Залацістыя саломкі снапкі
Аляксей Ненадавец, Ягор Ненадавец
12+
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 261с.
Мінск 2021
Уладзімір Зянюціч
Здаецца, што жыта палоць было не вельмі яшчэ і страшна. Старанна праглядваеш зялёныя кусцікі і паціху ціснешся наперад. Марудна, але ж не на месцы прыкіпеў. А надта млосна і нудна было палоць проса. Яно, асабліва маладзенькае, такое кволенькае ды далікатнае, што і пальцамі датыркнуцца лішні раз проста баішся. Але побач была матуля, яна і падвучвала, як ды да чаго там трэба рабіць, каб не ўчыніць шкоды. Удваіх было значна весялей, »бо было з кім пагаварыць, было да каго звярнуцца, параіцца і запытацца, як рабіць так, каб рукі, у кісцях, не гарэлі гэтак агнём (у нас гаварылі “ажмяніў рукі”, што азначала, па-мойму, расцяжэнне сухажылляў і тады пальцы амаль увогуле не мелі сілы і толькі гарэлі агнём; з такога працаўніка на ніве ўжо было мала толку, іншая справа, што стараўся імітаваць працу, але выконваць яе напоўніцу ні ў якім разе не атрымлівалася з-за фізічнай няздольнасці працуючага)».
Вядома ж, можна было так не шчыраваць, як рабілі некаторыя з суседзяў, агаворваючыся пры гэтым: «Збажына як падымецца, як пойдзе, то ніякае зелле яму болей не страшнае. Тут зямля добрая, то
ЗАЛАЦІСТЫЯ САЛОМКІ СНАПКІ
жыта (проса, ячмень, грэчка) і само за сябе пастаіць: не паддасцца зеллю. Пабачыце, мая ніва будзе не горшая за вашу. Вы тут поўзаеце, не каб адпачыць ды пасядзець дзе-небудзь у халадку, песню якую заспяваць, a то гарбы сабе панажывалі за лета. Я прыйду, абыду ніву, пагляджу з усіх бакоў і ўсё на тым. Няма чаго ўжо такое высокае збожжа таптаць. Потым сажнем, прыбярэм і ніхто на ніве таго зелля і знаку не знойдзе. A то папрыдумвалі тут: днямі-тыднямі прападаць. Вы ж самі гэтаму збожжу расці перашкаджаеце, вытоптваеце, выкарчоўваеце, карэньчыкі падрываеце. Калі ж яно ўмацавацца ды ў рост пайсці паспее?».
Адным з такіх лайдакаватых вяскоўцаў быў наш сусед. У яго і мянушка адпаведная была, з-за празмернай пахвальбы яму прыпісаная, "Багатыр”. Так ужо ўсім даводзіў, што ў яго ўсё самае лепшае ды ўрадлівае, самае прыгожае ды адметнае, што і мянушка такая прыляпілася. Таго разу ён пасеяў побач з нашым велікаватым загонам, на якім мы старанна выполвалі грэчку, проса. Прыйдзе, пастаіць на ўскрайку, да нас нават не падыходзячы, нечаму ўсміхнецца і пойдзе сабе дамоў. А на вуліцы ўжо гарлае ва ўвесь рот, што, маўляў, ніяк пылоты суседзі ягоныя не панаядаюцца, мала ім, бачыце, яе: тую грэчку ў зямлю так пазатапталі, што яна, няшчасная, і праз тры гады не вылезе. Сам смяецца і вяскоўцы смяюцца. Ім то якая справа, адно што душу адвядуць, а потым зноў па падворках разыдуцца сваімі справамі займацца.
Некалькі разоў палолі ў тое лета мы з мамай загон з грэчкай, але выпалалі так, што толькі грэчка пагойдвалася пад ветрыкам сваімі невялікімі кусцікамі, на якіх, нібы гронкі, вісеў ураджай. Прыйшоў дзень, калі ўсёй сям’ёй пайшлі на палетак, каб скасіць збажыну. Грэчку, з-за яе невысокіх сцяблоў, нашы вяскоўцы ніколі не жалі, а касілі ў радочкі, старанна іх зграбалі і потым ужо дасушвалі па дварах. Далей, адпаведна, іх вымалочвалі, прасявалі і чыстае зерне зноў акуратна прасушвалі, каб збожжа "не зляжалася і не прыпрэла”, бо тады крупа будзе мець у сабе стойкі пах цвілога і гнілога.
Тата забіў касу, нешта прашаптаў сам сабе і пайшоў, мерна, спакойна, памахваючы касою. За ім заставаўся раўнюткі радочак. Неўзабаве туды ж прыйшоў са сваёй жонкай і старэйшымі дзецьмі і “Багатыр”. Жанчына адразу пачала нешта крычаць, размахваць рукамі і торкаць у наш бок. Тата спакойна, прыпыніўшыся, кінуў цераз плячо: «Во ўжо яго жонка “спавядае!” Чуеце, як заходзіцца?! Гэта, відаць, праполку ягоную яму выгаворвае! Яны тут да паўдня яшчэ і паколюцца!». Тата касіў, мама зграбала ў валок і ўсё радасна прыгаворвала: “Але ж і ўрадзіла... Сыночак, памятаеш, я табе гаварыла, што родны бацька гэтуль-
кі не дасць, колькі благая ніва... Памятаеш... Цяжка было, але мы вытрымалі... цяпер будзем і бліны пячы грэцкія і суп малочны варыць... Грэчка яна смачная...’’.
