Закамянелая памяць
Аляксей Ненадавец, Ягор Ненадавец
12+
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 239с.
Мінск 2023
Менавіта ў дахрысціянскім часе, а можа яшчэ і значна глыбей, знаходзяцца карані беларускай народнай міфалогіі. Язычніцкія ўяўленні нашай зямлі адрозніваюцца ад агульнаславянскіх і нават ад некаторых усходнеславянскіх. Так здарылася ў сівыя стагоддзі. Плямёны, якія на-
Камяні са старажытнымі знакамі
сялялі ўсходнеславянскія землі, развіваліся нераўнамерна з нейкіх прычын, што ўплывалі на гэты працэс. Шматлікія этнічныя кантакты, якія мелі плямёны, што жылі па суседстве, міжволі прыводзілі і да непадабенства ў шанаванні багоў.
Падкрэслім, што ў беларускай міфалогіі няма ўсяго таго раду вярхоўных язычніцкіх багоў, якія ўпершыню падаюцца ў Лаўрэнцьеўскім летапісе. Там яны ідуць у наступным парадку: Пярун, Хорс, Дажджбог, Стрыбог, Сымаргл, Макаш (Мокаш). У Густынскім летапісе да іх дадаюцца Лада, Купала, Каляда, Пераплут. Нельга забываць, што гэты пералікзакранае толькі тых язычніцкіх багоў, якія былі ўведзены князем Уладзімірам на Старакіеўскую гару. Трэба адзначыць, што гэта быў параўнальна позні час славянскага язычніцтва. Указвае на гэта адна акалічнасць: першым называецца Пярун усемагутны бог, ахоўнік-заступнік князя і яго дружыны. Цяпер жа дакладна вядома, што не Пярун быў у найбольшай пашане ў нашых далёкіх продкаў. Звычайныя людзі, якія асноўнае сваё прызначэнне бачылі ў працы на зямлі, вышэй за ўсіх ставілі Рода. Звычайныя працаўнікі, якія ў любой сітуацыі, найперш, імкнуліся выжыць, неяк пракарміцца (спачатку), каб захаваць, працягнуць сваё «калена», спадзеючыся на ўдалыя паляванні і шчодрыя палявыя, лесавыя ды лугавыя збіранні, з якіх можна было не толькі знайсці нешта паесці, адна-
віць патрачаныя сілы, але адначасова і даставіць нейкі запас у стаянку, дзе іх заўсёды чакалі галодныя ці напаўгалодныя родныя. Відаць, асабліва разважацьтут пра нейкія высокія матэрыі не выпадала, і шчодрыя паднашэнні вярхоўным багам (боствам) прыносіліся толькі ў выключных выпадках, а так абыходзілася ўсё хутчэй выпадковым паднашэннем, ад якога і святасцю асаблівай не патыхала.
Ведалі члены роду, што гэты стод прысвечаны быў пэўнаму боству, што апекавалася яно, паводле даўніх іхніх перакананняў, пэўнымі заняткамі і спрыяла ў сітуацыях, калі гаворка вялася пра надзвычай адказныя справы, калі магло здарыцца нешта надзвычай важнае, жыццёва неабходнае, без якога б проста магло не быць далейшага поспехуспрыяння, і ранейшыя жыццёва-традыцыйныя пазіцыі ў нечым не вытрымалі б далейшага выпрабавання і саступілі б свой, у нечым ужо адвечны, здавалася б, увогуле непарушны стан рэчаў. Такія б дзеянні ўспрымаліся як паслабленне вярхоўнага боства (бостваў), ягоных здольнасцей і ўласцівасцей. Але, што самае галоўнае, пра такое спрабавалі нават не разважаць шараговыя члены калектыўнага грамадства, бо пра ўсё ў жыцці, дзейнасць і будучае для іх думаў-разважаў міфічны, нават канкрэтна не вельмі ўяўлены бог. Іншая справа, што і сярод гэтых багоў была свая «градацыя», свае цвёрда ўсталяваныя ўласцівасці, уяўленні і прадказанні. I першым сярод гэтых грозных і маўклівых багоў быў Род.
