КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Народнае гісторыка-краязнаўчае аб’яднанне “Прылуцкая спадчына” Прылуцкага цэнтра народнай творчасці Мінскага раёна Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь Польскі Інстытут у Мінску ЖЫЦЦЁ АЙЧЫНЕ, ГОНАР НІКОМУ Матэрыялы Міжнародчай навуковай канферэнцыі, прысвечанайі80-годдзю з дня нараджэння Эмерыка фон Гутэн-Чапскага. Мінск, 16-18 сакавіка 2009 г. Мінск Выдавецтва ВіктараХурсіка 2010 г. УДК 94(476)+929.52Чапскія(042.063)(08)(091)(0.034.2:084) ББК 63.3(4Бен) м.8Чапскі; л.0 Ж11 Рэдакцыііная калегія: Інэса Кароль, Ігар Гатальскі Рэцэнзенты: Уладзімір Тугай, доктар гістарычных навук, прафесар, Упадзімір Навіцкі, доктар гістарычных навук, прафесар, Анатоль Вялікі, кандыдат гістарычных навук, дацэнт. Ж11 Жыццё айчыне, гонар нікому: Матэрыялы міжнар. навук. канферэнцьгі, прысв. 180-годдзю з днянарадж, Эмерыка фонГутэнЧапскага: Мінск, 16-18 сакавіка 2009 г./Народн. гіст.-краязн. аб’адн. “Прылуцкая спадчына” Прылуцкага ц. нар. творч. Мінск. р-на/Нац. гіст. музей Рэсп. Беларусь/Польскі Інстытут у Мінску.-Мінск:Выд.В.Хурсік,2010.-254с.,іл.-1 элекгрон. апт. дыск (CD-R). ISBN 978-985-6888-58-1 У выданні змешчаны матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі, прысвечанай 180-годдзю з дня нараджэння Эмерыка фон Гутэн-Чапскага (1828-1896) славутага калекцыянера старажытнасцей і грамадскага дзеяча Расійскай імперыі, уладальніка земляў у ваколіцах Мінска. Зборнік складзены з тэкстаў дакладаў уцзельнікаў канферэнцыі. Аўтары прыводзяць шэраг новых звестак аб жыцці і дзейнасці трох пакаленняў прадстаўнікоў роду фон Гутэн-Чапскіх, звязаных з беларускай зямлёй, аб гісторыі сядзіб Прылукі і Станькава, а таксама аб лёсе каштоўных калекцый Эмерыка фон Гутэн-Чапскага. Да кнігі прыкладзена электронная версія кнігі на CD-дыску. Адрасуецца гісторыкам, краязнаўцам, навукоўцам і ўсім, хто цікавіцца айчыннай гісторыяй і славутымі землякамі. УДК 94(476)+929.52Чапскія(042.063)(08)(091)(0.034.2:084) ББК 63.3(4Беп)м.8Чапскі;л.О ISBN 978-985-688858-1 © Польскі Інстытут у Мінску. 2010 ПРАДМОВА 17 лістапада 2008 года споўнілася 180 гадоў з дня нараджэння графа Эмерыка фон Гутэн-Чапскага (1828 1896) калекцыянера, самага славутага прадстаўніка роду Чапскіх, якія пасяліліся на Міншчыне ў XVIII стагоддзі. У другой палове XIX стагоддзя Эмерык Чапскі быў добра вядомы ў Расіі — ён займаў пасады віцэ-губернатара Санкт-Пецярбурга, губернатара Ноўгарада, дырэктара ляснога дэпартамента Міністэрства дзяржаўнай маёмасці. Ен вельмі сур ’ёзна працаваў над сваімі калекцыямі старажытнасцей, і гэтая праца была адзначана вялікім сярэбраным медалём Рускага Археалагічнага таварыства. На мінскай зямлі граф Эмерык фон Гутэн-Чапскі стварыў вялікі Станькаўскі ключ, у склад якога ўвайшлі маёнткі Станькава (Дзяржынскі раён) і Прылукі (Мінскі раён). Вядомымі на Міншчыне былі таксама ягоныя сыны. Старшы сын Караль на працягу 11 гадоў (1890 1901) быў гарадскім галавой Мінска. Ён вельмі шмат зрабіў для горада. Падчас ягонага праўлення Мінск атрымаў вялікія выгоды цывілізацыі — адчыніў дзверы гарадскі тэатр, была пушчана конка, пачалі працаваць электрастанцыя, тэлефонная станцыя, адбудаваны стадыён, парк адпачынку і інш. Малодшы сын Эмерыка — Юрый — быў высокаадукаванай асобаіі, добрым гаспадаром маёнтка Прылукі, займаў пасады многіх грамадскіх арганізацый на Міншчыне. Дзеці Юрыя Чапскага — сын Юзаф і дачка Марыя сталі вядомымі грамадскімі дзеячамі і літаратарамі. 