Залацістыя саломкі снапкі
Аляксей Ненадавец, Ягор Ненадавец
12+
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 261с.
Мінск 2021
Прыйшоў тата, умыўся, пераапрануўся, да ўсяго паставіўся на поўным сур’ёзе і адразу заявіў: «Не, Манька, ты жала, ты на полі гаспадыняй была, то і вянок пад абразамі вешай, а мы з сынам толькі “Ойча наш...” прагудзем ды за стол сядзем. Пеўня я яшчэ ўчора галавы пазбавіў і ён у печы за суткі добра ўпарыўся. Так што вячэра ў нас атрымаецца святочная».
Другі раз мне даводзілася назіраць дажынкі масавыя, калі вясковыя жнейкі, якія жалі ўручную ўсе калгасныя далінкі, ускрайкі, палегліцу, замоклыя ўчасткі палёў, завяршалі працу. Атрымалася гэта выпадкова: я тады працаваў памочнікам камбайнера ў свайго таты. Быў ужо вопытным «чалавекам», які многае ведаў і ўмеў у гэтай справе. Таму бацька ўжо і звяртаўся да мяне не так, як да першагодка. Камбайны выпадала ў той дзень пераганяць з аднаго далёкага поля на іншае, не надта блізкае. Гэта недзе каля дваццаці кіламетраў, а на камбайне, “як і на карове”, не надта прыспешышся, таму тата закамандаваў: «Сядай з шафёрам у кабіну і едзьце туды, а я буду паціху пхацца. Там і адпачыць паспееш».
Яно то і на машыне па пыльных дарогах давялося дабірацца добрую гадзіну, так што можна было і на самой справе перадыхнуць. Усеўся я на беразе шырокага канала і ажно ў галаве зашумела ад нечаканай цішыні. Яна была нейкая на дзіва ўсюдыпранікальная, усёавалодваючая. Непадалёку касіў бераг стары вясковец. Ён неўзабаве прыйшоў да мяне і адразу працягнуў руку, якая нагадвала сабою нейкую ракавую кляшню: вялікую, цвёрдую, учэпістую. Сказалі адзін аднаму пару слоў. I аказалася, што дзед з Новага Двара і што яму ўжо за восемдзесят гадоў, а сена косіць, бо «і сыноў траіх мае, а ніхто з іх дапа-
магаць не прыязджае, адно што нібыта па якой невядомай камандзе з’яўляюцца на “разбор" кабанчыка. I ўсё, зноў да новага такога выпадку іх не даклічашся».
I тут мне падалося, што нехта спявае. Ды не адзін, а некалькі галасоў адначасова павічкуюць песню. Няўцямна прыўзняўся са свежага пракоса. Дзед сядзеў нерухома, нібы нічога і не чуў нават. Такое магло здарыцца, асабліва ўлічыўшы ягоны ўзрост. Толькі я памыліўся. Стары, не рэагуючы, неяк сумна-сумна прамовіў: «Гэта, ўнучак, вашы жанчыны, якія дажыналі гэтую здаравенную даліну, дажынкі свае спраўляюць... Чуеш, як выводзяць... Птушкі і тыя прысаромлена заціхаюць... Во, дзе галасы, во дзе ўжо славяць ніву... Я наслухаўся іхніх песень і за ўчарашні дзень, нават гаварыў ім, што такіх спеўных жніц даўно не чуў... Нямала пражыў, а такія галасы не кожны дзень сустракаліся... Гэта ж ты толькі паслухай... Вецер і той прыціхае... Малайцы якія... Такая праца цяжкая, так іх за дзень сілу павысмоктвае, а яны ў песнях заходзяцца... Ты ўсё запамінай, калі граматны, то, можа, некалі напішаш... Усё гэта, унучак, адмірае вельмі хутка... He паспееш азірнуцца, як і песень такіх болей не пачуеш... Ведаю, што гавару, бо жыццё хутка цячэ, а гады ляцяць, то што коні вараныя... Вось гэтае лета канчаецца і наступнага чакаць трэба. А ніхто ж не задумваецца, што ўсё гэта ў чалавечы карак укладваецца. У тую ношку гадоў, якую, з часам, і насіць цяжка бывае... Зараз вашы жнейкі на бераг выйдуць ды тут спяваць стануць...».
