Жывая мова
Юрась Бушлякоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 294с.
Мінск 2013
Меркаваны, чаканы, шуканы
У мінулым стагодзьдзі ўсліся ў бсларускую мову калькаваныя формы дзеспрымстнікаў — і ніяк дасюль нс зьвядуцца. Штодня чуем пра ахоўваемыя стаянкі, будуемыя аб’екты і мяркуемыя сустрэчы.
Зялёнас сьвятло такім калькам расійскіх дзеспрыметнікаў запалілі рэфарматары нашай мовы ў 1930-я. I тады, і пазьней шмат хто забываўся, што бсларуская мова і ў гэтым выпадку мае свас сродкі. Адпаведнікамі расійскіх аддзсяслоўных формаў на -емый, -ймый і -омый выступаюць, як правіла, бсларускія з суфіксам -н-. жаданы, паважаны,рыхтаваны, чаканы. Жаданы — той. якога жадаюць, паважаны — якога паважаюць, рыхтаваны — які некім рыхтусцца, нарэшцс, чаканы — той, якога чакаюць.
“Песьні... духамі зораў ствараныя ”, — чытасм у Купалы. Ствараныя — значыць цяпср ствараюцца, пакуль што ня створаныя. Скажам правільна: будаваныя дамы, ведзены самалёт, выдаваная літаратура, кіраваная эканоміка, меркаваныя вынікі, падазраваная асоба, шуканыя (вышукваныя) злачынііы — рэальны граматычны час названых і аналягічных ім бсларускіх дзеепрыметнікаў такі, які час асноўнага дзсяньня ў сказе. Часам у ролі бсларускіх адпавсднікаў расійскіх формаў на -емый ды -нмый выступаюць звычайныя прымстнікі: напрыклад, прыпамінаную аўтастаянку пад аховаю называсм падахоўнаю, а чалавска, абаранянага ў судзе, падабаронным.
Мітынгоўцы, страйкоўцы
Падчас Аранжавай рэвалюцыі беларускія мэдыі апавядалі прамітынгоўцаў на кіеўскім пляцы Нсзалсжнасьці, наагул ува ўсёй Украіне. Добрае, патрэбнае слова мітынговец. Той, хто выйшаў на мітынг, хто мітынгуе, —мітынговец. Таксама як, скажам, удзельнік страйку — страйковец. Аднак часам пры называньні па-беларуску чалавска, што мітынгуе або страйкуе, ідуць ад расійскіх формаў на -юіц, капіююць іх і ўжываюць у назоўнікавай ролі словы мітынгуючы, страйкуючы.
Ня варта так рабіць. У нашай мове ёсьць цэлы шэраг традыцыйных назоўнікаў, якія якраз і адпавядаюць формам дзсепрыметнікавай будовы ў іншых мовах (гл. таксама нататку пра выканаўцу абавязкаўў Менавіта назоўнікам мітынговец акадэмічны расійскі-беларускі слоўнік перакладае расійскае мйтйнгуюіцйй.
Поруч зь мітынгоўцам у сучасным маўленьні здараюцца словы мітынгоўшчык, мітынгоўнік і мітынгант. У адрозьнсньне ад нэўтральнага мітынгоўца, прынамсі два з названых сынонімаў — мітынгоўшчык і мітынгант — нярэдка нясуць ацэнку, крытычна-асуджальнас адценьнс. Калі ж мы проста канстатуем, што той або іншы чалавек бярэ ўдзел у мітынгу, варта выбіраць назоўнік мітынговец.
Моладзевы, маладзёвы, маладзёжны
Які прыметнік ужываем, каб назваць тое, што мас дачыненьне да моладзі? Доўгі час у літаратурным маўлсньні пераважалалексэмал/яладзё.жт/ь/. Якога яна паходжаньня? Ці адмоладзі маладзёжныі
Відавочна, што не ад моладзі — ня мае беларуская мова такога суфікса -ёжн-. Прыметнікам маладзёжлы папоўнілі нашую мову ў ЗО-я гг. мінулага стагодзьдзя — жыўцом узялі яго з расійскае мовы. Пра тое, што пазычанас слова не стасуецца з назоўнікам моладзь, ніхто тады нс падумаў. Падумалі пра гэта людзі беларускае мовы ўжо лепшым часам. У 1980 — 90-я ў маўленчую і пісьмовую практыкі прыйшлі нарэшце суадносныя з назоўнікам моладзь словы моладзевы і маладзёвы. Гэтыя прыметнікі ўтварыліся паводле вельмі актыўнае ў беларускай мове мадэлі: да асновы назоўніка далучыўся тыповы суфікс.
