Жывая мова
Юрась Бушлякоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 294с.
Мінск 2013
Пэнсійны, сэсійны, камісійка, тэлевізійнік
Пасьведчаньне пэнсіённае ці пэнсійнае — якая з формаў у нашай мовс заканамсрная? На пасьведчаньні ў беларускіх пэнсіянэраў выдрукавана, што яно — пенсіённае. Алс адкуль такі прыметнік?
Па-беларуску тое, прыкладам, што мае дачынсньне да камісіі — камісійнае, да канвэрсіі — канвэрсійнае, а да экскурсіі — экскурсійнае. Вось жа, прыметнікі ад назоўнікаў на -ія (-ыя) маюць кароткі суфікс -н ён далучасцца да асновы ўтваральнага слова. Бсручы гэта пад увагу, нсльга слова пэнсіённы вывесьці ад пэнсіі. Выглядас, як бы пэнсіённы быў ад пэнсіёну, але такога слова сучасная літаратурная мова ня ведас — ёсьць толькі пансіён. Усё прасьцсй: зафіксаваны ў савсцкіх слоўніках прыметнік пенсіённы псранссены з расійскае мовы. Таксама адтуль і слова сесіённы — ніяк нсльга ўтварыць яго ад сесіі. Замсст названых пазычаньняў трэба ўжываць сваё: прыметнікі пэнсійны і сэсійны (у савецкай правапіснай традыцыі — пенсійны і сесійны).
I ў працяг перасьцярог яшчэ пра два некрытычна перайманыя назоўнікі — камісіёнку і тэлевізіёншчыка. Краму па-бсларуску называюць нс камісіённай, а камісійнаю — то ж і просіцца для аднаслоўнага яс называньня камісійка. Па-бсларуску няма тэлевізіённага работніка — ёсьць тэлевізійны. Адсюль і заканамерная аднаслоўная форма тэлевізійнік.
Ня варта культываваць у мовс словы нстыповас будовы, калі пад рукою ёсьць свас: пэнсійнае пасьведчаньне, сэсійная пара, камісійная крама — камісійка, супрацоўнік тэлевізіі — тзлевізійнік.
Разбор, разьбіраньне; умяшаньне, умешваньне
Разьбіральніцтва і ўмяшальніцтва — ніводзін слоўнік беларускай літаратурнай мовы не фіксуе гэтых назоўнікаў, аднак часам яны здараюцца ў моўнай практыцы. Пры гэтым карыстальнікі мовы арыентуюцца, абапіраюцца, відавочна, на расійскія словы разбйрательство і вмешательство, проста падпраўляюць іх. Але ж замена суфіксаў — у нашым выпадку -тель на -нік — сама па сабе ня робіць слова беларускім.
Праблема тут у нетыповай мадэлі слова. Назоўнікі дзеяньня ў беларускай мове звычайна ўтвараюцца адразу ад дзеясловаў: будавауь — будаваньне, вітаць — вітаньне, сьведчыць — сьведчаньне. Няма ніякай патрэбы адступацца ад такой мадэлі, утвараючы назоўнікі ад дзеясловаў разьбіраць і ўмешвацца ці ўмяшацца. Ад разьбіраць маем вытворныя разьбіраньне іразбор. Скажам, да прыкладу, што правяліразбор справы, запрасілі некага наразьбіраньне сытуацыі. У ролі сынонімада разбору іразьбіраньня выступае традыцыйныразгляд (гаворым: разбор пазову і разгляд пазовў).
Ад дзеяслова незакончанага трываньня ўмешвацііа ссьць назоўнік умешваньне — з адценызсм незакончанасьці дзеяньня. У сваю чаргу ад дзеяслова ўмяшацца маем рэкамэндаванае нарматыўнымі слоўнікамі ўмяшаньне (напрыклад, вайсковае ўмяшаньне, хірургічнае ўмяшаньне, умяшаньне ў чужое жыцьцёў
Разгорнуты, расьперазаны, расьсьмяяны
I ў акадэмічнай граматыцы, і ў школьным падручніку ясна сказана: зваротныя дзеепрымстнікі для бсларускай літаратурнай мовы нс характэрныя (гл. таксама нататку “Адбытыя выбары; разьвіваная / разьвіцьцёвая краіна”). Ці заўсёды мы памятаем пра гэта?
Вярнуцца да тэмы я наважыў, пачуўшы па радыё пра разгарнуўшуюся дыскусію, а ў газэцс прачытаўшы пра кандыдата ў дэпутаты, які ‘апусьціў на зямлю” зарваўшуюсяў паліцэйскім запале адміністрацыюрынку”. У абодвух выпадках, каб фраза, сказ загучалі па-бсларуску, можна скарыстаць і дзеспрыметнікі — толькі нс калькаваныя, а тыя, якія ў нашай мове традыцыйныя і шырока ўжываюцца.
