Жывая мова
Юрась Бушлякоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 294с.
Мінск 2013
Юрась Бушлякоў
Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода
Юрась Бушлякоў. Жыкая мова. (Бібліятэка Свабоды. XXI стагодзьдзе.) — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2013. 294 с.: іл.
Заснавальнік і каардынатар сэрыі
А.іяксандар Лукашук
Рэдактар Сяргей Шупа Мастак Генадзь Мацур
“" калекцыя практычных эсэ пра тое, як гаварыць па-беларуску правільна і прыгожа. На працягу свасй рэдактарскай працы на Радыё Свабода аўтар выяўляў складаныя, спрэчныя ці памылковыя моманты ў жывой мове, аналізаваў іх і даваў парады, якія склалі цыкль радыёперадачаў і ляглі ў аснову гэтай кнігі.
Фота Глеба Лабадзенкі.
© Юрась Бушлякоў, 2013
© Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2013
FOL
ISBN 978-0-929849-62-1
Зьмест
Закаханы ў мову. Аляксандар Лукашук 13
ГУЧАНЬНЕСЛОВА
В[а]да. а не в[ь / ы]да, за дом[а]м, а не за дом[ь]м, трош[а]чкі, а ня тро[шч]кі 16
[в’а]сна, [н’а] быў, [б’а]з шуму, [л’эа]туценьне, во[с’эа]нь 18
Кра[йі]на, [йі]сны, [Йі]ўе, перад [йі]мі 19
Мац[і-й] бацька, зьбяру[с’а-й] паеду, ё[н-ы]шоў, сьця[х-і] гсрб 20
Іён, Іянічныя астравы; радыё, трыё, Антарыё, Рыё-дэ-Жанэйра 21
У агні — [увагн’і], у Адама — [увадама];
у органах — [уворганах], у Омску — [увомску] 23
Выбухны [r] у бсларускім маўлсньні 24
Ва[дж]у, ха[дж]у, [дж]ала, [дж]аз, [дж]ынсы 26
Про[з’]вішча, [с’]нег, [дз’]всры, [ц’]вік 27
Нясьві[с]кі, зьбірае[с':]я, на рэ[ц:]ы, праба[ц':]е / праба[чц’]е 29
Була[чн]ы, пшані[чн]ы, ру[чн’]ік, сма[4н]ы, яс[4н]ы. яс[4н’]я 32
Ансамб[а]ль, дуб[а]ль, жан[а]р, кад[а]р, мэт[а]р, спэктак[а]ль 33
НАЦІСКІ
Малёнькі, пусьцёнькі, дббранькі, ціхснькі 36
Берац(ё/ё), ясьц(ё/ё), несяц(ё/ё) 37
Всзьці — везла, вёз; церці — церла, цёр; лсг4ы — лсгла / лягла, лёг 39
Разьвіла, разьвілб, разьвілі; брала, бралі 41
Абвясьціць, завяршыць 42
Hi да кога, ні да чога, нікому, нічому; ні ў якага, ніякаму 43
Вацлаў ці Вацлаў? 44
Украіна, украінец, украінскі 46
БУДОВА СЛОВА
Абавязацельства ці (з)абавязаньне? 48
Адбытыя выбары; разьвіваная / разьвіцьцёвая краіна ..49
Адрэса ці адрас? 51
Бацькаў, матчын, Брылёў, Вольжын: прыналежныя прыметнікі 52
Бы (зрабіў бы, зрабіла б); жа (сам жа сказаў, сама ж сказала) 54
Выканаўца абавязкаў 55
Гістарычна-культурны, палітычна-эканамічны, рымска-каталіцкі 56
Грэцкі, таўрыйскі 58
Дакончваць, зношваць, утойваць 60
Дарэформавы, фірмавы, язвавы 61
Два і дзьве — двух і дзьвюх; двухтысячны і дзьвюхтысячны 63
Дзіцян(я/ё), зубран(я/ё), дзіцяняты, зубраняты 65
Ірацкі, калмыцкі, таджыцкі 66
Ільга, імша, іржа; імшара і амшара; Амсьціслаў 68
Меркаваны, чаканы, шуканы 70
Мітынгоўцы, страйкоўцы 71
Моладзевы, маладзёвы, маладзёжны 72
Неадпавядаючы ці неадпаведны? 73
Палавінкавы, расплывісты, ступеневы 74
Насярэднік, беспасярэдні, беспасярэдне 76
Паўгадзіны, паўгоду 78
ГІэнсійны, сэсійны, камісійка, тэлевізійнік 79
Разбор, разьбіраньне; умяшаньне, умешваньне 80
Разгорнуты, расьпсразаны, расьсьмяяны 81
Роксрша ці роксрка? 83
Сагнаць / выкрасьці самалёт, згон / выкраданьне самалёта 85
Спансараваць, фундаваць 86
Старшыня, старшыняваць, старшыняваньне, старшынёўства 87
Суаўтар, сувыканаўца, суўдзельнік 89
Узгадаць ці згадаць? 90
Фармаваць, фармаваньнс 91
ФОРМЫ СЛОВА
Назоўнік Род слова: дзякуй вялікі, шчыры, сардэчны 94
Адзіночны лік: бяліла, чарніла 96
Множны лік: бярвёны, зьвёны, камяні 97