3 каштоўных мемуараў Марыі Чапскай мы даведваемся аб жыцці чекалькіх пакаленняў Чапскіх — гаспадароў Станькаўскага ключа. У сваіх творах Марыя Чапская памайстэрску адлюстравала складаную эпоху гістарычнага пералому першай чвэрці ХХстагоддзя. Юзаф Чапскі пражыў вельмі доўгае жыццё, стаў славупгым тсьменнікам і мастаком. 3 2002 года ў Прылуках на базе Прылуцкага цэнтра народнай творчасці дзейнічае народнае гісторыка-краязнаўчае аб’яднанне “Прылуцкая спадчына ”, сябрамі якога з ’яўляюцца гісторыкі, э/сурналісты, краязнаўцы, прадстаўнікі іншых прафесій, жыхары Прылук. Аб’яднаннем сабрана вялікая колькасгіь матэрыялаў аб жыцці і дзейнасці графа Эмерыка фон Гутэн-Чапскага іяго вядомых нашчадкаў. Па ініцыятыве аб’яднання “Прылуйкая спадчына” было вырашана адзначыць 180-годдзе з дня яго нараджэння правядзеннем шэрагу мерапрыемстваў. 22 лістапада 2008 года ў Станькаве і Прылуках быў праведзены “Дзень памяці Эмерыка Чапскага У Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі з 24 лютага па 23 сакавіка 2009 года экспанавалася выстаеа “Жыццё айчыне, гонар нікому", на якой дэманстраваліся шматлікія матэрыялы аб жыцці і дзейнасці Чапскіх, іх рэзідэнцыях Прылукі і Станькава. Выстава была аздоблена мноствам фотаздьшкаў, гістарычнымі габеленамі і карцінамі. Ушанаванне памяці Чапскіх было працягнута на міжнароднай канферэнцыі, якая адбылася 16-18 сакавіка 2009 года ў Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі. Вялікую дапамогу ў арганізацыі і падрыхтоўцы выставы і канферэнцыі аказаў Польскі інстытут у Мінску. У зборніку сабраны тэксты дакладаў, якія прагучалі на канферэнцыі. Да кнігі далучаны дыск, на якім чытач знойдзе даклады ў электронным выглядзе, а таксама ілюстрацыйны матэрыял (фатаграфіі, малюнкі, чарцяжы і інш.). Вялікую працу па падрыхтоўцы канферэнцыі правялі члены Савета аб’яднання “Прылуцкая спадчына” Леанід Акаловіч, Анатоль Валахановіч, Ігар Гатальскі, Інеса Кароль. Сярод выступоўцаў былі сябры народнага гісторыка-краязнаўчага аб ’яднання “Прылуцкая спадчына ”, вядомыя беларускія гісторыкі, архівісты, краязнаўцы, журналісты, архітэктары, мастацтвазнаўцы, а таксама супрацоўнікі Нацыянальнага музея ў Кракаве (Польшча). Гасцямі канферэнцыі былі нашчадкі былых ўладальнікаў Станькава і Прылук Аляксандра Ваньковіч (ЗША) і Эдуарда Аранда Гадлеўскі (Іспанія). 3 віншавальнымі словамі да ўдзельнікаў канферэнцыі звярнуліся дырэктар Нацыянальнага музея гісторыі і культуры Беларусі Сяргей Вечар і дырэктар Польскага інстытутаў Мінску Пётр Казакевіч. У апошні дзень канферэнцыі для яе ўдзелызікаў аб’яднанне “Прылуцкая спадчына ” наладзіла вандроўку па маршруце Мінск — Прылукі Воўчкавічы — Дзяржынск — Станькава, падчас якой яшчэ раз была паказана вялікая роля Чапскіху гаспадарчым і культурным жыцці Міншчыны. Мерапрыемствы, прысвечаныя 180-годдзю з дня нараджэння Эмерыка Чапскага, упершыню дазволілі асэнсаваць ролю некалькіх пакаленняў графоў фон Гутэн-Чапскіх у гісторыка-культурным кантэксце Беларусі і Еўропы. Савет народнага гісторыка-краязнаўчага аб ’яднання “Прылуцкая спадчына” 20 мая 2009 г. Адам Мальдзіс СЯМ’Я Ў ЕЎРОПЕ I ЕЎРОПА Ў СЯМ’І Унікальнасць графскага роду Гутэн-Чапскіх Шаноўнае спадарства! Найперш дазвольце перадаць вам сардэчнае прывітанне ад Грамадскага аб’яднання “Міжнародная асацыяцыя беларусістаў”, якое я прадстаўляю тут як навуковец. Паколькі гаворка ў дакладзе будзе ісці пра важныя справы, у тым ліку пра лёс спадчыны Гутэн-Чапскіх, мне вельмі хочацца, каб мяне зразумелі прысутныя тут (паводле праграмы) зарубежныя калегі. Таму дазвольце мне асноўную частку даклада зрабіць на рускай мове. Начну нз лпчных воспомннаннй. В каждую нз четырёх свонх научных команднровок в Краков я шёл к окружённому деревьямн двухэтажному