Зроднены з культурай
Выдавец: БелДІПК
Памер: 400с.
Мінск 2008
6 Эксперымент дадзенага праскта праводзіўся на базе аднаго раёна — Акцябрскага, у рамках III Рэспуб-ліканскага фестивалю «Бсрапня» (2001 г.).
7 Харэаграфічнас мастацтва — «Конкурс выканаў-цаў побытавых танцаў», «Карагод», «Кадрыля»; Му-зычнае мастацтва — «Народныя спевы» (выконваюцца дзве абрадавыя песні з каляндарнага ці сямейна-родава-га цыклаў у гуртавым выкананні), «Інструмснтальнае музыка» (праграма танцавальных і песенных найгры-шаў у ансамблевым выкананні); Дэкаратыўна-побыта-ваемастацтва — «Выстаўка-конкурс твораў ДИМ (хат-няе задание — калскцыя вырабаў непасрэднымі ўдзельнікамі Турніра)», «Прэзентацыя выстаўкі» (у ма-стацкай форме), «Адкрьпыя конкурсы на лепшы вы-раб: з саломкі, пляценне з природных матэрыялаў, вы-раб пояса, разьба па дрэвс»; Народная проза — казка, скорагаворка, імправізацыя на заданую казкавую тэму; Канцэртная праграма складаецца з абрадавых і пазааб-радавых твораў розных відаў і жанраў традыцыйнага народнага мастацтва, якія не выконваліся ў папярэдніх праграмах і намінацыях.
8 Вынікам рэалізацыі Рэспубліканскага праскта на месцах сталі фсстывалі розных узроўняў: напрыклад, раённыя— «Драгічьпіскі карагод» (г. Драгічьш Брэсц-кай вобл.), «Танцы пад гармонік» (г. Любань Мінскай
вобл.); рэгіянальны — «Палескі трохкутнік» (г. Ак-цябрскі Гомельскай вобл.), які аб’яднаў народных вы-канаўцаў і іх пераемнікаў (танцавальныя, спсўныя фальклорныя калектывы, салістаў) трох абласцей — Гомельскай, Мінскай, Магілёўскай.
Акрамя агульнаадукацыйных школ і ўстаноў культуры, у праекце ў парадку эксперименту задзейнічаны і некаторыя дзіцячыя школы мастацтваў. Сярод іх: Асі-повіцкая (Магілёўская вобл.) і Драгічынская (Брэсцкая вобл.), якія на сённяшні дзень могуць разглядацца як своеасаблівыя вучэбна-метадьгчныя і даследніцкія цэн-тры традыцьійнага мастацтва ў сістэме першапачатко-вай прафесійнай адукацыі.
9 «Берагіня»: Першы фестиваль фальклорнага мас-тацгва (1999), Другі...(2001), Трэці...(2004), Чацвёр-ты...(2006). Аўтар-укладальнік усіх зб. М. Козенка. Мн.: Чатыры чвэрц».
10 Гл. зб. матэрьіялаў навукова-пракгычньіх канфе-рэнцый: «Традьщыйная культура і дзеці: праблемы за-хавання і пераемнасці. 1—3 чэрвеня 2001 г., г. п. Ак-цябрскі (Мазыр, 2001); «Традьщыйная культура і дзеці». Вьш. 1. Рэспубліканскі эксперыментальны пра-ект «Танцавальны фальклор і дзеці». 2001 — 2003 гг. (Мінск, 2004); «Традьщыйная культура і дзеці: праблемы этнавыхавання». 19 — 20 красавіка 2006 г., г. п. Акцябрскі. Вьш. 2. (Мінск, 2006 ); даведачныя зборнікі — «Берагіня»: Першы фестиваль фальклорнага мастацтва (1999), Другі... (2001), Трэці... (2004), Чацвёрты... (2006). — Мн.: Чатыры чвэрці. Аўтар ідэі, кіраўнік праектаў і ўкладальнік вышэйназва-ных выданняў М. Козенка.
Мікола Козенка,
ст. навуковы супрацоўнік Беларускага дзяржаўнага інстытута праблем культуры
342
343
Праз традыцыйна-побытавы танец — да «традыцыі» напоўніцу
Уводзіны
У сучаснай гуманітарыстыцы існу-юць асобныя навуковыя адгалінаван-ні — кінэтыка і пракземіка, якія вывучаюць асаблівасці рухаў жэс-таў як прыкметы этш'чнай і індывіду-альнай псіхалогіі, паводзіннай культуры асобы і паводзіннай культуры чалавечых супольнасцей. Ці здольны чалавек існаваць без руху, перасоўван-няў, псраадоленпя адлегласцяў?
