкнуліся засцерагчыся адуздзеяння ўсемагчымай нячыстай сілы. Нельга забываць таксама, што «чур», ці, як раней адзначалі, «ён», або яшчэ па-іншаму «шчур», гэта правобраз нейкага таямнічага змея, які нямала гора прыносіў людзям.
Часта змей (змяя) асацыюецца ў купальскіх песнях з чараўніцай, варажбіткай:
Купала Йвана на вулкузвала: Хадзі, Йване, на вуліцу. Пойдзем, Йване, ў чыста поле. У чыста поле жыта сцярэч Ад тыя змяі-чараўніцы.
Што ў полі заломы заламываець, У кароў малако адбіраець.
У некаторых вусна-паэтычныхтворах Іван і Мар'я нагадваюць сабою тых міфічных брата і сястру, якія саграшылі перад нашчадкамі, бо заключылі між сабою кровазмяшальны сямейны саюз.
Іваньская ночка цёмна, невялічка, Чырвоная рожа зялёна, прыгожа. Іван-Мар'я на гары расцець, А ўнізе ў купелі змяюха паўзець. Іван-Мар'я завуць: «Хадзіце, жоначкі! У купельню сядзець, трох змяёў сцярэч!» Як первая змяя залом заламала, А другая змяя кароў заклінала, Атрэцяя змяя пражын пражынала.
Пражын пражынала, спор у хлебе змяншала. А хто йдзець на купельню сядзець, Стане той бярозаю, Хто ж не йдзець на купельню сядзець, Стане той калодаю.
Абві яе павіліцаю, накрый яе макрыцаю.
Тут яшчэ распавядаецца пра адно своеасаблівае павер'е, якое здавён існавала ў беларускім народзе. Паводле яго вынікала, што калі гас-
ЧПЫЛІУЫ L5VV3HL51AIV>IV£
падар быў перакананы ў напусканні нейкай нячыстай сілы на ягоную ніўку, то запрашаў мясцовага варажбіта або варажбітку зрабіць «пражын» у сваім надзеле, каб праз яго потым выганяць непажаданую дэманалагічную істоту, якая, калі не рабіць тэрміновых захадаў, магла значна пашырыць свае ўладанні і прынесці куды большую шкоду.
Другой, найбольш пашыранай і актуальнай, тэмай купальскіх песень былі песні пра каханне. Яны, напэўна, вядуць сваю радаводную з таго перыяду, калі жаніхі сваіх нявест-дзяўчат не сваталі, а проста кралі («умыкалі»), і здзяйснялася гэта праз святкаванне боства Купалы. Хто з нас не памятае хрэстаматыйнай купальскай песні «Купалінка, Купалінка, цёмная ночка...»? Менавіта яе можна назваць гімнам гэтага старажытнага абраду:
Купалінка, Купалінка, Цёмная ночка, Цёмная ночка, Дзе ж твая дочка?
Мая дочка ў садочку Ружу, ружу поліць, Ружу, ружу поліць Белы ручкі коліць, Кветачкі рвець, Кветачкі рвець, Вяночкі звівае, Вяночкі звівае, Слёзкі пралівае.
Шматлікія варыянты купальскіх песень, якія высмейваюць нядбайных «хлопцаў-дзецюкоў», перастаркаў-халасцякоў, злых свякровак і г. д., з’яўляюцца параджэннем значна пазнейшых часоў і прамой сувязі з язычніцкім боствам Купалам нічога агульнага не маюць.
На вобразах купальскай паэзіі ляжыць рэальны водсвет пантэістычнага светасузірання. Пры іх рэалістычным функцыянаванні відаць міфалагічныя вытокі. Hi ў адным каляндарна-абрадавым цыкле, акрамя каляднага, не ўпамінаецца так часта само свята, як Купалле, у розных яго міфалагічна-фанетычных мадыфікацыях.
Валуны, звязаныя з летнім сонечным супрацьстаяннем даволі рэдка згадваюцца ў народзе. Гэта адзінкавыя прыклады ды і забыліся яны да нашага дня. Мабыць, выпадае асацыяваць з Купаллем тыя камяні, дзе гаворка вядзецца пра Івана і Мар’ю, Мар’ю і Дзям’яна, Чартоўскую ноч, Ноч нячыстай сілы і г. д. Такія камлыгі яшчэ там-сям сустракаюцца па тэрыторыі рэспублікі.
У нашай мясцовасці купальскія вогнішчы доўгі час раскладвалі ля купальскага каменя, потым вакол яго, а ў канцы то ўжо здагадаліся навальваць гаручыя матэрыялы прама на вялізарны валун. Невядома, хто гэта ўпершыню прыдумаў, але праз некалькі гадоў камень усё ж не вытрымаў рэзкіх перападаў тэмпературы і проста на вачах у тых, хто святкаваў, рассыпаўся на дзясяткі драбнейшых. Зразумелі прысутныя, што здарылася нешта не тое, але асабліва задумвацца над гэтым цяпер не выпадала. 3 цягам часу найбольш гаспадарлівыя сяляне і той каменны друз выкарысталі ў сваіх гаспадарках, прыстасаваўшы яго пры ўзвядзенні шматлікіх забудоў.
Дажджбог
Так ужо атрымалася, што за час ягонага працяглага існавання, імя гэтага бога мела некалькі варыянтаў, якія, па шчырасці, мала ў чым адрозніваліся пры вымаўленні: Дажбог, Дажьбог, Даждьбог. Чамусьці лічыцца, што менавіта апошняя форма з’яўляецца больш позняй. Неадназначна тлумачыцца даследчыкамі і паходжанне самой назвы: адны цесна звязваюць яе з коранем dag у шмат якіх балтыйскіх мовах, што перакладаецца як «лета, спёка, ураджай»; іншыя з санкрыцкім dagh дзень або персідскім dagh «пячы, паліць»; трэція са старажытнаславянскім даждь той, хто дае, праяўляе пры гэтым шчодрасць. Пераконвалі, што ён з’яўляўся сынам Сварога, а таму зрэдчас называлі яшчэ і Сварожычам.
КНІГІ ОНЛАЙН
