Жніўныя песні
Арсень Ліс
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 238с.
Мінск 1993
5 Дембовецкнй A. С. Опыт опнсання Могялевской губерннн... Rn. 1. С. 538.
174
меладычна, г. зн. па законах мастацтва. Рытуальнае развітанне жней-зажынальніц з нівай, якія, як вядома, на зажоне доўга не затрымліваліся, ужо вылівалася ў шырэйшую размову-пераклічку між імі і жытнім полем. Першая песня ў дачыненні да гэтай новай, што пачына-лася словамі «Ай, дабранач...», уяўляецца своеасаблі-вым архетыпам. Амебійны характар будовы яе высту-пае наглядна, выяўляецца поўна. Пры ўсёй утылітарна-сці твора ён узвысіўся эстэтычна. Можа, немалую ролю ў гэтым адыгрываў і той факт, што песня належала та-ленавітай спявачцы, вядомай інфарматарцы П. В. Шэй-на Марыі Каткевіч:
— Ай, дабранач, шырокае поле, Жыта ядраное, Ай, дабранач!
— На здароўе, жпейкі маладыя, Сярпы залатыя, На здароўе!
Прыхадзіце заўтра раненька, Як сонейка ўзойдзець, Прыхадзіце!
Вы сажніце шырокае поле, жыта
ядраное, Да сажніце!
Пастаўляйце ў полі капамі, А ў лузе стагамі, Пастаўляйце!
— А мы зжалі і поле нажалі, Пастаўлялі ў полі капамі, У полі капамі, а ў гумне стагамі Пастаўлялі.6
Дарэчы, песня «Ай, дабранач, шырокае поле» мае арыгінальную трохрадковую будову страфы. Прычым трэці радок паўтарае першы, замыкаючы страфу ў свое-асаблівае кальцо. У цэлым архітэктоніка песні атрым-ліваейца стройная. Рытм падкрэслівае яе грацыёзнасць. У зажынкавых песнях амебійны тып кампазіцыі не раз-гортваецца ў класічныя ўзоры такога тыпу архітэктонікі па той простай прычыне, што на пачатку жніва перава-
6 Шейн П. В. Белорусскне народные песнн. С. 190.
175
жалі кароткія, неразгорнутыя песенныя структуры. Але нават пры гэтых сціслых, «малагабарытных» формах ствараліся вобразна-насычаныя выявы, якія яскрава пе-радавалі думку. 1 тут заслуга не столькі кампазіцыйнай будовы песень, колькі ёмістасці, выяўленчай выразнасці знойдзеных вобразаў. Так, дыялог двух міфалагічных персанажаў Іллі і Пятра, патронаў земляробства, у за-жынкавай песні дазволіў вобразна намаляваць гарачую пару ў гаспадарцы, занятасць земляроба ў летні час, ка-лі на яго навальваліся дзве вялікія работы адразу — ка-савіца і жніво:
Клікала Пятро Іллю:
— Хадзем, Ілля, пагуляці!
— А гуляй, Пятро, твая пара, А мне, Іллі, няма калі: Жанцы ў полі, касцы ў балоце Ды пры цяжанькай рабоце.7
Паўней кампазіцыйны прынцып паслядоўнасці, аме-бійны яе тып, рэалізаваў свае выяўленча-архітэктаніч-ныя магчымасці ў дажынкавых песнях. Асабліва ў тых з гэтага роду песень, у якіх кампазіцыя засноўвалася на псіхалагічным паралелізме. Тут, як правіла, бралася самая блізкая да жней на постаці прыродная пара-лель — жыта. Яго інтэнцыя, з адценнем наракання, a фактычна адмаўлення, праецыравалася на чалавека. Абразок адушаўлёнага жыта мякка падсвечваў пара-лельны яму, чалавечы. Велічанне гаспадыні, а ў гэтым было прызначэнне песні, набывала далікатную, пачці-вую і стылёва вытанчаную форму. Вобраз велічанай, праўда, накідваўся контурна, адной лініяй, але даволі выяўна дзякуючы пластыцы кампазіцыі і слова:
Што мовіла ядраное жыта,
На полі стоячы, Што мовіла? — He магу я на полі стаяці, Й каласкоў трымаці, He магу я.
Толькі магу на полі капамі, А ў гумне стагамі,
7 Ро.манов Е. Р. Матерналы по этнографнн Гродненской губер-ннн. Вып. 1. С. 147.
176
Толькі магу.
Што мовіла наша гаспадынька,
Па двару ходзячы, Што мовіла?
— He магу я па двару хадзіці, Ключыкаў насіці, He магу я.
