Жывая мова
Юрась Бушлякоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 294с.
Мінск 2013
Каб не памыліцца, утвараючы літаратурную форму прыналежнага прымстніка ад назоўніка жаночага роду, трэба памятаць пра чаргаваньні гукаў: |к| — |ч|, [г| — [ж| і |х] — [ш|. Ад слова матка маем прымстнік матчын (матчына мова), ад цётка — цётчын (цётчына апека), ад ластаўка — ластаўчын (ластаўчына гняздо), ад імсннай формы Аленка — Аленчын (Аленчыны кніжкі). Вядомую п’есу Міхаіла Булгакава называсм па-бсларуску "Зоіічына кватэра”. Гук [r] назоўніка пры зьмененых фанэтычных умовах рэалізуецца ў гуку [ж] вытворнага прыметніка: напрыклад, нябога— нябожын (нябожын твар), валацуга — валацужын (валацужына доля), туляга — туляжын (туляжын набытак). Заканамсрныя прыналежныя формы ад імёнаў Вольга, Інга, Ядзьвіга — Вольжын, Інжын, Ядзьвіжын. Нарэшце, трэці варыянт чаргаваньня — [х] — [ш]: краўчыха — краўчышын (краўчышын матэрыял), майстрыха — майстрышын (майстрышына ўмельства), зайчыха — зайчышын
(зайчышыны дзеір). Зь беларускіх прыналсжных прымстнікаў ад імёнаў і прозьвішчаў адразу відаць, пра асобу якога полу ідзе гаворка: Алесеў (ацАлесь), Алесін (ад Алеся), Бабохаў і Бабошын (ад Бабоха), Вілюгаў і Вілюжын (ад Вілюга), Лойкаў і Лойчын (ад Лойка).
I яшчэ адна важная асаблівасьць пры нагодзе разбору прыналежных прыметнікаў — граматычная. Ува ўсіх ускосных склонах прыналежныя прыметнікі маюць у нас прыметнікавыя канчаткі. Возьмем, напрыклад, словазлучэньне бацькаў клопат. Гаворым па-беларуску: чакаць бацькавага клопату, дзякуючы бацькаваму клопату. У расійскай мове прыналежныя прыметнікі ўжываюцца ў формах роднага і давальнага склонаў з назоўнікавымі канчаткамі (прометеева огня, про.метееву огню) — часам такое формаўжываньне ў нас пераймаюць. Каб нс было памылкі, заўжды зьмяняйма прыналежныя прымстнікі паводлс прыметнікавай мадэлі:
Брылёвага зборніка, Карлавага ўнівэрсытэту, прамэтэевага агню;
Брылёваму зборніку, Карлаваму ўнівэрсытэту, прамэтэеваму агню.
Бы (зрабіў бы, зрабіла б); жа (сам жа сказаў, сама ж сказала)
Назіраньне за моваю радыёі тэлеэфіру схіляе да напаміну пра аблічча двух службовых словаў — пра формы, у якіх выступаюць гэтыя словы ў залежнасьці ад пазыцыі ў моўнай плыні. Маю на ўвазс часьцінку бы, а таксама часьцінку і злучнік жа.
На першы погляд, усё тут максымальна проста ды ясна — згодна з маўлснчымі нормамі, пасьля словаў на галосны памянёныя службовыя словы падкарочваюцца, трацяць “свой” галосны. Аднак паасобныя носьбіты літаратурнае мовы дапускаюць адступленьні ад нарматыўнага ўжываньня бы і жа.
Важна ўсьцерагчыся ад памылак. Формы накшталт зрабіла бы, ты жа сказала — з бы і жа пасьля слова на галосны — вынікаюць звычайна з практыкі небеларускага маўленьня і парушаюць законы нашае мовы. Калі папярэдняс слова канчасцца на галосны, прыпамінаныя тут часьцінкі і злучнік абавязкова зьмяняюць у моўнай плыні сваю форму — вымаўлясм глухія [п| і |ш]: насмажыла [п], падрыхтавалі [п], папрацавалі [п]', калі [ш] яны прыедуць, ты [ш] ведаеш, прыйшлі [ш] самі і г. д. Пасьля слова на зычны захоўваем бы і жа нязьмснна: зрабіў бы, той жа, самжа сказаў (вымаўленьне [ба] і [жэ] на месцы бы і жа — няправільнае).