Беларуская абрадавая харэаграфія, традыцыйныя гулыгі з рухам, народны (т.зв. «побытавы») танец— часткі на-роднага мастацгва беларусаў — далёка не апошнія са складнікаў іх этнічнай культуры. Яны ў значнай (калі ўлічыць вышэйсказанае пра рух і жыццё, то — у вельмі значнай) сіупені выконвалі э т назахаваўчую функцию і функцию сацыяльнай адаптацы і беларусаў. Увогуле этнічнае мастацтва
было нагэтулькі глыбока ііггэгравана ў побит, светасузіранне людзей на абшарах ад узгоркаў і выспаў Падзвіння да палескіх нізінаў, якіх апісвалі, запісвалі, здымалі апошнія 200 гадоў (ад Марыі Чарняўскай да Зінаіды Мажэйка), шло нават зараз, пад «постіндустрыяльным» прэсінгам XXI ст., яно ўсё яіпчэ мае шанец на жыццё і спадкаемства на Беларусі. Таму апошняе слова ўгісторыібеларускага побытавага танца, традыцыйных карагодаў і гульняў вясковай культуры (надобна, як і ў гісторыі спроб навучыць ім) сёння яшчэ не сказана.
Мэта гэтага артыкула — вызначыць асноўныя праблемы, нявырашанасць якіх замінае ператварыць сёння такі жанр на-роднай музыкі, як побытавы танец, у агульнапрыняты ў сістэ-ме адукацыі сродак этнакультурнага выхавання.
Фальклорны рух і спецыяльная дыдактыка
Паірэба сістэмна суаднесці выхаваўчы працэс у галіне на-вучання дзяцей і моладзі народнай харэаграфіі з канцэпцыяй нацыянальнага культурнага адраджэння Беларусі і сёння, як ніколі, актуальна для Беларусі. ПІматгадовае вывучэнне скар-баў народнага мастацтва, выпрацаваны такім чынам густ і жыццёвы досвед падводзяць да высноў, што «ад танцавальнай творчасці ніяк нельга адлучыць і пытанні этыкі, маральнага і фізічнага выхавання» і «чалавек, які атрымаў элементарнае выхаванне на ўзорах сапраўднага народнага танца, мае неабы-якавыя адносіны і да мастацтва народнага касцюма як часгкі народнай і матэрыяльнай нацыянальнай культуры, што непа-дзельна з гісгорыяй народа; у яго больш развіты густ і абвос-транае ўспрыняцце прыгажосці». П а д ы х о д ы і м е т о д ы к і, якія былі прапанаваны і (што нетыпова для большасці навуко-вых канцэпцый і тэорый), здаецца, пасняхова ўвасобіліся ў жыццё ў рамках шэрагу ніжэйпералічаных праекгаў.
Асноўная пляцоўка эстэтычнага выхавання дзяцей срод-камі фальклору на Беларусі сёння — фальклорныя ансамблі
344
345
пры ўстановах адукацыі і ўстановах пазашкольнага навучання і выхавання. Метадалагічная невыверанасць працы ў іх адкрьша шырокі шлях разнастайным сурагатным формам, якія літа-ральна запаланілі падмосткі дзіцячых конкурсаў, аглядаў, кан-цэртаў. У выніку сапраўдйай вясковай культуры месца там не засталося. У асяродку дзіцячых калектываў народнага танца і спеваў пануе тое ж самае, што і ў прафесійных «народных» калектывах: засілле пггампаў і «псеўда-славянскай» культуры. Гэта ўжо зусім не тая культура, не тое мастацтва беларусаў, якія «народныя» калектывы павінны захоўваць і прапаганда-ваць. Заданы, якія перад такімі калектывамі ставіліся, за выка-нанне якіх іх кіраўнікі атрымліваюць заработную плату, — не выконваюцца. Напэўна, каб рэальна ўяўляць хібы і перавагі існуючых спосабаў далучэння дзяцей на традыцыйнай культуры, трэба, перш-наперш, удакладніць некаторыя асноўныя паняцці, якія выкарысгоўваюцца у асяродку дзеячаў мастацтва «народнікаў». Навукоўцы прапануюць пэўныя недвухсэнсоў-ныя вызначэнні такіх «адзінак» народнай творчасці, як «фаль-клорны ансамбль» [табліца 1], «народная песня», «народны танец», «абрад», «ігрышча». Калі падоўжыць, развіць гэтыя вызначэнні з папраўкамі на адукацыйна-выхаваўчыя акаліч-насці, то атрымаем і вызначэнне «дзіцячы фальклорны ансамбль».
