Жывая мова
Юрась Бушлякоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 294с.
Мінск 2013
Була[чн|ы, пшані[чн]ы, ру[чн’]ік, сма[чн]ы, яе[чн]ы, яе[чн’]я
Рукі выціраемру[шн’]іком ціру[чн’]іком, гатусм яе[шіГ]ю ці яе[чн]ю? Як вымаўляем спалучэньнс літар чн? Правілы беларускай артаэпіі абавязваюць нас у гэтым выпадку да нязьменнага вымаўленьня — на стыку кораня і суфікса перад гукамі |н| або |н’| застасцца |ч|: була[чн]ы,мало[чн]ы, пшані[чн]ы, сма[чн]ы, слане[чн’]ік, суні[чн’]ік і г. д.
Ёсьць, аднак, словы, літаратурнас вымаўленьнс якіх нсльга прызнаць стабільным. Маю на ўвазс найперш памянёныя ручнік і яечню. Разьбярэм па чарзе. У дыялсктнай бсларускай мове псраважас форма ру[шн’]ік — з гукам |ш] псрад суфіксам. Але на пісьмс ў XX ст. гэты назоўнік псрадаваўся, як правіла, з захаваньнсм спалучэньня літар ч і н. Устанаўляючы ў пасьляваснныя дзссяцігодзьдзі нарматыўнас вымаўленьнс, лінгвісты ішлі за традыцыйным напісаньнсм. Такім чынам, вымаўленчая норма тут —ру[чн’]ік.
Яе[шн’]я ці яеІчн’]я‘1 На пісьмс дамінус форма яечня. Кіруючыся ёю, масм падставы прызнаць за асноўны вымаўлснчы варыянт яе[чн’]ю зь нязьменным [чн’]. Зьвярну, аднак, увагу, што шэраг давсднікаў зь бсларускай артаэпіі дапускас паралельна з формаю яе/чн’/я варыянт яе[шн']я як другі нарматыўны (такое дапусканьнс падтрымліваецца, відавочна, і фіксаваным у акадэмічных слоўніках напісаньнем яешня). I ўсё ж, выбіраючы паміж варыянтамі, трэба ўлічыць, шло яе[шн ’]я з сыстэмных мсркаваньняў мснш апраўданая ў літаратурным ужытку: вымаўленчая норма ў прымстніку яеічн/ы дыктус заканамсрную норму — яе/чн’ія.
Ансамб[а]ль, дуб[а]ль, жан[а]р, кад[а]р, мэт[а]р, спэктак[а|ль
Для бсларускай мовы канцавыя спалучэньні двух, трох або чатырох зычных гукаў, апошні зь якіх санорны [р] або [л’], не характэрныя. Такіх нетыповых спалучэньняў мова пазбаўлясцца двума спосабамі: або перад гукамі [р| і [л’] узьнікае галосны |а| (ансамб[а]ль, монст[а]р, тэат[а]р), або словы набываюць канчатак -а (напрыклад, каляндра, лотра, майстра). У сучаснай літаратурнай мовс псраважная бальшыня словаў з канцавымі спалучэньнямі зычных афармлясцца паводле псршага з названых спосабаў. Згодна з вымаўлснчымі нормамі, паміж зычным / зычнымі ([6], [г], [д], [к|, м, ]н], [n], [т], ІФІ, [kt], [мб], [нд], |нт|, [ст] ды інш.), з аднаго боку, і гукамі [р] або [л’], з другога, павінна гучаць галосная ўстаўка — кароткі [а]: бінок[а] ль, дуб[а]ль, жан[а]р, зуб[а]р, кад[а]р, крэм[а]ль, літ[а]р, тыг[а]р, філып[а]р, шыф[а]р, Аляксанд[а]р і г. д. Калі пры зьмене слова або ў вытворных словах спалучэньні апынаюцца перад галосным гукам, устаўны, натуральна, зьнікае: жан[а]р —у жа[нр]ы, мэт[а]р — сто мэ/тр]ау, фільт[а]р — філь[тр]аваць.
Як вядома, адпавсдна нормам афіцыйнага беларускага правапісу ўстаўны гук у разьбіраных тут спалучэньнях на пісьме не адлюстроўваецца. Іншы падыход рэалізаваны ў клясычным (дарэформавым) бсларускім правапісе: паводле яго ўстанаўленьняў, літара а заўсёды мае пісацца ў спалучэньнях -тар, -дар на месцы канцавых tr, dr у пазычаньнях (напрыклад, аркестар,монстар, скафандар, цыліндар, цэнтар\ з выняткам нетрадыцыйных уласных на-
зоваў, дзе спалучэньні tr, dr пішуцца нязьмснна: Нотр-Дам, Сартр).
