Закамянелая памяць
Аляксей Ненадавец, Ягор Ненадавец
12+
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 239с.
Мінск 2023
qMkSIAlVU 15VV3H15IAJV>IV£
яго сталенне, восень час, калі ўваходзяць у заможнасць, найбольшую сілу, а зіма старасць. Раскладваючы вось гэтак па прыродным календары перыяд чалавечага жыцця, прашчуры лішні раз падкрэслівалі, што ў прыродзе, асабліва ў язычніцкім уяўленні, адзін бог змяняе другога, бо праходзіў яго перыяд і трэба было зноў цярпліва чакаць свайго далейшага панавання на зямлі. Здаўна было правільна заўважана, што жыццё чалавечае для ўсёй прыроды (Зямлі) гэта нішто іншае, якусяго адзін дзень, або, у лепшым выпадку, год з пералічанымі ўжо намі вышэй цыкламі-перыядамі. Таму даследчыкі слушна акцэнтуюць сваю ўвагу на тых вусна-паэтычных творах, дзе сустракаецца зварот да Лады як да сапраўднага боства.
Благословм, боже, Благословм, матм, Весну заклмкатн, Змму проважатм! Зммочку в возочку, Летечко в човночку... Благословм, матн, Ой, Матн, Лада, матм, Весну заклмкатм.
У той жа час расійскі вучоны А. Фамінцын, спасылаючыся на беларускага даследчыка-самавука ў галіне самабытнай беларускай міфалогіі Т. Нарбута, гаворыць, што «ў Літве (у Беларусі. A. Н., Я. Н.) Ладу шануюць, як вялікую багіню» [35, с. 84].
Паступова гэтыя першасныя карані забываліся, а Лада згадвалася ўжо ў даволі цяжкавытлумачальным значэнні, у якім яе нельга было б ахарактарызаваць толькі з аднаго пункту гледжання. Б. Рыбакоў падкрэсліваў: «Нядзіўна, што прызначэнне Лады багіняй мы знаходзім толькі ў ранніх запісах, зробленых у XVIII ці ў першай палове XIX ст„ бо ў другой палове XIX ст. старыя язычніцкія абрады I іх тэрміналогія сталі знікаць з незвычайнай хуткасцю ва ўсім славянскім сялянскім свеце» [29, с. 527],
Цікавым уяўляецца словазлучэнне «славянскім сялянскім свеце», але нельга забывацца пра тое, што адзначалася сувязь Лады з каляндарным (вясеннім) цыклам. А ён у сваю чаргу непарыўна звязаны з земляробствам, якое заўсёды асацыявалася з сялянствам. Праўда, у А. Фамінцына знаходзім іншае сведчанне, дзе падрабязна разглядаецца Лада як апякунка кахання і ўсялякага дабрабыту. Больш за тое, ён паспрабаваў спалучыць земляробчыя рысы боства з рысамі, якія ўказвалі на тое, што яна і апекавалася закаханымі:
Ладковать (Волынь) славіць вяселле;
Ладковать //;
Ладковать (Разань, Тула) сватаць;
Лады (Калуга) помолвка;
Ладнны (Осташков) сговор;
Ладканя (Заходняя Украіна) вясельная песня;
Ладаванне спяванне вясенніх песень;
Ладавіцы выканаўцы вясенніх песень;
Ладаванне песні на Юр’еў дзень;
Ладуванье (Балгарыя) гаданне (варажба) на жаніха;
Ладзіна хоро (Балгарыя) вясеннія карагоды;
Ладзіна кола (Балгарыя) вясеннія карагоды» [35, с. 86].
Б. Рыбакоў зрабіў нават своеасаблівую класіфікацыю адносна таго, калі выконваліся ў простанароддзі песні ў гонар Лады.
«У ліку
9 сакавіка (“сорак пакутнікаў”) 25 сакавіка (Благавешчанне)
23 красавіка (Юр’еў дзень) 1-2 мая (“чырвоная горка”)
24 чэрвеня (Іван Купала)
29 чэрвеня(Пятроў дзень)
Па Вялікадні
Масленіца
Сярэдзіна Вялікага Паста
Лазарава субота
Фаміны тыдзень
Сёмік
Троіцын дзень» [29, с. 529]
У вусна-паэтычнай творчасці і ў народнай міфалогіі добра вядома, што ўсе гэтыя песні галоўным чынам былі звязаны з маленнямі аб дажджы, першых усходах, першых каласках, увогуле будучага ўраджаю. Як бачна з класіфікацыі Б. Рыбакова, пасля «пятровак» зварот да боства (багіні) Лады ўвогуле перапыняўся. Гэта азначала тое, што «час» Лады заканчваўся і ёй на змену, у народным язычніцкім календары, прыходзіў іншы богз адпаведнымі яму культамі, абрадамі, песнямі і карагодамі.