Род
Да гэтага часу не высветлена дакладнае значэнне і прызначэнне названай вышэй боскай асобы. Меркаванні былі і існуюць самыя розныя, але, як нам здаецца, далей за ўсіх у разгадцы таямніцы пайшоў акадэмік Б. Рыбакоў: «Род прыраўноўваўся да магутнага Ваалу, які хадзіў па нябёсах». Гэтая першакрыніца нас ужо не можа здзівіць: другі раз Род аказваецца сапернікам біблейска-хрысціянскага Бога-тварца, Богаўсётрымальніка. Але тут адзначаюцца і важныя ўдакладненні: па-першае, невядомы каментар сцвярджае, што паводле пераканання язычнікаў, Род «сядзіць на паветры», гэта значыць знаходзіцца дзесьці на небе, у боскай сферы. Гэта яшчэ раз ураўноўвае Рода з Ваалам, які «ездзіць на воблаку». Далей даследчык яшчэ больш падрабязна тлумачыць функцыі Рода: «Род аказваецца ўсеабдымным боствам Сусвету з усімі яго светамі: верхнім, нябесным, адкуль ідзе дождж і ляцяць маланкі, сярэднім светам прыроды і нараджэння і ніжнім з яго «вогненным родствам. Тады становіцца зразумелым супрацьпастаўленне Рода хрысціянскаму Богу Сусвету Саваофу».
aPilsiaivu i3W3hi5iaiv>iv£
У працытаваных выказваннях Б. Рыбакова Род пакуль што адзін супрацьпастаўляецца стваральніку ўсяго Сусвету паводле хрысціянскай рэлігіі Богу, але нельга забывацца і пра тое, што сустракаліся выпадкі, калі Род увасабляў сабою не адзіную, а нават трыадзіную стваральную сілу (напрыклад, Стрыбог, Дажджбог, Пераплут). Здаецца дзіўным. Ды гэта на першы погляд, а калі расшыфраваць значэнне кожнага паасобку, то атрымаецца, што Стрыбог боства Неба, паветра і вятроў, Дажджбог боства Сонца і жыватворнай сілы, Пераплут боства глебы, каранёў раслін і вегетатыўнай сілы. Такім чынам, гэтыя асобна пералічаныя боствы ўяўляюць сабой увесь аспект магчымасцей і здольнасцей язычніцкага Рода.
Б. Рыбакоў паспрабаваў іх класіфікаваць больш падрабязна і ў нейкай пэўнай паслядоўнасці. Вось што можна заўважыць:
Род творца Сусвету.
Род удзьмухвае жыццё ў людзей.
Род бог Неба і дажджу.
Род звязаны з зямной вадой (крыніцы, радзіцы).
Род звязаны з агнём.
Родзвязаны з падземнай апраметнай (родства вогненнае).
Родзвязаны з чырвоным колерам (рдзяны, родры).
Родзвязаны з шаравой маланкай [29, с. 451].
Спынімся больш падрабязна на разглядзе асноўных асаблівасцей Рода, а больш дакладна, тых з іх, якія ўсё ж у нейкай ступені захаваліся ў беларускай народнай міфалогіі, у вусна-паэтычнай спадчыне. Справа ў тым, што класіфікацыя Б. Рыбакова датычыцца ўсіх славянскіх народаў, а захаваліся гэтыя асаблівасці далёка не ў аднолькавай ступені. У беларускай міфалогіі сувязь з усёмагутным Родам прасочваецца толькі ў адным аспекце «удзьмухванні жыцця ў людзей». Праўда, гэтую аналогію можна было б адразу працягнуць, бо выцякае яна з усемагчымых прыкладаў. На першае месца паставім стварэнне прыроды. Тады мы крыху нібы самі сабе супярэчым, бо ўзнікненне прыроды па волі нейкага боства будзе тлумачыцца не інакш як стварэнне Сусвету (Зямлі). Справа ў тым, што яе падкрэсліваюць толькі мовазнаўцы. На вялікі жаль, факт гэты, які прама ці хоць бы ўскосна ўказваў у беларускай міфалогіі на стварэнне Родам Сусвету прыроды, намі не зафіксаваны.
Амаль спрадвечная земляробчая культура абавязкова павінна была своеасабліва паўплываць на склад народнага светапогляду, надаўшы яму культурна-земляробчае адценне, падпарадкаваўшы яго памкненні і жаданні ўладзе зямлі. Па меры разумовага развіцця народа гэтае механічнае асацыятыўнае ўспрыняцце перайшло ва ўсвядомленае, ма-
гічнае. Бясспрэчна, яно захавала многія адбіткі язычніцтва, праўда, значна дэфармаваныя часам, пачынаючы ад таго, як далёкі наш продак, калі араў зямлю, баяўся нават нейкую частку сваёй сахі зрабіць з жалеза, бо лічыў, што тады глебе будзе балець. Патрыярхальны чалавек быў цвёрда перакананы ў тым, што зямля жывая. Нічым іншым, як толькі гэтым можна растлумачыць штогадовы росквіт зеляніны і ажыванне ўсёй прыроды вясною? Як давесці тое, што расце трава, а потым яна жаўцее і засыхае, што лістота на дрэвах распускаецца, а пасля ападае, што некаторыя жывёлы позняй восенню ўпадаюць у зімовую спячку і прачынаюцца толькі вясною? Раз так вялося, то паводле перакананняў прашчураў, гэтым жа нехта ўсё роўна кіраваў, падказваў, a то і адсочваў, кабусё ішло менавіта гэтакім шляхам, а не іншым, «ішло-цягнулася ад веку», а раз так, то яго ні ў якім разе нельга было перайначваць ці перапыняць, бо нешта ды магло б пайсці наадварот, «не тым, адвечным, шляхам...». Такіх непрадказальнасцей тады вельмі засцерагаліся і баяліся, бо бачылі ў іх прычыны глабальных прыродных змяненняў.