Множны лік: дзяўчаты, дзяўчаткі 98
Устаўны гук: Зьміцер — да Зьмітра, Полацак — у Полацку, воцат — купілі воцту 99
Беглы гук: сустракаўся зь Сьвёнткам, чытаў Гашка .... 100
Месны склон: пры сыну, брату, пры Івану, Паўлу 101
Мссны склон: у руках, на нагах 103
Клічны склон: сынс. браце, Максіме, спадару, краю, народзе 104
Скланеньне прозьвішчаў: Валянціна Муха, Валянціны Мухі, Валянціне Мусе 106
Лічэбнік Адзін аднаго, адна адну, адно аднаго 108
Дзьве тысячы трынаццаты, дзьвс тысячы трынаццатага 109
Дзеяслоў
Абвесны лад
Дасі, дамо / дадзім, дасыз(е/ё); ясі, ямо / ядзім, ясьц(е/ё) 110
Сабраўся быў, сабралася была, сабраліся былі 112 Загадны лад
Гаварэм, пішэм, будзьма, сядайма 113
Бярэце, гаварэце, леце, нясеце 114
БУДОВА ФРАЗЫ
Больш за тое, даўжэй за тыдзень; вышзй за нуль 116
Вада піць, машынка шыць, прылада лічыць 117
Даглядаць дзіця, расьліны; догляд дзіцяці, расьлін .... 118
Дата: сёньня — першага студзеня 119
Два, тры, чатыры вялікія дамы 120
Ёсьць дзіцем, ня ёсьць клопатам 121
3 ініцыятывы, на жаданьне, паводле загаду 123
За колькі крокаў ад..„ група зь пяці чалавек, штраф трыста тысяч, дом на тры паверхі 125
Звыш году, звыш меры, звыш таго 126
Зьвярнуцца па даведку, ехаць у ягады / па ягады, плысьці за вадою 127
Зьдзекавацца зь людзей — зьдзек зь людзей 129
Зьлітавацца з нас ці зьлітавацца над намі? 130
Лічыць абавязкам / лічыць за абавязак 131
Паляваць на зьвера, на птушку 132
1 Іры саветах / за саветамі / за саветаў / за саветы 133
У Беларусі — на Беларусі 134
У чацьвер / чацьвяргамі; чарговы раз / чарговым разам / чарговага разу 135
Хварэць на грып, на кішэнь, на пана 136
ВЫБАРСЛОВА
Абшчына ці грамада, супольня? 138
Адзсць, надзець, апрануць — разьдзець, распрануць 139
Адмысловы, адмысловец 140
Адчыніць дзьвсры, адкрыць выкапні, адкрыць / распачаць сход, разгарнуць кніжку, расплюшчыць вочы 142
Асабісты і асабовы 144
Асадка, ручка, самапіска 145
Багатыр і асілак, волат 146
Бсскарысны і бескарысьлівы, бескарысна і бескарысьліва 147
Вайсковы і ваенны 148
Верталёт і гелікоптэр 150
Відаць плошча, чуваць песьня 151
Вінаваты, вінны і павінен, мае, мусіць 153
Вобыск ці ператрус? 154
Востраў, выспа, атока, абток 155
Вынаходка, вынаходзтва, вынаходніцтва 157
Выгада і выгода 158
Выцск, працёк, выцяканьне, працяканьне, адток 159
Вялікдзень, Пасха 160
Гуляць, гульня, гулец 161
Дах і страха 162
Двор і вуліца 164
Для і дзеля 166
Дзейны і дзейсны 168
Досьвсд, дасьведчаньне, практыка, дазнаньне, давсданьне; дасьведчаны, спрактыкаваны 169
Жуйка, жвака, жвачка 170
Завссьці / распачаць / завязаць справу 171
Задушыць / здушыць паўстаньне, заглушыць / стрымаць / угамаваць жаданьні 172
Заручыцца падтрымкаю, займець / здабыць падтрымку; гарантаваць бясьпеку 174
Захады, рабіць захады 175
Здаць справу / лічбу, зрабіць справаздачу 176
Зьвяз і саюз 177
Зьвяно 178
Зьвярнуць (забраць) увагу, залучыць інвэстыцыі, далучыць да гульні, прывабіць кліента 180
Зьдзейсьніцца ці адбыцца:
ці можа адбыцца парлямэнт? 182
Зьдзейсьніць гераічны ўчынак; зрабіць / учыніць злачынства 183
Зьдзелка ці ўгода, пагадненьне, умова 184
Зьнешні ці вонкавы, знадворны, навакольны, замежны? 186
Зьняпраўдзіць, зьняпраўджаньне 188
Імавернасьць і верагоднасьць 189
Іспыт і экзамэн 190
Кальвы, ляшчоткі, шляга, беларуннае адзеньне 192
Кірунак, напрамак, прасьцінак 194
Кронка і пункт 196
Кружэлка 197
Крыць, адкрыць, закрыць, накрыць 199
Курыць і паліць 201
Лодка і човен 202