"Багатыр”, нагрызены жончынай лаянкай, кінуўся далей ад яе. Прыджгаў і стаў ля нас, але нядоўга ён і тут адпачываў, бо тата, азірнуўшыся і заўважыўшы таго пустабрэха, запытаўся: «Што, “Багатыр”, у цябе проса ў х... павілося?!». Выгукнуў незнарок моцна, каб пачула ягоная жонка і дзеці. Сусед плетануў і ад нас.
Часам даводзілася і мужчынам выконваць жаночую працу. Так складваліся абставіны: калі вяскоўка нараджала дзіця (хоць, па шчырасці, то ў такіх выпадках працавалі яны да апошняга, незважаючы на вялікі жывот, на пастаянныя болі; нярэдка і нараджалі прама ў полі, на сенажаці, на жніве) або моцна хварэла. I тады ўжо гаспадару нічога іншага не заставалася, як кіраваць на праполку самому. Да нашага часу старэйшыя вяскоўцы, прыгадваючы гэтую гісторыю, ледзьве не коцяцца з рогату. Яшчэ б пабачыць гэта ўсё на ўласныя вочы. Толькі малы тады я быў.
Мой хрышчоны бацька, вышэйзгаданы ўжо дзядзька Антось, калі ягоная жонка нарадзіла пятае дзіця доўгачаканага сына, паабяцаў гаспадыні, што не пусціць яе на цяжкую працу, “каб яна там не парвалася, а ўсё стане выконваць сам-адзін”. Так ужо чалавек быў задаволены, што і ў ягонай сям’і з’явіўся прамы нашчадак па мужчынскай лініі. Праўда, паспрабаваў было бацька “націснуць” на сваіх дочак, але ў тых аказалася «гэтулькі хвароб, што ў сабак лішаёў і то меней бывае; самая старэйшая паступіла яшчэ куды прасцей: паслала свайго татачку туды, куды і спраўныя цягнікі не даходзяць». Тут ужо нічога іншага вяскоўцу не заставалася, як ісці палоць жыта самому. Збіраўся на працу ён у той дзень, "як на турэцкую вайну”, па словах ягонай жонкі; кавалак сала прыхапіў такі, што ўся наша вуліца б месяц ела, а яшчэ ўзяў амаль новы вялікі кажух, браў на той выпадак, калі моцна прытоміцца, то прыляжа на ім адпачыць, каб не застудзіцца на сырой зямлі разгарачанаму падчас праполкі.
Калі сонца ўжо паказвала гадзін на дзесяць, то хрышчоны выбраўся на поле. Ішоў, не спяшаўся, з тым-сім прыстойваў, гаманіў. Скардзіўся на цяжкае жыццё, на такую няшчасную долю, што, «маўляў, самому даводзіцца жыта палоць, бо жонка яшчэ зусім слабая, але нічога: ён справіцца... Куды галаднейшыя і страшнейшыя часы перажылі, перагораем і гэта...». Прысунуўся на ніву, а там! Якога зелля там толькі не было! Бо і ўзараў не надта старанна палетак, як гаворыцца, каб хутчэй перабыць. Спадзяваўся на жаночыя рукі, якзвычайна, а магчыма, і на
ЗАЛАЦІСТЫЯ САЛОМКІ СНАПКІ
тое, што зелле не возьмецца. He спраўдзілася, аднак, ні тое, ні другое. Перагнуўся і давай рваць зелле. Ага, а там усё аказалася значна складаней, бо поле было цвёрдае, рукі не ўбіць. А як жа тое пустазелле парвеш. Крыху папоркаўся гаспадар, а потым вырашыў: цяжка мне, з вышыні ўласнага росту, пастаянна нагінацца і разгінацца ды і спіна ўжо ледзьве не смыліць, таму рассцялю я кажух, лягу на яго бокам і, паціху пасоўваючыся, буду палоць. I чысцей зраблю, бо ж усё добра відаць, і не так моцна стамлюся. Улёгся на кажуху, якіх хвілін пару “папалоў” і заснуў сабе, як ні ў чым не бывала! Прачнуўся ад таго, што стала яму халаднавата. Усхапіўся на ногі, зыркнуў туды-сюды, а ўжо позні вечар на двары, ужо зоркі на небе густа высыпалі. Нагнуўся чалавек, каб кажух забраць і дамоў падасціся, а кажуха няма на месцы. Усё аблазіў, але нічога не знайшоў, так і паплёўся дахаты, “з той турэцкай вайны...". Доўга, вельмі доўга галасіла тады ягоная жонка. Аказваецца, што ёй ужо жанкі паспелі падказаць, як «старанна поле збажыну яе муж; храпе так, што і ягонага гусенічнага трактара не чуваць было б; яна ўжо гатова была яго голымі рукамі задушыць, а тут яшчэ і гаспадар прыцёгся, ды не проста пераступіў парог, як чорт мурзаты, але і кажух ягоны ўкраў нехта».