Вось жа, як ад слова дэталь маем прыметнік дэталёвы, ад хваля — хвалевы, ад фірма — фірмавы і фірмовы, так і ад моладзі — моладзевы і маладзёвы. Абсдзьвс формы паходжаньнсм ад слова моладзь сёньня суіснуюць у маўленьні і на пісьмс, яшчэ чакаючы пасьлядоўнай фіксацыі ў рознага тыпу слоўніках. Пры гэтым паступова, на працягу 2000-х, форма з захаваньнем націску на корані пачала псраважаць над формаю з суфіксальным націскам: усё часьцей чуем, гаворым, чытаем і пішам моладзевы.
Неадпавядаючы ці неадпаведны?
Праз колькі дзён пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму аб не абмсжаваным тэрмінамі прэзыдэнцтвс Аляксандра Лукашэнкі айчынныя праваабаронцы выступілі з заяваю. Друкуючы яс па-беларуску, “Народная воля” напісала, што “праваабаронііы лічацьуказ Лукашэнкі аб прызначэнні рэферэндуму не адпавядаючым Канстытуцыі”.
Ці добра назваць нешта па-беларуску неадпавядаючым? Пытаньнс тут, вядома, пра форму слова, якое выступас ў функцыі прыметніка. Адкуль неадпавядаючы, хіба ёсьць у нас прыметнік адпавядаючы? Чарговым разам прычына выпадковага слова — у калькаваньні. Перакладнік заявы проста пайшоў за расійскай формаю на -юіц (несоответствуюіцйй\ Форма дзсяслоўнай будовы неадпавядаючы нам без патрэбы — значэньне нязьмсннай у часс прыкмсты псрадас ўласна прыметнік.
Знакам тым, усё тое, што адпавядае, называем адпаведным, у сваю чаргу тое, што нс адпавядас, — неадпаведнае. Гэта цьвёрдая слоўнікавая норма — няможна яе ігнараваць. У памянёным тэксьцс трэба было напісаць, што айчынныя праваабаротіы лічаі/ь указ аб прызначэньні рэфэрэндуму неадпаведным Канстытуцыі.
Палавінкавы, расплывісты, ступеневы
Раз-пораз здараюцца ў маўленьні і на пісьмс прыметнікі з суфіксам -чат чуем пра палавінчатыя пастановы, распдыўчатыя ўяўленьні або, скажам, шматступеньчатую сыстэму адукацыі. Палавінчаты,расплыўчаты, ступеньчаты — такія прыметнікавыя ўтварэньні ў нашай літаратурнай мовс нс традыцыйныя: у савсцкую пару зайшлі яны з расійскага маўлсньня, а пасьля трапілі ў бсларускія слоўнікі. Расійскія прыметнікі з суфіксам -чатніякіх новых сэнсавых адцсньняў нам не прынесьлі — значэньні гэтых пазычаньняў у бсларускай мовс перадаюцца словамі іншай будовы — з суфіксамі -ав-, -ев-, -ават-, -іст-, -асі-
Па-бсларуску тос, што складасцца зь дзьвюх палавінак, — палавінкавае, з розных частак, — часткавае, з долек, — долькавае (напрыклад, цэгла з палавінак — палавінкавая цэгла, плод з долькамі — долькавы плод). Пастанова, захады могуць быць пазбаўленыя пасьлядоўнасьці, адназначнасьці — мы называем іх палавіністымі. Такі самы суфікс -істі ў бсларускім словс расплывісты. Недаволі выразнае, няпэўнас ўяўленьне пра некага або пра нсшта — гэта расплывістае ўяўленьне. Бульба, кажучы па-беларуску, бывае рассыпістая, рассыпчастая ці — яшчэ — сопкая. Гума, падобная да губкі, —губкаватая, вужака, пакрытая лускою, — лускаватая, а матэрыял з мноствам складак — складкаваты. Сыстэма адукацыі складасцца з колькіх ступсняў — яна шматступеневая ці многаступеневая.
Такім парадкам, на месцы пазычаных прымстнікаў з суфіксам -чатужываем словы тыповай
будовы: палавіністая пастанова, пералівісты колер, расплывістыя абрысы, зубчаспіае кола, клятчастая кашуля, палавінкавая цэгла, каленцавы вал, шматступеневая ракета, сеткаватая абалонка.
Пасярэднік, беспасярэдні, беспасярэдне
Пасрэднік ці пасярэднік, непасрэдны ці беспасярэдні — якія з названых формаў для нашае мовы заканамерныя?