Выканаўца абавязкаў
Як называсм па-беларуску чалавека, які штонебудзь выконвае? Часта ў нас у гэтым выпадку проста ідуць ад расійскае формы на -юіц (йсполняюіцйй), капіююць яс і ўжываюць слова выконваючы. Прыкладам, гавораць, што нехта — выконваючы абавязкі старшыні або дырэктара. Пры такім ужываньні слова выконваючы выступае ў функцыі назоўніка. Адсюль заканамернае пытаньне: ці ня варта нам у функцыі назоўніка выкарыстаць уласна назоўнік, а ня форму дзеяслоўнай будовы?
У нашай мове ёсьць цэлы шэраг самых звычайных, традыцыйных, з тыповай структураю, назоўнікаў, якія якраз і адпавядаюць формам дзеепрымстнікавай будовы ў іншых мовах, скажам, у расійскай. Напрыклад, той, хто верыі/ь, — вернік, хто нападае, — нстаднік, хто чакае, — чакальнік. Нарматыўныя слоўнікі чалавека, які выступае, рэкамэндуюць называць выступоўцам, не выступаючым, а якраз-такі выступоўцам.
Г эта всльмі сымпатычная тэндэнцыя — на месцы калск, аманімічных дзеспрыслоўям, мы скарыстоўвасм адназначныя назоўнікі, рацыянальна аддаем тым самым перавагу сродкам, словаўтваральным мадэлям, якія ў большай ступені характэрныя для нашас мовы. Вось жа, тос самае трэба рабіць і ў выпадку, калі называем чалавека, які нешта выконвае. Такі чалавек — выканаўца. Напрыклад, выканаўца абавязкаў або выканаўца жаданьняў. Трэба проста не завужаць ужываньня слова выканаўца. Нашто нам калька там, дзс спраўляецца добра ўсім знаёмае, блізкае ўсім слова?
Гістарычна-культурны, палітычнаэканамічны, рымска-каталіцкі
Як назваць спадчыну—гісторыка-культурнай ці гістарычна-культурнай? Як назваць сытуацыю — палітыка-эканамічнай ці палітычна-эканамічнай? Касьцсл, кажучы па-беларуску, рыма-каталіцкі ці ўсё ж рымска-каталіцкі'І Такіх пытаньняў -— пра аблічча складаных прыметнікаў — нямала.
У савецкіх і постсавсцкіх слоўніках складаныя прыметнікі таго самага тыпу аформленыя па-рознаму: гістарычна-літаратурны, гістарычна-партыйны, гістарычна-філалагічны, але палітыкаадміністрацыйны, палітыка-выхаваўчы, палітыка-масавы. Вядома, хоць якіх унутрымоўных прычын на такос рознас афармленьне няма. Ува ўсіх прыведзеных прыкладах псрад намі складаныя прыметнікі, утвораныя з двух раўнапраўных простых прыметнікаў.
Бярэм словы гістарычны і літаратурны. Зь іх спалучэньня вынікас складаны прыметнік гістарычна-літаратурны — псршая частка мас тут заканамсрнас адпрыметнікавае аблічча. 3 сыстэмных мсркаваньняў у такім абліччы й варта афармляць усс складаныя прыметнікі, між раўнапраўнымі часткамі якіх можна паставіць злучнік і: палітычны і эканамічны — палітычна-эканамічны, фізычны і матэматычны — фізычна-.матэ.матычны,рымскі і каталіцкі —рымска-каталіцкі, японскі і беларускі — японска-беларускі.
Няма сумнсньняў, зь цягам часу пасьлядоўнае афармлсньнс складаных прыметнікаў будзе праведзенае ў нарматыўных слоўніках нашае мовы. Пакуль жа стараймася культываваць заканамсрныя
формы, не зважаючы на слоўнікавы разнабой. Гаварэм і пішэм: гістарычна-культурная спадчына, палітычна-эканамічная сытуацыя, доктар фізычна-матэматычных навук, вернікірымска-каталіцкага касьцёлу.
Грэцкі, таўрыйскі
Акадэмічныя слоўнікі беларускае мовы пачынаючы з 1953 году нязьменна фіксуюць і тым самым, всдама ж, пашыраюць у нашым маўленьні прыметнік грэчаскі. Пашыраюць, нягледзячы на зусім не беларускае аблічча гэтага слова — для нашае мовы прыметнікі на -часкі не ўласьцівыя.
