Жывая мова
Юрась Бушлякоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 294с.
Мінск 2013
'Тлядзець як вока, пільнаваць як вока сваё, ” — нагадвае ён беларускія адпаведнікі царкоўнаславянскаму “беречь как зенйцу ока ” ^замест калькі “як зрэнку вока”/
Як вока сваё глядзеў Юрась мову.
Бездакорна гучаў у этэры, надаючы інтэлігентную моўную абалонку сухім навінам, прадстаўляючы драматычныя рэпартажы, задаючы пытаньні суразмоўцам. Далікатна папраўляў чужыя памылкі, уважліва выслухоўваў аргумэнты апанэнтаў, не настойваў на сваёй манаполіі, але адстойваў сваё бачаньне. I, галоўнае, пісаў і гаварыў па-беларуску як жыў, як дыхаў, як кахаў.
Узаемна.
Аляксандар Лукашук, Радыё Свабода
Гучаньне слова
В|а|да, а не в|ь / ы]да, за дом[а|м, а не за дом|ь|м, трош[а]чкі, а ня тро[шч]кі
Што трэба ўлічваць пры вымаўленьні нснаціскных галосных? Згодна з нормамі бсларускага літаратурнага вымаўленьня, галосныя нс пад націскам гучаць прыкмстна слабсй, чымся ў націскным становішчы, але разам з тым захоўваюць сваю якасьць, сваё аблічча. Галосны не пад націскам мае заставацца гукам поўнага ўтварэньня. Іначай кажучы. пры літаратурным вымаўленьні нснаціскны галосны хоць і скарачасцца, алс нс псраходзіць у іншы гук.
Названая норма ў сучасным беларускім маўлсньні даволі часта, аднак, парушасцца. Вядома, нсвыразны гук [ь] на мссцы [а| ў нснаціскных складох можа выдаваць чалавека з паўночна-ўсходняе Бсларусі — для тамтэйшых гаворак характэрна значнае скарачэньнс галосных нс пад націскам, аж да зьмены імі свайго аблічча. I ўсё ж асноўная прычына адступленьняў ад нормы — гэта працяглы ўплыў расійскага літаратурнага вымаўлсньня, якос характарызусцца рэдукцыяй (аслабленьнсм, скарачэньнем) галосных [о], [э|, |а] у другім, трэцім і іншых псраднаціскных складох, а таксама ў складох пасьля націску (напр., міт,]локо, можн[ь], выск[т>]з['ь]ть).
Сьвядома і несьвядома расійскаму вымаўлсньню ў нас насьлсдуюць, яго капіююць і — як вынік — пачынаюць глытаць цэлыя склады, абсякаць словы. Глытаньнс галосных — нярэдкая, на жаль, зьява ў мовс сучасных электронных мэдыяў Бсларусі. Штодня і з розных бсларускамоўных эфіраў чусм настолькі моцнае скарачэньнс галосных, пры
якім нснаціскнога [а] папросту не застаецца — ён выпадас. Такога выпаданьня гуку ні ў якім разе нсльга дапускаць: па-беларуску гаворым ты[с’а]ча (ня ты[шч]а\ дзе[с’а]ць (ня дзе[с’]ііь), тро[шач]кі (ня тро[шч]кі), кры[шач]ку (ня кры[шч]кў) і г. д. У формах імснаў па бацьку ўсс гукі таксама павінны быць захаваныя: Іванаўна (не Іва[н:]а\ Васілевіч (не Васіліч\ Канстанцінаўна (не Канстатіі[н:]а\
Трэба старацца, каб ненаціскныя галосныя ў нашым маўленьні ня траціліся, гучалі ў цэлым выразна, захоўвалі сваю якасьць.
[в’а]сна, |н’а] быў, [б’а]з шуму, [л’эа]туценьне, во[с’эа]нь
Факты нашага штодзённага маўлсньня змушаюць да рэгулярнага напаміну пра два ненаціскныя галосныя ў пазыцыі пасьля мяккіх зычных — гук |а| і гук [эа| ([э] 3 адценьнем [а]).
Пры літаратурным вымаўлсньні ў першым складзе псрад націскам пасьля мяккага зычнага масм выразны, добра праяўлены гук [а]: [в’а]сна, [в’а/сельле, [в'а]лікі, [н’а]ма, Ідз’а]вяты. Такі самы выразны гук |а| абавязковы і ў часьцінцы не, і ў прыназоўніку без, калі яны стаяць у псршым складзс перад націскам: [н’а/ быў, /н’а/ бачыў, [н’а/ трэба, [б’а]з зброі, [б'а]з нашых, [б'а]з шуму.