Сельскагаспадарчы аспект песеньтаксама поўны архаікі, як і іхняя лексіка, якая ў некаторых выпадках была цяжкавытлумачальнай. Патрэбна адзначыць, што найбольш цесна з Ладай або (!) ... з дзедам Ладам у беларускім фальклоры звязана папулярная раней гульня «А мы проса сеялі». Па часе гульня гэтая прывязвалася да Фаміна тыдня пасля Вялікадня. Звернемся да варыянтаў песень, каб адзначыць найбольш істотныя іхнія асаблівасці.
А мы сечу чысцілі, чысцілі, Ой, діді-ладу чысцілі, чысцілі! Ой, мы проса сеялі, сеялі, Ой, діді-ладу сеялі, сеялі!
qTlHIAIVU L5VV3H15IAIV>IV£
А мы пашню пахалі, пахалі, Діді-ладу пахалі!
А мы ніўку аралі, аралі, Да ў ладу ладам аралі.
Часам у песнях адлюстроўваўся ўвесь вясенне-асенні земляробчы перыяд, гэта значыць спявалі пра тое, як высякалі «сечу», «карчавалі ляда», засявалі яго, палолі проса, а потым ужо «вытоптвалі», што проса не малацілі цапамі, а старанна «вытоптвалі» коньмі ці валамі. Рабілася гэта надзвычай проста: жывёлін запрагалі і ганялі па разасланым на таку збожжы па крузе.
А мы просо вытопчем,
Ой, дмд-Ладо, вытопчем, вытопчем.
Да чем же нам вытоптать, вытоптать?
Ой, днд-Ладо вытоптать, вытоптать
А мы коней выпустмм, выпустмм.
Цікава і тое, што ў беларускім фальклоры сустракаецца яшчэ адно язычніцкае боства, якое пастаянна ўжываецца ці згадваецца разам з Ладаю, гэта Ляля. Менавіта яна, а не ён, як гэта часта трактуецца, напрыклад, у рускай вусна-паэтычнай творчасці. Праўда, пакуль што немагчыма дакладна растлумачыць, кім апекавалася Ляля ці ў сувязі з якімі традыцыйнымі дзеяннямі яна згадвалася. Часта даследчыкамі дапускаліся значныя спрашчэнні, якія дапамагалі ім «здзяйсняць» сваю сістэму ў язычніцкім пантэоне бостваў ці дэманалагічных персанажаў. Тады атрымлівалася, што калі Лада багіня вясновага дабрабыту і апякунка закаханых, то і Ляля, а ў іх Лель з’яўляліся ўжо асобамі мужчынскага полу і ўяўлялі сабою закаханага персанажа, які ўжо тут выступаў у непарыўнай сувязі з Ладай. У старадаўніх беларусаў усё было значна прасцей і разам з тым Ляля выступала як памочніца ці як паўнапраўнае боства, якое зноў-такі ў нечым дапаўняла Ладу ці брала на сябе частку яе непасрэдных функцый.
Дай нам жмтцу да пшанмцу, Ляля, Ляля, наша Ляля!
В агародзе, сенажацм, Ляля, Ляля, наша Ляля! Ровны гряды, ровны зряды, Ляля, Ляля, наша Ляля.
У свой час усё той жа А. Фамінцын падрабязна апісаў абрад-гульню, якая была прысвечана Лялі. Праводзілася яна напярэдадні Юр'я, 22 красавіка. Свята так і называлася Ляльнік. Паводле народных традыцый,
дзяўчаты выбіралі са свайго асяроддзя самую прыгожую, яна выконвала ганаровую ролю Лялі. Для яе рабілі спецыяльна прыстасаваную лаўку з дзёрану. I дзёран гэты ці тое месца, дзе павінна была сядзець дзяўчына Ляля, сімвалізавалі сабою маці-Зямлю, з якой пачынае вырастаць усялякая расліннасць. На самую сярэдзіну гэтай лаўкі ўсаджвалі выбраную прыгажуню, а паабапал яе, з абодвух бакоў, пачыналі складваць паднашэнні, якія абавязкова павінны былі вылучацца сваёй натуральнасцю. 3 аднаго боку клалі хлеб, а з другога малочныя прадукты. Каля ног Лялі ляжала цэлая горка сплеценых з зяленіва чвянкоў. Дзяўчаты вадзілі карагоды вакол прыгажуні, што сядзела, і спявалі песні, якія датычыліся буйнога, шчодрага ўраджаю і г. д. Найбольш характэрна тое, што дзяўчаты ўслаўлялі багіню Лялю як карміцельку і падавальніцу будучага ўраджаю. Пасля заканчэння ваджэння традыцыйных карагодаў Ляля ўзнагароджвала кожную з прысутных вянком. Гэтае дзеянне, што з’яўлялася неад’емным атрыбутам язычніцкага свята, падкрэслівала значнасць і самога боства Лялі. Нельга не сказаць і пра тое, што Ляльнік праводзіўся якраз-такі напярэдадні першага выгану жывёлы ў поле, калі адбывалася не менш магічнае, па сваім выкананні і сэнсе, запашванне. Дзень гэты вядомы Юр'я.