Табліца 1
Вызначэнні адзінак фальклорнага руху
Фальклорны ансамбль Дзіцячы фальклорны ансамбль
Усгойлівая суполка выканаўцаў, якія ўцзельнічаюць у адпраўленні народных абрадаў. Суполка дзяцей-выканаўцаў пад кіраўніцтвам прафесійнага педагога альбо лідэра-аматара, у якой наладжаны працэс далучэння іх да выканаўчай практыкі ў межах мясцовай аўтэнтычнай фальклор-най традыцыі
Прычым, тут маецца на ўвазе далучэнне не да традьщыйнай культуры, фальклору ўвотуле, а да фальклору, да этнакулыур-най спадчыны свайго рэпену, сваей вёскі, сваей малой радзі-мы. Як наказала 30-ці гадовая практика ўстаноў адукацыі і культуры краіны, пры невыкананні гэтай умовы дзейнасць ка-лектываў ператвараецца ў фармальныя заняткі харэаграфі-ей, харавььмі спевамі, ансамблева-інструментальным выканаў-ствам, акцэнт у якіх перанесены не на захаванне народных традыцый, а на падгонку фальклору над штучна створаныя сцэнічныя штампы.
Пры навучанні ў асяродках, дзе традыцыі няма (горад; мяс-цовасць, дзе носьбітаў не захавалася, альбо выхавацель не мае магчымасці забяспечыць з імі рэгулярны кантакт; тэрмін наву-чання абмежаваны навучальным планам установы), патрабуюц-ца сістэма, вывераная дьщактыка. Іншымі словамі: абмежаваны тэрмін, на які ставяцца пэўныя навучальныя заданы і ў які ўкладваюцца крокі па дасягненні апошніх. Прыкладам паступен-най сістэмы з выверанай дыдактыкай далучэння да беларускага танца (да традьщыйнай культуры праз побытавы танец) можа быць навучальны курс «Пачатковае харэаграфічнае навучанне».
Прыкладны тэматычны план праграмы «Пачатковае харэаграфічнае навучанне»
Тэма Год навучання Усяго
I II III ІУ
Сродкі стварэння мастацкага вобраза 6(16) 5(14) 5 (И) 4 (Ю) 20 (51)
Элементы класічнага танца 3(И) 4(9) 4(10) 5 (Ю) 16 (40)
Азбука і анамент беларускага народнага танца 9 (13) 8 (15) 7(16) 7 (17) 31 (61)
Харэаграфічны рэпертуар і яго музычнае суправаджэнне 14 (24) 15 (26) 16 (27) 16 (27) 61 (104)
Агульная колькасць гадзін 32 (64) 32 (64) 32 (64) 32 (64) 128(256)
Усяго 96 96 96 96 384
346
347
Эфектыўнасць вышэйпрыведзенай праграмы і падыходаў да традыцыйнай танцавальнай культуры Беларусі, якія прапа-наваў пры навучанні дзяцей народнаму танцу М.Козенка (ме-тад уключанага назірання; па магчымасці непарыўнасць («з нагі на нагу») традыцыі пры навучанні; комгшекснасць наву-чання з улікам жанравай непадзельнасці фальклору (ланцуг «танец-інструментальная музыка-спевы-касцюм-святы»); не-абходнасць «жывых» форм праяўлення традыцыі — у фэстах, святах, рэгіянальных конкурсах), праявілася адразу ў некалькіх галінах культурнага і грамадскага жыцця Беларусі 1990-х і па-чатку 2000-х гг.
Доўгатэрміновыя фальклорныя праекты і фестывальны фальклорны рух
У 2000 годзе Саветам Міністраў краіны была зацверджана «Праграма аховы народнага мастацтва і народных промыслаў і рамёстваў у Рэспубліцы Беларусь». У яе межах у шэрагу раё-наў Беларусі падоўжаны начаты напрыканцы 1990-х гадоў эксперыментальны праект «Танцавальны фальклор і дзеці». Каардынацыю праекта ажыццяўляе лабараторыя традыцыйнай культуры Беларускага дзяржаўнага інстытута праблем культуры. Намаганнямі яе супрацоўнікаў да праграмы пад-ключаецца сістэма адукацыі: 3 2002 года праграма стала аба-вязковай для ўстаноў адукацыі Міншчыны.
У краіне наладжана сістэма фестываляў народнага мастацтва, дзе фальклорныя калектывы, у тым ліку і дзіцячыя, маіоць магчымасць заявіць пра сябе. Гэта міжнародныя фестывалі «Звіняць цымбалы і гармонік» у Паставах (усе жанры), «Сожскі карагод» у Гомелі (харэаграфйі). Трэба аднак заўва-жьщь, што большасць калектываў, што бяруць у іх удзел, зарыентаваны ўсё ж такі на самадзейныя формы народнага мастацгва. У Мінскім палацы моладзі праводзяць сталічны фальклорны фестиваль дзіцячых і юнацкіх калектываў «Залаты птах». Апошнім часам (з арганізацыйнай і метадыч-
КНІГІ ОНЛАЙН