Зьвяртаю ўвагу на гэтыя прапісныя ісьціны, каб яшчэ раз перасьцсрагчы ад нснарматыўнага вымаўленьня. На мссцы [а] нельга дапускаць гуку [і]: ні ў якім разс нс [в'і]сна, [н’і] быў — толькі [в’а]сна і /н’а/ быў. Дарэчы, у беларускай мове ёсьць пары словаў, якія адрозьніваюцца якраз галоснымі [і] ды |а| у псршым пераднаціскным складзс: напрыклад, вішчаць і вяшчаць, лічыць і лячыць, паліваць і паляваць.
У другім і іншых псраднаціскных складох, a таксама ў складох пасьля націску літара е псрадас гук [э|, у большай або меншай ступені набліжаны да [а|: [в'эа]снавы, [л’за]туценьне, во[с'за]нь, у ле[с’эа], чыта[йэа]ем, напера[дз’эа]. І-падобны гук на месцы |эа| у гэтых пазыцыях таксама недапушчальны: вымаўленьне накшталт [в’і]снавы, во[с’і]нь нслітаратурнас.
Кра[йі]на, [йі]сны, [Йі]ўе, перад [йі]мі
Літара і вельмі часта абазначас на пісьме не адзін, а два гукі: [і| плюс [й] (ёт). Рэч у тым, што для нашай мовы зьбег галосных у межах адной марфэмы — адной структурнай часткі слова — нс характэрны. Такі зьбсг (іначай — зеўраньне) галосных, як правіла, разьбіваецца ётам.
У сярэдзіне слова |й] разьвіваецца пасьля ўсякага галоснага перад [і|: кра[йі]іна (псрад (і| тут абавязкова [й| — не кра[і]на вымаўляем, а кра[йі]на}, га[йі], ру[йі]на, хаке[йі]ст, тва[ш]х, за[йі]нець і г.д.
Узьнікас ёт таксама на пачатку слова перад націскным — акцэнтую на гэтым увагу — [і|: [йі]ней, [йі]ншы, [йі]рад, [йі]сны, [йі]ўе (Іўеў [йі]ндыя (Індыяў У такіх выпадках заўсёды памятайма, што вымаўляем ня так, як напісана: канечне трэба прыкрываць ётам націскны |і|.
Ведаючы пра ёт на пачатку слова, мы не памылімся пры вымаўленьні гукаў на слоўным стыку. Ёт зьмякчае папярэдні зычны — значыць, па-беларуску скажам: [з’йі]мі (зь імі), [з’йі]раю (зь Іраю), [з’йі]ншымі (зь інійымі). Але ў тым разе, калі пачатковы [і| не знаходзіцца пад націскам, ётацыі ня будзе. Гаворым: [і]голка, /і]ван, сустрэліся [зы]ванам, вярнуліся [зы]нстытуту, сядзелі [зы/ нструкцыяй.
Мац[і-й| бацька, зьбяру[с’а-й| паеду, ё|н-ы|шоў, сьця[х-і] герб
Наступны прыпамін — пра тос, як вымаўлясцца літара і пасьля слова на галосны і слова на зычны. Гаворка тут, натуральна, пра маўлсньне бсз выразных паўзаў, маўлсньнс, пры якім мы не аддзяляем спэцыяльна паўзамі аднаго слова ад другога.
У жывой моўнай плыні ненаціскны гук [і] пасьля слова на галосны псраходзіць у |й]: іголка, алеўзялі Ій]голку, Іван, але прыйшлі [па-й]вана. Дапускасцца тут і вымаўленьнс зь ётам перад |і|: узялі [йі]голку, прыйшлі [па-йі]вана.
Вымаўлясм таксама: мац[і-й] бацька, зьбяру[с ’а-й/ паеду, ян[а-й] ня бачыла, м[ы-й] ня чулі — пасьля слова на галосны ў ёт ператвараюцца злучнік ды часьцінка і (адлюстраваньнс такога псраходу на пісьмс характэрнас перш за ўсё для тэкстаў клясычнай правапіснай традыцыі: маці й бацька, зьбяруся й паеду, яна й ня бачыла, мы й ня чулі).
Гук [і] зьмянясцца й пасьля бальшыні цьвёрдых зычных — супадае з гукам [ы|: сы[н-ы] дачка (сын і дачкаў на[ш-ы]нстытут (наш інстытут), ё[н-ы] шоў (ён ішоў). I толькі пасьля словаў на зычныя [к| і |х| гук |і| нс зьмяняе свайго характару: сыія[х-і] герб (сьцяг і гербў слы[х-і] зрок {слых і зрок), Полаца[к-і] Віцебск (Полацак і Віі/ебск).
Выходзіць, што ў залежнасьці ад пазыцыі літара і псрадас на пісьмс, апрача гуку [і|, спалучэньнс |і| зь ётам, проста адзін ёт, а таксама гук [ы|.