Чаму савецкія нармалізатары забіралі адно з значэньняў у традыцыйнага, тыпова беларускага паводле свае будовы прыметніка грэі/кі? Няма сумневу, было ў іх жаданьне (і яно падмацоўвалася фактамі расійскае мовы) разьвесьці зьвязанае з расьлінаю грэчкаю, з аднаго боку, і з грэкамі і Гоэі^ыяй, з другога. Разводзіць узяліся пры дапамозе слова, якос цалкам выбіваецца зь беларускіх прыметнікавых мадэляў, — слова грэчаскі. Аднак жа і назоўнік грэчка, і прыметнік грэцкі вынікаюць з таго самага слова — з назоўніка грэк. Як ад казак маем прыметнік казацкі, ад юнак — юнацкі, так і ад грэк — грэцкі. Нашто ж нам ісьці супраць законаў мовы і баяццадвухзначнасьці слова: па-беларуску і грэцкая мова, і грэцкае мастацтва, і грэцкія крупы, і грэіікая каша.
Часта, гаворачы пра валюнтарызм у дачыненьні да нашас літаратурнае мовы, прыпамінаюць “Руска-беларускі слоўнік” 1937 г. пад рэдакцыяй Андрэя Александровіча. Дык вось укладальнікі таго мяшанага, поўнага беспадстаўных пазычаньняў слоўніка не рызыкнулі перанесьці з расійскае мовы формы грэчаскі — там толькі грэцкі ў двух сваіх натуральных беларускіх значэньнях.
Зрэшты, у сучасных беларускіх слоўніках прыметніку грэчаскі можна яшчэ й пару знайсьці
— маю на ўвазе форму таўрычаскі. У XVIII ст. расійцы вывелі былі з гістарычнага назову Крымскага паўвостраву Таврйя (Таўрыя) прыметнік таврйческйй. Ужо ў XX ст. расійскі прыметнік жыўцом псранссьлі ў нашую мову. Тым часам заканамерная беларуская прымстнікавая форма ад Таўрыя — таўрыйскі (таксама як ад Аўстрыя — аўстрыйскі або ад Бэльгія — бэльгіііскі). Гэтай форме й трэба адназначна аддаць перавагу.
Знакам тым, заснаваную старажытнымі грэкамі на крымскім узьбярэжжы калёнію назавем па-беларуску Хэрсанэсам Таўрыйскім, архітэктурны помнік у Санкт-Пецярбурзс — Таўрыйскім палацам, а сёньняшні сімфэропальскі ўнівэрсытэт — Таўрыйскім унівэрсытэтам (таўрыйскім ён, дарэчы, называецца й па-ўкраінску).
Дакончваць, зношваць, утойваць
Работу даканчваць ці дакончваць, падскакваць ад радасьці ці толькі падскокваць? Гаворка — пра даволі вялікую групу дзсясловаў незакончанага трываньня, у корані якіх перад суфіксам -ва выступае, узнаўляецца пад націскам першапачатны (этымалягічны) гук [о].
Такія дзеясловы вытворныя. Ёсьць, скажам, прыстаўкавы дзеяслоў закончанага трываньня дакаціць (напрыклад, бочку або кола некуды дакаціць). Ад слова дакаціць пры дапамозе суфікса -ва ўтвораны ў мове другі дзеяслоў зь іншым ужо граматычным значэньнем — незакончанага трываньня і паўторнасьці. Гэты дзеяслоў — дакочваг/ь (у корані тут той самы ўзноўлены гук |о|). Узнаўленьнс першапачатнага |о| у дзеясловах з рознымі прыстаўкамі і суфіксам -ва — гэта асаблівасьць беларускас мовы і яс норма. Па-бсларуску адкалоць, але адколваць, выпрастаць, але выпростваць, знасіць, але зношваі/ь, спаіць, але спойваць, упрасіць, але ўпрошваііь і г. д.
У сучасных слоўніках, праўда, зафіксаваны нязначны шэраг дзеясловаў, якія паказаную тут беларускую асаблівасыдь парушаюць і тым самым часткова размываюць. Трапілі, скажам, у слоўнікі формы падскакваць і ўскакваць. Вядома ж, заканамерныя ў літаратурнай мовс формы — падскокваць іўскокваць, бо паходзяць гэтыя дзеясловы ад скоку, а ў дзеяслове з суфіксам -ва гэты першапачатны [о] канечнс павінен праяўляцца: дакончвспіь работу, выпростваць сьпіну, няўтоііваць праўды, падскокваць ад радасьуі.
Дарэформавы, фірмавы, язвавы
Як павінны выглядаць беларускія прыметнікі паходжаньнсм ад такіх, напрыклад, словаў, як брытва, помпа ці фірма, — ад словаў, аснова якіх канчаецца на зьбсг зычных з губнымі [в], |м], [п]? Якому з варыянтаў аддаваць перавагу: фірменны або фір.мавы, можа, фірмовыі
КНІГІ ОНЛАЙН