Толькі магу за сталом сядзеці,
Віно, мядок піці, 3 мілым гаварыці, Толькі магу.8
Пры патрэбе яшчэ больш узвысіць гаспадыню, асаб-ліва калі для гэтага былі рэальныя магчымасці — аб’ект услаўлення даваў нейкія вобразныя рэаліі, другая част-ка кампазіцыі, чалавечая паралель яе, павялічвалася, хоць гэта і вяло да невялікай дыспрапорцыі ў стройнай архітэктоніцы песні. Напрыклад:
Што казала наша пані маладая
3 вялікага двору,
Што казала:
— Я й не магу ў полі стаяці,
Жнеек даглядаці,
Я й не магу,
Толькі магу за сталом сядзеці,
Мёд, віно піці, Толькі магу. Толькі магу мёд, віно піці, 3 панам гаварыці, Золата лічыці, Толькі магу.9
Амебійны тып кампазіцыі аб’ядноўвае два сама-стойныя абразкі, два матывы, якія развіваюцца пара-лельна. Дынаміцы руху ўнутры кожнага з іх, унутры абедзвюх частак кампазіцыі твора спрыяе ступеньчатае звужэнне вобразаў. Практычна прыведзеныя ўзоры пе-сень у сваёй структуры спалучаюць два кампазіцыйныя прыёмы, нават два тыпы кампазіцыі — амебійны і сту-
8 Сахараў С. П. Народная творчасць латгальскіх і ілукстэнскіх беларусаў. Вып. 1. С. 50.
9 Карскнй Е. Ф. Матерналы для нзучення белорусскях говоров. Вып. 4. С. 102.
12. Зак. 920
177
пеньчатага звужэння вобразаў, што наогул не так часта здараецца ў народна-песеннай практыцы.
Класічны ўзор псіхалагічнага паралелізму, калі нры-родная частка яго непасрэдна накладваецца на другую, тую, у якой выяўляюцца, адлюстроўваюцца перажыван-ні, паказаны сам чалавек. У прыведзеных прыкладах, узятых са жніўнай паэзіі, малюнкі прыроды падрыхтоў-ваюць успрыняцце чалавека, якім ён адлюстроўваецца ў другой частцы паралелізму. Але, скажам, не ў той меры, як гэта бывае ў лірычнай песні, дзе вобраз пры-роды не толькі настройвае на поўнае перажыванне, а і паглыбляе яго. Ды не толькі ў лірычнай або вясельнай песні, а і ў бліжэйшай да жніўнай восеньскай зыходная, прыродная паралель больш суб’ектыўна, эмацыяналь-ней уплывае на другую частку паралелізму, так бы мо-віць, каларытней афарбоўвае выяву асноўнай, другой, часткі. Хоць бы ўзяць класічную «восень» «Чаго ты, лосю?»:
Чаго ты, лосю, чаго, сівенькі, Так к сялу прылягаеш?
Ці ты, лосю, ці ты, сівенькі, Цяжкую зіму чуеш?
— А хоць цяжкую, хоць не цяжкую — He будзе, як лецечка:
Я летам хаджу, расу церушу, Зімою не буду.
Чаго, Аленка, чаго, малада, Ты к сталу прылягаеш? Ці ты, Аленка, ці ты, малада, Ліхую свякроў чуеш?
— А хоць ліхую, хоць не ліхую —
He будзе, як мамачка. 10
Пры строгай ураўнаважанасці двухчасткавай струк-туры кампазіцыі ў песні адчуваецца адразу, што ў пер-шай частцы моцная эмацыянальна-элегічная скірава-насць пачуцця. Прыродны абразок настолькі эмацыя-нальна выразны, настолькі прадказвае перажыванне, якое будзе раскрыта ў другой, «чалавечай», частцы па-ралелі, што не пакідае месца іншым уяўленням, іншай выяве стану душы чалавека. У дажынкавай песні суад-нясенне частак двухчленнай паралелі як бы болей ураў-наважанае. Пры ўсёй выяўленчай маляўнічасці прырод-
10 Восеньскія і талочныя песні. Мн., 1981. С. 191.
178
нага малюнка ў ёй ён (малюнак) не так эмацыянальна ўплывае на свой працяг у другой частцы, прысвечанай чалавеку. Можа, гэта стрыманасць ідзе ад агульнай прыроды абрадавай песні, дзе сам рытуал патрабаваў паважнасці, выключаў эмацыянальную мітуслівасць. А магчыма, вызначальнае ў гэтым меў сам характар па-чуццяў, якія выяўляла ў слове песня. У дажынкавых песнях паралелізм выкарыстоўваецца пры ўсхваленні, велічанні гаспадара або гаспадыні. Гэта не выява пера-жывання, дзе тая ці іншая танальнасць давала акрэсле-ную эмацыянальную афарбоўку ўсяму вобразнаму ладу твора, у тым ліку нясучым яго будовы — зыходнаму ма-люнку прыроды і вобразу чалавека. Угледзімся ж яшчэ раз, як узаемадзейнічаюць дзве часткі кампазіцыі, двух-членны паралелізм, у дажынкавай песні:
Ой, ці выйшла цёмная хмара 3 вялікага бору, Ой, ці выйшла?