Ззаду віскнулі тармазы і спыніўся старшыньскі “козлік”. Запылены і мурзаты ад пылоты, гаспадар калгаса падышоў да нас, паручкаўся і адразу запытаўся: «Хораша спяваюць мае жніцы?». Дзядулька адно кірхнуў у адказ: «Ды яшчэ як выводзяць. Такое слухаў бы, здаецца, цэлымі днямі. Працуюць, а весялосць ад іх не адыходзіць. Яна так і патыхае ад гэтых жанчын». Старшыня задаволена чмыхнуў: «У іх сёння дажынкі. Я ведаю. Вось і прымачыць ды святочны стол накрыць прывёз з сабою. Мяне аграном папярэдзіў, што выручылі жанчынкі, не падвялі... Усю палегліцу, усе далінкі дазвання павыбрылі сярпамі... Выручылі, то і я не пастаю... Няхай паспяваюць... А мы тут пасядзім, пачакаем, калі яны на той бераг выйдуць, каб сказаць, што ўсё чыста зроблена, што нічога з жыта не засталося на ніве... Зараз ужо пакажуцца...».
I на самой справе, песня набліжалася, гучала ўсё выразней і выразней, разляталася па наваколлі. Неўзабаве на бераг высыпалі жніцы. Усе і старыя, і маладыя у белых кашулях, з вянкамі на галовах, з сярпамі на левых плечуках, яны нібыта выстройваліся па галасах. Песня не заціхала, а, здавалася, яшчэ і яшчэ мацнела. Наперадзе вы-
ЗАЛАЦІСТЫЯ САЛОМКІ СНАПКІ
ступала дародная жанчына Ксеня, якая трымала ў руках сноп жыта. Невялічкі, акуратненькі, павязаны чырвонай лентай, па баках ад яе стаялі дочкі, гэткія ж рослыя і прыгожыя, ля іх пакалыхвалася і мая матуля.
Азірнуўшыся, убачыў, што старшыня і дзядулька стаяць, а не сядзяць побач са мною. Усхапіўся і я. Але гэта яшчэ не ўсё: па мурзатым, агромністым твары старшыні... цяклі слёзы. Ён, ад хвалявання, ці то ад той павагі, адтой непасрэднай урачыстасці моманту, ці то адтаго, што жанчыны пастаянна кланяліся яму, не мог прамовіць ніводнага слова. Прыціскаў капялюш да грудзей і спрабаваў нешта рэкнуць, бо ўсё паказваў рукою на жнеяк. Песня сціхла і Ксеня пачала звонкім грудным голасам: «Старшынька, з дажынкамі цябе! Дзякуй, што намі кіруеш ды нас паважаеш! Ты чалавек строгі, дысцыплінаваны, але слова благога ад цябе ніхто з нас не пачуў! Выручаў ты нас, калі прасілі, то і мы цябе не падвялі! Стаіць твая ніва ў снапах! Камбайнаў чакае! Сноп ад нас вазьмі, а нам, сам разумееш, старшынька, дай што-небудзь, каб з жаночых сэрцаў сум-клопат сышоў, то мы табе не толькі дажынкі, але і вяселле яшчэ пакажам! Урачыстасць, сам бачыш, якая! 3 дажынкамі цябе!».
Ксеня нахілілася і трымала снапок на выцягнутых руках. Яго выпадала забраць, але ж канал перашкаджаў. Ззаду пачулася дзедава: «Унучак, не падвядзі... Забяры ад іх снапок...». Старшыня дрыготкім голасам дадаў: «Так проста не аддадуць... Ім жа падарункі трэба... Чакай, я зараз», і кінуўся да «козліка». Праз якую долю хвіліны я ішоў да тога берага, трымаючы над галавою цэлую скрыню з віном, а на самым версе былі пакладзены яшчэ і розныя пакункі. Ксеня закамандавала: «Жаночкі, забярыце ў Алёшкі ўсё, а я яму сноп уручу, каб нашаму старшыні перадаў! Глядзіце, каб ён не зачапіўся ды не гопнуўся ў ваду з такімі падарункамі!». Пакланіўшыся, перадала мне сноп. Матуля прашаптала недзе з-за плячэй: «Сыночак, і ты пакланіся ды падзякуй, бо ж ты не толькі тым самым адну цётку Ксеню ўважыш, але ўсю нашу грамаду таксама».
Жанчыны селі прама на беразе, хуценька і шумліва зрабілі сабе “стол" і пачалі святкаваць. I ўсё гэта навідавоку, усё весела, радасна, не стараючыся нічога хаваць ці нешта прыдумваць. У іх усё проста зыходзіла ад шчырай душы. Старшыня, нібы апамятаўшыся, рэкнуў: «Хлопцы, а ў нас жа дажынкі! Пачакайце! А то жанчыны святкуюць, а мы адно слухаем усяго!». Праз пару хвілін і мы сядзелі вакол бутэлькі віна, пакладзенага побач кавалка хлеба і колца каўбаскі. Здавалася б, звычайная вясковая праца, а гэтулькі радасці было пры яе завяршэнні,
што праз столькі гадоў тыя людзі, нібыта жывыя, нібыта наяве, стаяць перад маімі вачыма. Чуюцца іхнія галасы, бачацца іхнія твары...