Але як бы мы ні пісалі, якой бы правапіснай традыцыі ні прытрымліваліся, памятайма пра вымаўленьне: ні ў якім разе няможна глытаць, “зьядаць” спалучэньні ‘зычны + галосны + |р| або [л’]’. Канцавыя гукі павінны прагаворвацца выразна, незалежна ад тэмпу нашага маўленьня.
Націскі
Малёнькі, пусьцёнькі, дббранькі, ціхенькі
Дзе паставіць націск — сўхенькі ці сухёнькі, хўдзенькі ці худзёнькі? Якая тут норма? Ад чаго залсжыць мссца націску ў такіх памяншальна-ласкальных формах прыметнікаў?
Правіла ў гэтым выпадку простае: трэба зважаць на націск у прымстніку, ад якога памяншальная форма ўтвораная. Калі ў прымстніку націскны канчатак, то ў вытворнай памяншальнай формс націск будзс на суфіксальным галосным: дарагі — даражэнькі, залаты — залацёнькі, малы — малёнькі, пусты — пусы/ёнькі, руды — рудзёнькі. Калі ж у прымстніка націск на галосным асновы, тамсама ён застасцца і ў вытворнай форме: востры — востранькі, добры — добранькі, каханы — каханенькі, ціхі — ціхенькі.
Ня маючы пэўнасьці што да націску ў тым або іншым памяншальна-ласкальным прымстніку, заўсёды зьвяраймася па словс, ад якога гэты прымстнік утвораны. У прыведзеных на пачатку тэмы словах націск падас на галосны суфікса — сухёнькі і худзёнькі — бо сухі і худы.
Берац(ё/ё), ясьц(ё/ё), несяц(ё/ё)
Часам памыляюцца ў нас пры ўжываньні формаў дзсяслова. Кажуць, напрыклад: навошта вы гэта бярэце, куды вы ідзеце, калі вы прынясег]е. У гэтых ілюстрацыях дзсясловы выкарыстоўваюцца ў значэньні цяперашняга і будучага часу. Таму патрэбная нам іншая форма — з націскам на канцы слова: берацё або берацё, ідзяцё або ідзяцё, прынесяцё ці прынесяцё.
Правільныя дзсяслоўныя формы другой асобы множнага ліку выводзіла была зь літаратурнае мовы рэформа 1933 году. I гэта пры тым, што бярэце і нясеце як формы 2-й асобы множнага ліку цяпсрашняга часу ўжываліся толькі ў шэрагу заходніх гаворак (скажам, пад Лідаю і Шчучынам), то бо на значна мсншым абшары, чымся бераце і берацё, несяце і несяі/ё. Мяркуючы з усяго, выбар рэфарматараў у гэтым выпадку быў абумоўлены фактарам расійскас формы — бліжэйшай суаднесенасьцю, скажам, расійскага берёте і беларускага бярэце.
У 1957-м, папраўляючы некаторыя памылкі той рэформы, мовазнаўцы ў Савецкай Беларусі рэабілітавалі й формы тыпу ідзяцё (ідзяііёў Сёньня абсдзьвс формы — і з канцавым -е, і з канцавым -ё — нарматыўныя. Можам сказаць: і маўчыцё, і маўчыцё; і гледзіцё, і гледзіцё, і дасьцё, і дасьцё. Пры гэтым як у літаратурным маўленьні, так і на пісьме пераважаюць формы зь -е на канцы. Часьцей чуем: вы везяцё, несяцё, бежыцё.
Каб не памыліцца і ўжыць правільную форму другой асобы множнага ліку, можна арыентавацца на іншыя формы дзеяслова. Я нясў, мы нясём ці нясём, ты нясёш, ён нясё, яны нясўць — ува ўсіх
названых формах націск на апошнім складзе. Значыць, тамсама ён застанецца і ў форме другой асобы множнага ліку: несяцё (несяце). Гаворым па-бсларуску: што вы ясьц(ё/ё), п’яц(ё/ё), каго ведзяц(ё/ё), што гледзіі{(ё/ё).
Везьці — везла, вёз; церці — церла, цёр; легчы — легла / лягла, лёг
Яна нёсла, а ён нёс; яна трэсла, а ён трос. разьбірасм формы прошлага часу шэрагу дзеясловаў — тыя формы, пры ўжываньні якіх дапускаюць памылкі.
Трэба зьвярнуць увагу на тое, што ў нашай мовс ёсьць цэлая група дзеясловаў на -ці і -чы, кожны зь якіх у пачатковай форме — інфінітыве — мае націск на першым складзе: вёзьці, грэбці, мёрці, нёсьці, пёрці, скрэбі/і, трэсьці, цёргр,лёгчы, прэгчы і колькі іншых. У формах прошлага часу адзіночнага і множнага ліку гэтых дзеясловаў націск застаецца на галосным гуку кораня: вёзьці — вёзла і вёзьлі, скрэбці — скрэбла і скрэблі, цёрці — цёрла і цёрлі і г.д. У выпадку дзеяслова лёгчы нарматыўныя слоўнікі дапускаюць варыянтныя формы прошлага часу: лёгла, лёглі і лягла, ляглд, ляглі.