дому номер 12 по улнце Нюльского Маннфеста (теперь названне, очеввдно, нзменнлось), где над входом ввднелась надпнсь на латннском языке: «Monumentis Patriae naveracio erceptis» («Отечественным релнквням, спасённым в нсторнческой буре»). Ннже внднелось: «Нацнональный музей, фнлнал нменн Эмернка Гуттен Чапского». А над входом в соседннй дом под номером 10 было выпнсано: «Собрання нменн графов Гуттен Чапскпх». Я знал, что в этнх зданнях находятся огромные музейные сокровніца, перевезённые в Краков летом 1894 года нз Станькова нынешнего Дзержіінского района на Міішцнне. Прежде всего, мне хотелось просмотреть старобелорусскне кннжные нздання, прнобретённые коллекціюнером от Юльяна Бергеля нз Слуцка (за этнмн рарнтетамн я постоянно охотнлся). Но каждый раз мне вежлнво отказывалн: ндет реорганнзацня, экспознцня пока не готова н так далее. Позже я понял, почему отношенне к посетнтелям нз Беларусн здесь было совершенно нным, чем в другнх краковскнх музеях н бнблнотеках. Графскнй род Чапскнх (Гуттен-Чапскнх) герба Лелнва пронсходнл нз Прусснн. йх нмення (что важно подчеркнуть) былн шнроко рассеяны по Европе, находшшсь в Австрнн, Германнн, Польше, Укранне. На белорусскнх землях Чапскне появшшсь в начале XVI века. Здесь нм прннадлежалн Станьково, Прнлукн н Негорелое в Мннском, Нарушевцы в Новогрудском, Ляховнчн в Слуцком уездах. Чапскне былн в своячестве co многнмн знатнымн, даже королевскнмн родамн. Недаром Марня Чапская, внучка владельца Станькова Эмернка, назвала свою кннгу воспомннаннй «Европа в семье» (1970). He моглн онн не быть в блнзком родстве н с несвнжскнмн Радзнвшіламн. Франтншек Станнслав Костка Чапскнй в 1772 году женнлся на княжне Вероннке Радзнвнлл, дочерн одного нз представнтелей магнатского рода по клнчке Рыбонька, женіцнне смелой, участвовавшей с саблей в руках в боях под Слоннмом. Её прнданым как раз н было Станьково вместе с Вязанью н другнмн окрестнымн деревнямн. А Кароль Чапскнй, сын Франтншка Станнслава Косткн, служнл камергером у последнего короля Речн Посполнтой Станнслава Августа Понятовского, потом нзбнрался маршалком шляхты Мннского уезда. Самым нзвестным представнтелем элнтного рода Гуттен-Чапскнх являлся Эмернк, сын Кароля (потом, став царскнм чнновннком, он начал нменовать себя Карловнчем). Прнпомню, что роднлся он в Станькове более 180 лет назад, 5(17) ноября 1828 года. Учнлся в Вкленской гнмназнн, где у него зароднлся ннтерес к нсторнн, собнрательству. Белорусскнй пнсатель, этнограф н тоже собнратель Александр Ельскнй пнсал потом о нём в некрологе: «Являясь еіце ученнком в Внльно, он начал с энтузназмом собнрать монеты н копаться в старых отечественных кннгах, чему весьма способствовалн домашнее окруженне (...), а также основательное знанне многнх языков». Бнографы подчёркнвалн, что средн этнх языков былн «лнтовскнй н белорусскнй». Окончнв co степенью кандндата естествоведческнх наук Московскнй уннверснтет н почтн сразу став членом научного Русского археологнческого обіцества (1851), Эмернк Чапскнй пошёл служнть в Мнннстерство внутренннх дел, езднл с іінспекцнямн по стране. В Харьковском уннверснтете его вннманне прнвлёк нумнзматнческнй кабннет, перевезённый туда нз... Несвнжа после бескровного взятня его в 1812 году росснйскнмн войскамн: генералу Тормасову показалось, что он нмеет право взять с Радзнвнллов контрнбуцню, н переправнл её в свон родные места. Нашего соотечественннка, конечно же, охватнл, как бы мы сегодня сказаліі, зуд «возвраіцення». «Я отыскал здесь, пнсал он своей жене, четыре велнколепных монеты, за которые должен прнслать (свон) дублеты нз Петербурга».