Б. Рыбакоў па-свойму паспрабаваў растлумачыць сувязь і існасць Лады і Лялі: «Адкінем Палеля як песенны паўтор, прымем жаночы род для Лады і Лялі (да чаго нас абавязвае фальклорны матэрыял), і мы атрымаем архаічную пару: маці і дачка багіні прыроды, якая ажывае і нараджае. Гэтая пара намнога старажытнейшая, так бы мовіць, спрадвечнейшая, чым антычныя міфы, фальклорныя рэмінісцэнцыі, і яна вядзе нас да пары паляўнічых парадзіх, якія таксама ўяўляліся маці і дачкою. Але тут мы маем справу ўжо з парадзіхамі аграрнымі, звязанымі не з прыплодам звяроў, а з вегетатыўнай сілай вясенняга росквіту расліннасці ўвогуле і хлебных злакаў у прыватнасці». Даследчык працягвае: «...са шматвобразнага агульнаславянскага фальклорнага матэрыялу вычляняюцца дзве міфалагічныя фігуры: Лада вялікая багіня вясеннелетняй урадлівасці і апякунка вяселляў, сямейнага жыцця і яе дачка Леля, Лёля, Ляля, якая ўвасабляе вясну, вясеннюю зеляніну, росквіт абноўленай прыроды». I ўсё ж пакуль не хапае матэрыялаў, нейкіх хаця б ускосных сведчанняў, якія б далі магчымасць станавіцца прыхільнікамі гэтай своеасаблівай гіпотэзы. У Б. Рыбакова прасочваецца даволі лагічная паслядоўнасць, асабліва калі яна датычыцца разважанняў адносна багіні Лялі: «Дачэрняя існасць Лелі-Лялі выяўляецца з цэлага шэрагу блізкіх да гэтага міфалагічнага імя слоў: “ляля", “лялька” дзіця, лялька, цацка; “лелеять” беражліва насіць дзіця; “люлька” дзіцячая калыска;
qtlhNVU !5VV3H15IAIV>IV£
“лелека” бусел, з якім звязана павер’е аб тым, што ён прыносіць дзяцей, і многае іншае» [29, с. 527].
Такім чынам, язычніцкая боская пара Лада Ляля да гэтага часу захоўвае ў беларускай дэманалогіі і міфалогіі многа таямнічага і незвычайнага, што, на вялікі жаль, пакуль немагчыма растлумачыць адназначна, без усемагчымых адгаворак на недахоп фактаў і дакладных тлумачэнняў.
Праўда, пра таямнічую Ладу, бостваў Лялю і Лелю нам даводзілася сустракаць своеасаблівыя звесткі, пачынаючы з нашага самага ранняга дзяцінства. Проста тады не паўставала задача: зафіксаваць, прааналізаваць, захаваць для нашчадкаў адгалоскі самабытных легендаў і паданняў, якія гучалі з вуснаў старэйшых вяскоўцаў. Паступова ўваходзіла (убівалася!) у галовы моладзі абыякавасць да таго, што гучала ад іхніх бацькоў і дзядоў, паступова, але затое надта імкліва, стала яно ваяўнічым адмаўленнем усяго старога, а разам з ім і пэўнай часткі (найбольш архаічнай, каштоўнай з боку вывучэння) дэманалогіі і міфалогіі.
Памятаецца, як любіў расказваць такія свае «показкі» наш дзед Уладак мамін бацька. Пакінуць яго са сваімі малымі ўнукамі, бо ў полі з дзеда працаўнік быў не надта каб шчыры і непаседлівы. Таму хатнія і тут знаходзілі своеасаблівае выйсце: з дзецьмі дык не надта стары яшчэ мужчына ўправіцца. Тым болей што малыя слухаюцца яго, а сваім языкам заменіць на сялянскай ніве нечыя ўмелыя рукі, якія не будуць ленавацца і выканаюць пэўны аб'ём неадкладнай фізічнай працы.
КНІГІ ОНЛАЙН