Па-беларуску той, які адбыўся, — адбыты, які завяршыўся,—завершаны, той, што лопнуў, —лопнуты, што расьсьмяяўся,—расьсьмяяны. У Брыля, напрыклад, чытаем пра "расьсьмяянае дзіця”, а ў Скрыгана — пра “лопнутую, пачарнелую бочку”. Бачым тут, што беларускія дзеепрыметнікі з суфіксамі -ні -тпсрадаюць значэньне іншамоўных зваротных дзеепрыметнікаў.
I цяпср заменім прыведзеныя на пачатку калькі. Нсхта пачынае, разгортвае дыскусію — па-бсларуску можам сказаць пра пачатую,распачатую або разгорнутую дыскусію. Вось жа, ад разгарнуць — дзеепрыметнікразгорнуты, з усімі яго шматлікімі, пазнавальнымі ў кантэксьце значэньнямі.
А як назваць тых, хто зарываегігіа — заходзіць у нечым задалёка, псраходзіць усякія межы? Ці пазнавальны ў гэтым сэнсе вытворны ад зарвацца дзеепрыметнік зарваны? Здаецца, пакуль што
ня вельмі: спалучэньне зарваная адміністраііыя гучыць аказіянальна. Думаю, лепш аддаць перавагу формам ад дзеясловаў расьперазацііа,распусырііііа'. расьперазаны іраспушчаны. Уладзімер Караткевіч пісаў пра Мэфістофэля, створанага людзьмі, каб "anpaydaifb сваё поўзаньне на жываце перад уладамі, расьперазанымі хамамі-ваякамі і сьветам гвалту”.
Рокерша ці рокерка?
Газэта “Звязда” Рубрыка “Крымінал”. Артыкульчык пад загалоўкам "Рокерша з падлеткамі апаганьвалі магілы”. 3 матэрыялу вынікас, што тая рокерша — 24-гадовая касірка Барысаўскага чыгуначнага вакзалу.
Жанчыну-касіра натуральна па-беларуску назвалі ў газэцс касіркаю, пры гэтым зьвярнулі ўвагу, што яна аматарка рок-музыкі, адным словам, рокерша. Апошняе слова — нс зь беларускай моўнай практыкі. Для нашай літаратурнай мовы словы на -ш-а з значэньнсм асобы жаночага полу не характэрныя. Жанчыну-доктара, напрыклад, можам зваць доктаркаю ці дакпюркаю, а жонку доктара — доктарыхай. Словамі жаночага роду на -к-а называем жанчыну паводле роду яс дзейнасьці, сфэры зацікаўленьняў, займанага сю становішча: бібліятэкарка, бухгальтарка, дырэктарка, паэтка, рэдактарка, сакратарка.
Вядома, не ад кожнага назоўніка з значэньнсм асобы мужчынскага полу ўтварасцца такі жаночы адпаведнік. У афіцыйна-канцылярскай мове назовы пасадаў функцыянуюць амаль заўсёды ў сваіх першасных, мужчынскіх формах (напрыклад, жанчына-міністар, прэм’ер або пасол). Пры гэтым у неафіцыйным маўленьні, а часам і ў мовс мэдыяў культывуюцца формы жаночага роду й для такіх “мужчынскіх” пасадаў (“амбасадарку ЗША ў БеларусіадклікаліўВашынгпюн”, “міністаркуфінансаў Францыі абралі кіраўніцай МВФ”. “экс-прэм’ерку Ўкраіны этапаваліў калёнію” і г. д.).
Але вернемся да назову жанчыны-роксра. Тут, відавочна, тыповая беларуская мадэль абсалютна
прыдатная. Як жанчына-касір — касірка, так жанчына-рокер —рокерка.
Стараймася не размываць словаўтваральных нормаў нашае мовы. Гаворым па-беларуску: апгпэкарка, кандуктарка, лектарка. Жонак гснэрала, дырэктара, міністра можам назваць генэраліхай, дырэктарыхай, міністрыхай (формы тыпу генэральша, дырэктарша, міністэрша — нелітаратурныя).
Сагнаць / выкрасьці самалёт, згон / выкраданьне самалёта
У мовс мэдыяў праскокваюць часам дзсяслоў угнаі/ь і назоўнікугон, прычым праскокваюць не ў бсларускім значэньні. Можам, прыкладам. пачуць, што нехтаўгнаў самалёт. Як гэта можна зразумець па-бсларуску?