Менавіта зыходзячы з такой своеасаблівай зямной «прывязкі» мы і станем разглядаць культы язычніцкіх багоў у беларускай народнай міфалогіі (неабходна, мабыць, удакладніць рэшткі тых далёка не ўсіх персанажаў, якія называліся ў Лаўрэнцьеўскім і Густынскім летапісах). Можна адзначыць, што і з пантэона, які стаяў на Старакіеўскай гары, у нас зафіксаваны толькі адзін Пярун. Прычым значыцца ён пад сваім уласным імем, з характэрнымі асаблівасцямі, сярод якіх пазначана і такая: даваць зямлі і ўсяму, што на ёй расце, ваду. Застаўся адзін, дайшоў адзін, а мы яму ў «кампанію» дадалі жывёльнага бога Вялеса (Воласа) і Лялю, бо сярод валуноў на тэрыторыі Беларусі сустракаюцца камяні, прысвечаныя гэтым боствам.
Пярун
Некаторыя даследчыкі ў галіне археалогіі, гісторыі, фальклору, міфалогіі прыйшлі да думкі, што «культ Перуна дружынна-княжацкі культ кіеўскіх Ігаравічаў прама звязаны з нараджэннем дзяржаўнасці і з прычыны сваіх недалёкіх каранёў культ малады, нядаўні». Адным словам, не паспеў добра ўсталявацца на Старакіеўскай гары, няхай сабе і на самай яе вяршыні, як вымушаны быў тэрмінова адтуль «прыбірацца»... Б. Рыбакоў адзначае: «...кулы Перуна, з пункту гледжання рускага кніжніка XI пачатку XII стагоддзя, толькі-толькі высунуўся на першае месца ў сістэме шматвобразных язычніцкіх уяўленняў і не выціснуў, а толькі адціснуў папярэднія культы, якія аказаліся надзвычай жывучымі і прыносілі
ЯПіЗІЛІУй 15VV3H15IAIV>IV£
Пярун-камень каля в. Дубкі Сенненскага р-на
царкоўнікам клопатаў значна больш, чым культ дружыннага Перуна, які хутка ўзнік. Тыя самыя княжацка-баярскія колы, якія нядаўна ўводзілі культ Перуна, вельмі хутка змянілі яго на хрысціянства». Такім чынам, атрымлівалася, што Пярун гэта бог кіеўскіх князёў і княжацкіх дружынаў, пры дапамозе якіх князь кіраваў дзяржавай і трымаў трон. Адсюль бачна, што па сваіх функцыях Пярун вельмі нагадваў бога вайны, бо чым тады можна растлумачыць тое, што, прысягаючы ці заключаючы нейкі пэўны дагавор, княжацкія дружыннікі ды і самі князі, акрамя таго, што кляліся зброяй, заўсёды далучалі ў гэты рытуал і імя Перуна [29, с. 585], 3 гэтай нагоды не здзіўляе асабліва і тое, што на Беларусі сустракаюцца камяні (купамі ці параскіданыя), але сярод якіх адзін безагаворачна носіць назву Перуна, Перунова каменя, Перунова судзілішча і г. д.
У летапісных зводах, дзе гаворка вядзецца пра Перуна, адзначаецца яго пэўнае гістарычна-адміністрацыйнае месцазнаходжанне: князь Уладзімір паставіў ідалаў на вяршынях Старакіеўскай гары над Дняпром. Вось як пра гэта згадвае старадаўні сведка тагачасных падзей: «Володнмер... поставм куммры на хьлме... Перуна древяна, а главу его сьребряну, а ус злат». I тады бог князёў і дружыннікаў стаў агульнадаступным богам. Дарэчы, Перуном у народзе яшчэ называлі нябесны агонь, «прыляцеў да нас пярун з неба і нарабіў на зямлі шмат бяды, пасля яго некрануты-
КНІГІ ОНЛАЙН