Іён, Іянічныя астравы; радыё, трыё, Антарыё, Рыё-дэ-Жанэйра
У шматтомным “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы” знаходзім пазычаньні радыё і трыо — на канцы першага літара ё, на канцы другога — о. Іначай кажучы, у адным слове спалучэньне галосных падзелснае зычным гукам — ётам ([й]), пра што й сьвсдчыць ё на пісьме, у другім — не падзеленае. Чаму тое самае іншамоўнас гукавос спалучэньнс іо мас ў названых словах рознае афармленьнс? I ці ёсьць на такое рознас афармленьне ўнутрымоўныя прычыны?
Такіх прычын няма. Паўтаруся: для нашай мовы зьбег галосных у мсжах адной структурнай часткі слова — марфэмы — не характэрны. Пры беларускай адаптацыі слова такое зеўраньне зазвычай разьбівасцца ётам: у выніку на мссцы, напрыклад, іншамоўнага спалучэньня іо выступаюць ня два, a тры гукі — паміж галоснымі разьвіваецца зычны [й|: аўкц[ыйо]н, гранд[ыйо]зны, б[ійа]графія, пр[ыйа]рытэт і г. д.
Упарадкавальнікі літаратурнай мовы ў псршай паловс мінулага стагодзьдзя не рабілі ніякіх выняткаў з правіла: незалежна ад пазыцыі іншамоўнага спалучэньня ў слове — на пачатку яно, у сярэдзінс ці на канцы — праводзілі ётацыю. У “Руска-беларускім слоўніку” 1953 г. пад рэдакцыяй Якуба Коласа, Кандрата Крапівы і Пятра Глебкі знаходзім заканамсрныя формы іён, іянізацыя, іянійскі, Іянічныя астравы, адажыё, сальфеджыё, трыё.
Чаму ж тады трыо ў пазьнейшых акадэмічных слоўніках? Прычына — у “Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” 1959 г. — адтуль ідуць
выняткі ў выпадках, калі спалучэньне іо стаіць на пачатку і ў канцы слова. 3 тых назоўнікаў, у якіх іншамоўнае спалучэньне іо канцавос, толькі слова радыё захавала ў савецкім правапісным стандарце сваё натуральнае беларускае аблічча — бязь зсўраньня галосных. Тым часам у нссавецкім, эміграцыйным моўна-правапісным стандарце выключэнызяў нс было: усё аднастайна — іён, стадыён, трыё, Антарыё.
У 1990-я гг., ідучы пры псрадаваньні спалучэньняў галосных у пазычаньнях за моўнымі законамі, карыстальнікі беларускай мовы ў мэтраполіі — Бсларусі — усё часьцей пачалі адступацца ад нормаў савсцкага правапіснага зводу — афармляць з устаўным ётам спалучэньне іо незалежна ад яго пазыцыі ў іншамоўным словс: іён, Іянічнае мора, радыё, рацыё, трыё, Антоніё, Рыё-дэ-Жанэйра. Кансц канцоў такі падыход здабыў падтрымку й прадстаўнікоў афіцыйнага мовазнаўства — у рыхтаванай імі больш за дзесяцігодзьдзс новай рэдакцыі артаграфічнага зводу былі зьнятыя асноўныя выняткі з правіла псрадачы спалучэньня іо ў пазычаньнях. На жаль, на заключным этапе рэдагаваньня гэтага зводу всрх узялі іншы густ і мснш сыстэмныя ўяўленьні — новая рабочая група зноў нармалізавала ў афіцыйным стандарцс зьбсг галосных, увёўшы заразом аканьне ў канцы слова: іон, Іанічнае мора, трыа, Токіа.
Вынікам такога кроку застасцца працяг канкурэнцыі формаў. На гэтым раздарожжы мы робім выбар паміж нспасьлядоўным, ускладненым выняткамі асвасньнем і сыстэмным падыходам асьвсчанай аўтарытэтамі моўнай традыцыі.
У агні — [увагн’і], у Адама — [увадама]; у органах — [уворганах], у Омску — [увомску]
Нярэдка, ідучы за напісаньнямі, чытаючы і вымаўляючы палітарна, забываюцца ў нас на прыстаўны гук [в| у спалучэньнях прыназоўніка у з наступным словам, якое пачынаецца з гукаў [a] або |о]. Бярэм, да прыкладу, колькі словаў на а-: агонь, адзеньне, асоба, Амэрыка. Калі гэтыя словы стаяць у формс меснага склону пасьля прыназоўніка у, тады псрад гукам [а| абавязкова павінен разьвіцца прыстаўны зычны: [увагн'і], [увадзен’:і], [увасоб’эа], [увамэрыцы]. Тое самае адбываецца, калі на пачатку слова за прыназоўнікам у — гук |о] (такіх словаў у нас няшмат, і, з малымі выняткамі, гэта пазычаньні). Гаворым: орган — але [уворганах], ордэн — [увордэнах], Омск — [увомску], Осака — [увосацы] і г. д.
КНІГІ ОНЛАЙН