Таксама памятайма, што мінулачасавыя формы жаночага і ніякага родаў, з аднаго боку, і мужчынскага роду, з другога, разьбіраных дзеясловаў адрозьніваюцца характарам галоснага ў корані: у формах мужчынскага роду гук [э] пераходзіць у [о]: яна нёсла — ён нёс ([н’эсла — н’ос]), цёрла — цёр, лёгла—лёг. Такім самым чынам спрагаюцца й дзеясловы, вытворныя ад названых (апрача тых, што маюць прыстаўку вы-): давёзыр — давёз, давёзла, давёзьлі; памёрці — памёр (ні ў якім разе не памер\\ памёрла, памёрлі', растрэсьці — растрос, растрэсла, растрэсьлг, залёгчы — залёг, залёгла, залёглі, але, напрыклад, вынесьці—вьінес, вынесла, вынесьлі.
He забываймася, аднак, што паказанага вышэй карансвага чаргаваньня [э] — |oj няма пры літаратурным спражэньні дзеясловаў бёгчы і сёкчы /сячы, а таксама вытворных ад іх — бег, бёгла, бёглі; сек, сёкла, сёклі.
Разьвіла, разьвілб, разьвілі; брала, бралі
Часта чуваць у нашым маўлсньні ненарматыўныя формы дзсясловаў прошлага часу: там, дзе згодна з нормаю націск павінен быць на канцы, ставяць яго ў сярэдзіне слова, і наадварот. Паспрабуем зразумсць і засвоіць норму.
Канцавы націск у формах прошлага часу мае значная частка аднаскладовых дзеясловаў: быць — была, былд і былі, віць — віла, вілб, вілі; даць — дала, далд, далі; ліць — ліла, лілд, лілі. Пры спражэньні дзеясловаў, вытворных ад названых і ад аналягічных названым, націск таксама застаецца на канцы: збыла і збылі', разьвіла, разьвілд і разьвілі', дадала, дадалд і дадалі; наліла і налілі. Калі, аднак, вытворны дзеяслоў гэтае групы мае прыстаўку вы-, націск захаваецца на ёй: выбыла і выбылі; выдала і выдалі. 3 канцавым націскам ужываюцца формы дзсясловаў пачаць іузяць, а таксама бальшыні дзеясловаў на -няць: заняць, падняць, прыняі/ь і г. д.: узяла, узялб, узялі', прыняла, прынялд, прынялі.
Асаблівую ўвагу трэба зьвярнуць на дзеясловы браць, зваць, ірваць і спаць, а таксама на ўсе вытворныя ад іх. У формах прошлага часу такіх дзеясловаў націск ніколі не пераходзіць на апошні склад: брала і бралг, сабралася і сабраліся; назвала, назвалі', уварвалася, уварваліся; спала і спалі.
Названыя вышэй формы падаюць як адзіныя нарматыўныя ўсе беларускія слоўнікі. Гаворым: мама наліла малака, мне далі кнігу, насузяліў вандроўку, яны прадалі машыну, партыя брала ўладу, войскі ўварваліся ў краіну, журы назвала найлепшых, калегі сабраліся на сустрэчу.
Абвясьціць, завяршыць
Вынікі выбараў абвясыц'лі ці абвёсьцілі—якая зь дзьвюх ужываных у сёньняшнім маўленьні формаў нарматыўная? Вядома ж, першая.
Абвясырлі — форма прошлага часу ад дзеяслова абвясыііііь. Я абвяшчў, ён абвясырў, яна абвясьціла, мы ці яны абвясырлі — у названых формах нарматыўны націск на трэцім складзе, таксама як і ў пачатковай формс — інфінітывс. У будучым часе, з выняткам формы псршай асобы адзіночнага ліку, націск пераходзіць на другі склад: ты абвёсьціш, ён або яна абвёсыііць, мы абвёсырм, вы абвёсы/іце, a яны абвёсыіяць.
Таксама паводзіць сябе націск і ў такіх, напрыклад, дзсясловах, як апрануць, вярнуг/ь, дасягнуць, завяршьніь. Мы завяршылі, а ён пазьней завёршыць, я вярнў сёньня, а яны вёрнуць заўтра, мы дасягнўлі, а ён ці дасягне, я апранў, а ты нс апранеш. Праілюстраваныя і шматлікія аналягічныя ім дзеясловы маюць рухомы націск.
КНІГІ ОНЛАЙН