Ой, не выйшла цёмная хмара 3 вялікага бору, Ой, не выйшла.
Толькі выслала ціхія ветры 1 буйныя дажджы, Толькі выслала,
Да й казала вятрам павяваці, Дажджам паліваці, Толькі казала.
Ой, ці выйшла наша пані 3 вялікага двору, Ой, ці выйшла?
Ой, не выйшла наша пані 3 вялікага двору, Ой, не выйшла.
Толькі выслала сыноў-сакалоў, Дочак-перапёлак, Толькі выслала.
Да й казала сынкам паляваці, Дочкам вандраваці, Толькі казала.11
Зноў жа, хоць песня заснавана на адмоўным парале-лізме, які звычайна скарыстоўваецца для ўзмацнення
11 Жніўныя песні. С. 521.
12’
179
экспрэсіі малюнка прыроды з мэтай праекцыі яе на га-лоўную частку кампазіцыі, кампазіцыя ў цэлым заста-ецца строга ўраўнаважанай. Малюнак прыроды, у асно-ве якога вобразы стыхій (ветру, буйнага дажджу), так-сзма захоўвае эпічную паважнасць, не выяўляе сугестыі, эмацыянальнай актыўнасці ў дачыненні да асноўнай часткі паралелі. Праўда, трапляюцца і сярод дажынка-вых, але гэта, як правіла, не велічальныя, а тыя з пе-сень, што ўрываліся ў бытавую ўнутрысямейную тэма-тыку, творы, у якіх сэнсавае суаднясенне кампазіцыйных частак у двухчленным паралелізме нефармалізаванае і галоўны, «чалавечы», абразок моцна залежыць ад зы-ходнага, прыроднага, малюнка. Успрыняцце другой ча-сткі кампазіцыі песні «Сакатала бочачка» цалкам пад-рыхтавана яе ўступам. Змест, бытавыя рэаліі, пераўтво-раныя ў элементы паэтыкі песні, дазваляюць уявіць псі-халагічную матывіроўку і абставіны яе ўзнікнення. Удзячныя гасцінным гаспадару і гаспадыні жнеі ў да-жынкавым застоллі захацелі выказаць песняю нешта прыемнае ўсёй сялянскай сям’і. Ведаючы ці на хаду зкрыентаваўшыся, што ў доме ёсць дачка на выданні, паэтычна абыгрываюць гэты факт. Матыў, пакладзены ў аснову песні,— настойлівае жаданне маладой дзяўчы-ны выйсці замуж. У аснове малюнка, што творыць пер-шую частку кампазіцыі, ляжыць паэтычнае асэнсаванне бытавых умоў, звязаных з дажынкамі, такая іх рэалія, як бочачка піва, што мела прамое дачыненне да часта-вання жней. Міжволі звяртае на сябе ўвагу момант, адзначаны яшчэ A. 1. Дэем, калі бытавыя сітуацыі, пра-пушчаныя праз вобразы прыроды і ўзвышаную паэтыч-ную душу, набываюць нейкае святочнае і незвычайнае адценне. Але час прывесці тэкст самой песні з яе нечака-на простай метафарай у загалоўным радку:
Сакатала бочачка, У піўніцы стоячы: — Калі мяне не вып’еце, Я сама разліюся Па дварэ расіцаю, За вароты крыніцаю. Гаварыла дочачка Сваёй роднай мамачцы: — Калі мяне не аддасцё, Я ад вас сама пайду,
180
Па двары мяцёлкаю, Да мілога пчолкаю, Па двары расіцаю, Да мілога сініцаю. 12
Але трэба падкрэсліць, што падобнае суаднясенне, актыўнае ўзаемадзеянне дзвюх паралелей у кампазіцыі дажынкавых песснь нетыповае. Як мы бачылі ў іншых іх узорах, прыродны абразок, выразны выяўленча, на-ват маляўніча яркі, не валодаў той экспрэсіяй, якая ўласціва звычайна прыроднай паралелі ў лірычнай нсс-ні ці той жа восеньскай. Назіраючы за велічнай пластыч-насцю вобразаў прыроды ў псіхалагічным паралелізме дажынкавых песень, іх эмацыянальнай стрыманасцю ў плане праекцыі на «чалавечую» частку кампазіцыі, мож-на было б прыйсці да высновы, што гэта тлумачыцца іхняй функцыянальнасцю (велічанне) і асаблівасцямі жанравай прыроды — эпічнасцю.
КНІГІ ОНЛАЙН