Людзкі й людзкі 203
Масла, алей, аліва 204
Мела быць, мае быць 206
Гулец, нападнік, кутні ўдар 208
Нацыянальны фонд, агульнацыянальны (усебеларускі) форум, айчынная гаспадарка 210
Некалькі больш ці трохі / крыху больш? 211
Гіадобны ці такі? 212
ІІазбавіцца ці страціць? 213
Пазоў ці іск? 214
1 Іалова і частка 215
Пампаваць, выпампоўваць, перапампоўваць газ 216
ГІамятны дарунак сувэнір 217
Пан ці спадар? 218
Пара дзён, гадоў, словаў 220
Псравышаць, псрасягаць, пераважаць 221
ГІіар (піяр), піа(я)раўскі, піа(я)рыць, піа(я)рнік 223
Платнік 224
Помніць і памятаць, запамятаць і запамятаць 225
Ііоўнач і апоўначы 227
ІІрадаставіць ці даць, аддаць, падаць, саступіць, удзяліць, пакінуць, дазволіць? 228
Праць, нраньнё / праньне, пральня, пральная машына, пралка, прачка 230
Прыгодны і прыдатны 232
Прымач / прымальнік ці прыёмнік 234
Пыл і пал 235
Работа й праца, рабіць і працаваць 236
Разгортка кнігі ці разварот 238
Разьдзяляльная здольнасьць / разьдзяленьне / разьдзяляльнасьць экрана 239
Рызыкант, рызыканцтва 241
Самавіты гаспадар, самавітая гаспадарка, самавітае жыцьцё 242
Саступіць, псраступіць, нс папускацца 243
Авечка, трус, конь свойскія жывёліны 245
Склеп і скляпеньне 246
Собіла зрабіць 247
Сталы чалавек, сталы твор, сталы камітэт 248
Субяседнік і размоўца, суразмоўца / суразмоўнік 249
Вышукнік, выведнік, сок, закўтнік, шпег, шпік, дэтэктыў 251
Тэлебачаньне і тэлевізія 253
Увагу даваць / аддаваць / удзяляць 254
Унікаць, уніклівасьць, уніклівы 255
Урэшце, нарэшце, канец канцом, канец канцоў, надосталь, наапошку 256
Утаймоўная кашуля 258
Уціскаць чалавека уціск чалавека 259
Хвіліна і мінута 260
Цяпер і зараз 261
Чувайце, будзьце пільныя, чуйнуйце 262
Чымся й чымсьці 264
Шкляначкі ці кубачкі? 266
Шлях і дарога 267
Добрай раніцы! ці ўсё ж Добры дзень! 268
Паказальнік словаў 270
IІра аўтара 286
Summary 287
Закаханы ў мову
Пісаць жывую кнігу — такое самае шчасьце, як кахаць і быць каханым.
Юрась любоўна ўдасканальваў свой тэкст да апошніх дзён жыцьця: удакладняў фармулёўкі, шукаў лепшыя прыклады, імкнуўся да празрыстасьці, лягічнасыді, нарматыўнасьці, якая дасягальная бадай толькі ў матэматыцы.
Гэтае імкненьне ператварала яго моўныя парады ў дыямэнты. Кароткія гутаркі ў этэры — як вымаўляць, дзе ставіць націск, якое слова выбраць, як будаваць фразу — пэрліны жанру пэдагагічнага эсэ: прыязныя, стрыманыя, нічога лішняга. Упэўненая ацэнка, цьвёрды філялягічны грунт, канкрэтная парада.
I — цеплыня аўтарскага дыханьня. Кожнае эсэ — як пацалунак.
"Ці памятаем мы пра дзяўчат і дзяўчатак?” — гэтак пачынаецца размова пра множны лік гэтых назоўнікаў, затым ідзе прызнаньне з прыхаванай усьмешкай: ”На жаль, не заўжды і ня кожны”, і сканчаецца эсэ гэтак жа прыгожа: “дзяўчынка чытае часопіс для дзяўчатак, дзяўчына ідзе насустрач дзяўчатам
“У мінулым спіагодзьдзіўеліся ў беларускую мову калькаваныя формы дзеепрыметнікаў і ніяк дасюль не зьвядуцца ”, — як пра кляшча, які ўеўся, ці яшчэ якіх крывасмокаў, піша так Юрась пра спадчыну сталінскіх рэформаў мовы і прапануе хірургічна дакладнае выйсьце: не “чакаемы” вынік,
a — чаканы.
“Слова апоўначы ў нас любяць — і гэпіа добра. Трэба пюлькі ставіііь яго на сваім месцы ”, — раіць аўтар тым, хто блытае гэтае прыслоўе часу з назоўнікам поўнач. Блытае ”на жаль і на дзіва”, трошкі паказвае свае эмоцыі аўтар. Але гэта — уся ацэначнасьць, далей стваральная частка што, чаму, як.
КНІГІ ОНЛАЙН