Седзячы неяк у нашай хаціне, вячэраючы разам з намі, дзядзька, пасмейваючыся, як ён гэта любіў рабіць у любых сітуацыях (хоць зямля на неба плясніся, а ён усё роўна будзе параготваць), даводзіў: «Мне, сястра, здаецца, што я нібыта і чуў, як нехта нада мною сонным прабурчэў: “Антось, перавярніся на другі бок”. Я і перавярнуўся, а ён, той гад, тады ж кажух з-пад мяне і свіснуў. Каб яму ніколі ў тым кажуху не сагрэцца, раз так над спрацаваным чалавекам пажартавалі. Любы, як натоміцца, то спіць, нічога не чуючы і нічога не заўважаючы...».
Хрышчоны пайшоў, а ўсе мы яшчэ доўга смяяліся, на розныя лады пераказваючы антосеву “праполку”. Кажух той, недзе праз тыдзень, нехта ўсё ж падкінуў. Маўляў, пажартаваць то пажартаваў, падкрэсліў гаспадару важнасць жаночай пастаяннай працы, тым не меней чужое мне не трэба. Праўда, падкінуў не хрышчонаму на падворак, а ягонаму бацьку дзеду Уладаку. Тады ўжо бабуля на ўсю вёску гарлала, што ў аднаго лайдака і абібока ўкралі, а да другога, а магчыма, што яшчэ і больш спраўнага ў гэтых адносінах, прынеслі. Дзед не адспрэчваўся, бо выдатна ведаў, што гэта бескарысная справа і што калі і паспрабуе сказаць слова-другое, то будзе "спляваны і зняслаўлены гаспадыняй”.
3 таго часу ў вёсцы пра лянотнага, лайдакаватага чалавека звычайна гаварылі: «I гэты, відаць, у антосявым кажуху жыта палоў! Бачыш, як за дзень на працы надрамаўся, што ледзьве сунецца! Ногі і тыя перастаўляць ад соннай млявасці не здужае!».
Спраўны гаспадар ніколі не забываўся пра сваю жытнёвую ніўку, як і гаспадыня таксама. He толькі ездзілі і хадзілі туды, каб працаваць, але як толькі ў іх выпадала нейкая вольная хвілінка, звычайна прысвятак ці свята, то кіравалі туды, каб лішні раз зірнуць, як буяе жытнёвае поле, як убіраюцца ў жытнюю сілу каласы. Прыгадаем коласаўскага Міхала з паэмы “Новая зямля” служаку па леснікоўскай пасадзе, а шчырага земляроба, селяніна-гаротніка удушы:
I часта ў добрую пагоду Ідзе Міхал дамоў з абходу, I хоць чуваць, што ныюць ногі, Але зварочвае з дарогі
I робіць крук, бо як стрымацца, Каб не пайсці палюбавацца I ярыною і жытамі?
Ідзе, а ветрык з каласкамі Вядзе прыемную размову I цешыць душу леснікову. Міхал падыдзе і прыстане, I лаву жыцейка агляне Ды возьмеў пальцы асцярожна Яшчэ няспелы і парожны Ён колас жытні і паглядзіць, Рукою лёгенька пагладзіць, Нібы сынка свайго малога, I ў сэрцы дзякаваў ён бога [7, с. 34],
Любы ашчадны гаспадар спадзяваўся толькі на добры ўраджай, бо выдатна ведаў, што сваёй працай ён гэта заслужыў. Ведаў, аднак, вясковец, што па няхітрай, па немудрагелістай сялянскай статыстыцы добры ўраджай надараўся, прыкладна, адзін раз на пяць гадоў, а ў астатнія гады даводзілася чакаць, “каб хоць гэтулькі намалаціць, колькі пасеяў”. Пра штодзённы бохан хлеба на хатнім стале і гаворка нават не вялася. Найперш трэба было думаць, дзе ўзяць зерня на насенне, а потым ужо пра ежу. Гэта была суровая рэальнасць тагачаснага жыцця, ад яе не выпадала нікуды ні ўцекчы, ні схавацца. Яна даймала паўсюль. Таму і прыходзілі да жытнёвага палетка, да жытнёвай нівы, нібы да нейкай жывой, адухоўленай істоты, і глядзелі са спадзяваннем, імкнучыся загадзя прадбачыць, які ж чакаецца ўраджай на гэтае лета? Такая ўжо чалавечая існасць: карціць яму пра ўсё даведацца наперад. Гледзячы на “лаву” зеленаватага жыта, селянін у душы спадзяваўся толькі на самае добрае. I не толькі ад таго, што хацелася прыбытку,
КНІГІ ОНЛАЙН