Гаворым: серада, сярэдзіна, сярэдні, пасярод, пасярэдзіне—у кожным слове тут поўнагалосьсе (спалучэньні -ера-, -ярэ-, -яропаміж двума зычнымі). Чаму ж тады пасрэднік, ён жа пасярод, пасярэдзіне некага? Прычына на паверхні — форма пасрэднік перанссеная з расійскае літаратурнае мовы, дзе, як ведама, няпоўнагалосныя, успадкаваныя з царкоўнаславяншчыны формы — рэгулярная зьява. Ідучы за сыстэмаю нашае мовы, мы адназначна прыходзім да поўнагалоснага, з гукам [а] у корані, варыянту пасярэднік і вытворных прыметніка псісярэдніукі і назоўніка пасярэдніцтва.
У такім разе як назавем, напрыклад, размову без пасярэднікаў, бязь нейчага пасярэдніцтва? Моўная сыстэма выводзіць нас на прыметнікавую форму беспасярэдні— зь мяккай асноваю, бо вытокі гэтага слова ў прыметніку сярэдні (сярэдні — пасярэдні — беспасярэднГ). Адкуль жа непасрэдны? Хіба можна вывесьці непасрэдны ад сярэднП Нельга, проста немагчыма. Форма непасрэдны — ня што іншае, як прадукт перайначаньня, кабінэтнага падпраўленьня расійскага прыметніка непосредственныіі. У савецкую пару “падпраўкі” непасрэдны і непасрэдна моцна, як ведаем, укараніліся ў нашай мове. У выніку заканамерныя беларускія словы — прыметнік беспасярэдні і прыслоўе беспасярэдне — пакуль што значна радзейшыя ў маўленьні. Але іх варта, думаю, пашыраць, што, уласна, і робяць паасобныя сучасныя беларускія аўтары.
“Няма беспасярэдніх крыніцаў, зь якіх можна было б daeedaififa пра ўсходнеславянскія дыялекты прыкладна IX — X стагодзьдзяў”, — чытаем у кнізе ‘Тісторыя і міты” Валянціна Грыцксвіча. "... Вітаўт быў сярод свайго войска і беспасярэдне кіраваў ім у сечы”, — пішуць у бэстсэлсры “Дзссяць вякоў бсларускай гісторыі” Ўладзімср Арлоў і Гснадзь Сагановіч.
Пасярэднік, пасярэдніца, пасярэдніцкія функі/ыі, зрабіць нешта пры нейчым пасярэдніцтве, мець беспасярэдні кантакт, беспасярэднеўдзелыіічаі)ь — выбірасм сыстэмныя поўнагалосныя формы назоўнікаў, прыметнікаў і прыслоўя.
Паўгадзіны, паўгоду
Складаныя словы зь псршай часткаю поў/ паў-. Здаецца, з афармленьнем такіх словаў не павінна ўзьнікаць абсалютна ніякіх праблем, аднак жа часам чуем у беларускім маўленьні то п[о]ўгадзіны, то п[о]ўмесяца.
Асноўная прычына названых ненарматыўных формаў — у перанясеньні на беларускі моўны грунт асаблівасьцяў вымаўленьня расійскіх словаў з часткаю пол-: п[о]лчаса, п[о]лмесяца, п[о]лтоны (у расійскай мове частка полмае на сабе, як правіла, пабочны націск). У 30-40-я гады мінулага стагодзьдзя зьявіліся на пісьме й формы накшталт поўгадзіны і поў.месяца. Людзі, якія ведалі жывую, беларускую мову, такія формы крытыкавалі.
Вось жа, у нашай мове ў складаных словах з часткаю поў/ паўзаўсёды адзін націск, другога, пабочнага націску няма. Як на названую тут частку слова падае націск, тады ў ёй выступас гук [о]: поўдзень, поўнач. Калі націск на другой частцы складанага слова, у першай заўсёды маем [a]: паўгадзіны, паўмесяца, паўтоны, паўтысячы і г. д.
Пры нагодзе разбору часткі паўу складаных словах дазволю сабе яшчэ малую граматычную рэпліку. Формы тыпу паўгады, паўмесяцы, паўмільёны, якія таксама раз-пораз чуем у літаратурным маўленьні, памылковыя. Мы гаворым: палова / палавіна (чаго?) году або (у савецкай граматычнай традыцыі) года, палова месяца, палова мільёна. Адкуль жа паўгады, пры чым тут форма множнага ліку гадыі 3 часткаю паўспалучаецца форма роднага склону: ня бачыліся паўгоду, прыедзе праз паўмесяца, заробім паўмільёна.
КНІГІ ОНЛАЙН