У нашай мовс прыстаўка упсрадае між іншага скіраванасьць дзеяньня ў сярэдзіну нечага: убегчы ў дом, убіць у сы^енку, увезыіі ў краіну, уехаць у двор. Выходзіць, што ўгнаць самалёт — гэта загнаць, паставіць яго некуды, скажам, у ангар. Нам жа трэба перадаць адваротнае дзсяньне.
Акадэмічныя слоўнікі рэкамэндуюць абыходзіцца ў гэтым выпадку дзеясловамі красьці або выкрадаііь і аддзсяслоўнымі назоўнікамі выкраданьне і крадзеж. Бсларуская маўленчая практыка гэтым нс абышлася: у разьбіраным значэньні ўжываюцца й формы ад дзеяслова гнаг/ь, але з заканамсрнай прыстаўкаю з-/са-: зганяць, сагнаць і згон. Рэч у тым, што ўкрасьці або выкрасыр можна ўсё, што хочаш, а вось гнаць — толькі тое, што само ці ў выніку ўзьдзеяньня рухасцца ў прасторы. Аўтамабіль або самалёт выкрадаюць, гонячы іх нскуды. Такім чынам, можна сказаць па-бсларуску, што самалёт быў выкрадзены злачынцамі, што адбылося выкраданыіе самалёта, але можна — і, думаю, варта — падкрэсьліць, што яго гналі: злачынцы сагналі самалёт, быў учынены згон самалёта. Таго, хто ўчыняе згон, назавем ня проста злодзеем, гэты чалавек — згоньнік або — з другім суфіксам — згонца.
Спансараваць, фундаваць
Што робіць спонсар — спансіруе або спансаруеЧ Раз-пораз у сучасным маўлсньні здарасцца нс фіксаваны слоўнікамі дзеяслоў спансіраваііь.
Як вядома, формы дзеясловаў з суфіксам -іраване тыповыя для бсларускае мовы. У нашай літаратурнай мовс няма ніводнага прыкладу, каб ад беларускай ці хай сабе іншамоўнай асновы быў утвораны ўласнабеларускі дзеяслоў з суфіксам -ірава-. Дзсяслоў спансіраваць перанссены з pacific кай моўнай практыкі. Адначасна ў беларускім маўленьні на базс англіцызма спонсар узьнік дзеяслоў тыповай будовы з суфіксам -ава спансараваііь. Гэтаму сэнсава празрыстаму наватвору варта, думаю, аддаць псравагу перад пазычаньнем.
Пры гэтым памятайма, што ў дзеяслова спансараваць ёсыдь стагодзьдзямі ўжываны ў нашай мове сынонім — слова фундаваць. Яно лацінскага паходжаньня — ад дзеяслоўнай формы fundo ‘закладаю асновы, даю пачатак’. Нсхта дае сродкі, грошы на будоўлю, разьвіцьцё нечага — тым самым фундуе, спансаруе, выступае фундатарам, спонсарам. Пабеларуску фундаваць — гэта яшчэ й проста частаваць нскага за свой кошт, купляць нешта нскаму ў падарунак.
Спонсар і фундатар, спансараваць і фундаваць — маем выбар з раўнапраўных сынонімаў Фінансуючы праскт у якасьці спонсараў, фундатараў, мы тым самым спансаруем, фундуем, займасмся спансараваныіем, фундаваньне.м праекту.
Старшыня, старшыняваць, старшыняваньне, старшынёўства
Старшына і старшыня — два зусім блізкія з гучаньня словы. Носьбіты літаратурнае мовы адрозьніваюць іх паводле значэньня: добра ведаем, хто такі старшына і чым займаецца старшыня. Часам, аднак, узьнікаюць пытаньні, зьвязаныя з утварэньнсм словаў ад згаданых назоўнікаў, у першую чаргу ад слова старшыня. Пытаюцца, да прыкладу, што робіць старшыня — старшынствуе ці старшынюе, як называць выкананьне старшынём абавязкаў — старшынствам або старшынёўствам?
Для нашае мовы дзеясловы з суфіксальнай часткаю -стваваў цэлым не характэрныя. Як ад назоўніка пан масм дзеяслоў панаваг^ь, ад цар — iiapaetnfb, так і ад старшыня будзе старшыняваць. У словс старшыня мяккая аснова, таму й дзеяслоў канчаецца на -няваць. У сваю чаргу назоўнік зь цьвёрдай асноваю — старйіына — дае дзсяслоў на -наваць —-старшынаваць. Старшыня на судовым, напрыклад, паседжаньні старшынюе, а старшына ў вайсковым падразьдзяленьні старшынуе.
КНІГІ ОНЛАЙН