Удзельнічаў я і ў камбайнерскіх сезонных дажынках. Але яны ніколі не былі такімі ўрачыстымі і спеўнымі. He, і мужчыны спявалі, часамі, нават вельмі хораша (і на два, і на тры галасы), толькі яны вельмі напіваліся. Потым пачыналіся "танцы": і пад язык, і пад гармонік, і пад лыжкі, і пад “палена”. Скакалі, хто што ўмеў і ў каго ўжо як атрымлівалася. Далей, “натанцаваўшыся” і “наспяваўшыся", звальваліся пераспелымі снапамі, і тады памочнікам камбайнераў выпадала ганаровая роля: развозіць, разносіць, расцягваць старэйшых “таварышаў” па іхніх хатах.
Толькі жыццё даволі рэдка адорвала вясковых жыхароў добрым ураджаем, цудоўным збожжам. Здаралася звычайна ўсё наадварот, бо то землі былі не надта ўрадлівыя, a то надвор'е не спрыяла гаспадарам. I. Мележ ні ў чым не схібіў, калі паказаў жніво на змарнелых сялянскіх палетках ля сваёй роднай вёскі: «У галаве яшчэ стаяў шорхат жытнёвых сцяблоў, мернае жыканне сярпа. Стомлена жмурачыся ад зіхотнага сонца, яна (Ганна. A. Н., Я. Н.) перавяла позірк на поле: нібы ўпершыню заўважыла, як сумна спусцела навокал апошнімі днямі. Рэдкія бабкі тырчаць, дзе-нідзе віднеюцца вазы. На адны з іх складваюць снапы, другія, перавальваючыся з боку на бок, як жоўтыя жукі, цягнуцца к Кураням.
Нямала палос ужо зжата зусім, на другіх жыта яшчэ млее маленькімі і большымі купамі. На кожнай паласе, дзе толькі стаяць бабкі ці расце жыта, варушацца людзі: хлопцы, жанкі, дзяўчаты, мужчыны, дзеці; шарэюць, бялеюць сарочкі, хусткі усе Курані, здаецца, перабраліся ў поле. У каторых дзеці малыя, тыя прыехалі з калыскамі. Унь Хадора падышла да калыскі, што вісіць на састаўленых дручках, узяла малое, расшпіліла кофту, не садзячыся, прытуліла дзіця да грудзей.
Карчы кладуць воз. Яўхім чапляе перадок рубля за вяроўку... Хадоська жне ўтраіх, з бацькам і маткаю. Хутка ўжо кончаць стараюцца, з самага рання ідуць, не разгінаючыся, руплівыя. Ім сёлета пашанцавала: жыта ў іх не такое паганае, як у іншых, будзе хоць што змалаціць.
Аў Дзятлікаў, у Васіля яе, жыта таксама нікчэмнае, мэтлікаў столькі і такія, што і глядзець горка. Як і ў іх, у Чарнушкаў...
Васіль ужо таксама блізка да канца паласы. Жнуць удваіх, маці з сынам. Жне і не азіраецца, сагнуўся, утаропіўся ў зямлю, бачыць толькі жытнёвыя сцяблы ды перавясла хоць бы раз кінуў вокам на яе, Ганну» [13, с. 218].
Далей наставала для гаспадароў самая паважная часіна: неабходна было вазіць снапы з нівы дамоў. Здавалася б, самая звычайная
ЗАЛАЦІСТЫЯ САЛОМКІ СНАПКІ
справа, але ў народным побыце яна, як заўсёды, была акружана арэолам міфічнасці, патрыярхальнасці, а ў многім яшчэ, і прымхлівасці. Яно і зразумела хлеб новага ўраджаю дахаты возяць. 3 аднаго боку, вельмі хацелася пахваліцца, што, маўляў, ураджай на славу ўдаўся, што з хлебам да новага жніва будзем, а з другога баяліся, каб людская зайздрасць не пашкодзіла, не прывяла да заўчаснай страты значнай колькасці збожжа. Усялякае здаралася. Таму і баяліся, таму і асцерагаліся, імкнучыся любым чынам, хоць неякзасцерагчыся, адмежавацца ад усяго ліхога. Таму і ў дастаўцы снапоў на падворак заўсёды знаходзілася нешта спрадвечна-адказнае. Таму нярэдкія былі сведчанні наступнага характару: "Першы раз вязуць збожжэ з поля позно вечарам прыцемкам ці раненька да ўсходу сонца, та мышы не ўбачаць збожжа й не будуць у ём рабіць гняздзечак” [22, с. 99].
КНІГІ ОНЛАЙН
