Жывая мова
Юрась Бушлякоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 294с.
Мінск 2013
Пампаваць, выпампоўваць, перапампоўваць газ
Часта асьвятляная ў навінах газавая тэма прывяла да частага ўжываньня ў мовс беларускіх мэдыяў слова качсніь і вытворных ад яго дзеясловаў і назоўнікаў. Качаі/ь газ, падкачаць газу, перакачка газу — ці прымальныя такія словазлучэньні ў літаратурным маўлсньні? Відавочна, непрымальныя, бо супярэчаць нормам мовы.
Дзеяслоў качаць і ўтвораныя ад яго словы ўжытыя ў прывсдзсных прыкладах ня ў тых значэньнях, якія замацаваліся ў нашай літаратурнай мове. Качаць, кажучы па-бсларуску, можна штось круглас, што круціцца ў розных кірунках, скажам, абруч або яблык, качаюць таксама цеста, разьмякчаючы, надаючы яму круглявую форму, яшчэ качаюць качалкаю бялізну, качаюць, напрыклад, рыбу ў муцэ, а чалавска ў сьнезе. А вось газ ці ваду нс качаюць.
Гаворачы пра падачу, транспартаваньнс газу, трэба ўжываць словы, утвораныя ад даўняга пазычаньня — назоўніка францускага паходжаньня помпа. Газ пампуюііь, перапампоўваюгіь па газаправодзе, могуць напампаваць у трубы або выпамnaeaifb, адпампаваг^ь з трубы. Ад усіх памянёных дзеясловаў маем назоўнікі на -ньне: пампаваньне, напампоўваньне, перапампоўваньне й г. д.
Як бачым, няма ніякай патрэбы дадаваць нашым словам значэньні з другой мовы — ёсьць у нас цэлае гняздо традыцыйных словаў, якімі тыя значэньні перадаюцца. Таму нс парушайма нормаўлітаратурнае мовы й памятайма: газ у нас не качаюць — яго пампуюць.
Памятны дарунак — сувэнір
У паведамлсньні Беларускага тэлеграфнага агенцтва прачытаў пра памятныя сувэніры. Словазлучэньне памятныя сувэніры — з таго самага раду, што й біяграфія жыцьця, патрыёт радзімы або, скажам, сетка Інтэрнэт. У гэтых выпадках перад намі таўталёгія — паўтор словаў з тым самым значэньнем. Біяграфія — гэта й ёсьць ‘апісаньне жыцьця’, патрыёт — ніхто іншы, як чалавек, адданы сваёй айчыне, а Інтэрнэт — ‘міжнародная кампутарная сетка’.
Францускае з паходжаньня слова сувэнф азначас падарунак на памяць, рэч, зьвязаную з успамінамі пра некага або пра нсшта. Часам мы забывасмся на дакладнае літаратурнае значэньнс сувэніра й дапускаем яго ў сваім штодзённым маўлсньні ў шырэйшым сэнсе — называем сувэнірам кожны дарунак, гасьцінсц. Адсюль і тыя збыткоўныя, непажаданыя ў літаратурнай мове памятныя сувэніры або сувэніры на памяць.
Стараймася быць дакладнымі: сувэнір можам ацэньваць, напрыклад, як добры, прыгожы ці чаканы. Гаворым правільна: падарунак на памяць, памятны дарунак або — адным словам — сувэнір.
Пан ці спадар?
Неяк, пазваніўшы па менскім тэлсфоне “Свабоды”, адзін з нашых слухачоў прапанаваў шырэй выкарыстоўваць пры звароце да чалавека й называньні асобы словы пан і панг.
“Умяне ёсы/ь прапанова наконт звароту спадар. У нашаіі мове спадар, гаспадар — гэта пераходныя словы ад таварыша да пана. Таму я прапаную выкарыстоўваць спрадвечныя словы пан і пані ”.
За словамі пан і пані (паня) — всльмі доўгая гісторыя ўжываньня ў нашай мовс ў ролі встлых зваротаў. Аднак на пачатку XX ст., у бсларускіх варунках нацыянальнага й сацыяльнага змаганьня, гэтыя звароты ўспрымаліся як клясава афарбаваныя. Таму цяжка было разьлічваць на тое, што зварот станс ў бсларускай маўленчай прасторы новага часу ўнівэрсальным. Адсюль і пошукі нечага іншага, прымальнага для ўсіх і пры гэтым адмстна беларускага (чыніліся спробы ўнівэрсалізаваць, напрыклад, формы гаспадар, грамадзянін, ягомасьць (ягамосьць) — зь ягоміласьць, васпан — ад вашаміласыіь, паіі). У частцы Беларусі шуканьне “свайго” звароту спынілася з замацаваньнем улады бальшавікоў: дэкляраваную роўнасьць абслугоўвала слова таварыш — слова, гістарычна прывязанас да поля блізкіх (асабістых) дачыненьняў. Традыцыйна таварыш, таварышка — гэта блізкія людзі. А тут кожнага трэ было прызнаць за таварыша...
У міжваенную пару беларускую форму ветлага звароту працягвалі шукаць у Заходняй Беларусі. Дасьледнік мовы старабеларускіх тэкстаў Янка Станкевіч рызыкнуў актуалізаваць засьведчаныя ў помніках формы спадар, спадарыня й спадарс-
тва. Архіўныя матэрыялы дазваляюць вызначыць час пісьмовага апрабаваньня слова спадар — такі зварот у прыватным ліставаньні Станкевіч практыкаваў як мінімум з 1925 году (напрыклад, вельмі паважаны Спадару Вацлаве — у лісьце В. Ластоўскаму ад 18.07.1925 г.). У 1930-ым на бачынах вілснскага часопісу “Родная мова” Станкевіч матываваў свой выбар: "...ясна, як мы вярнулі ўжываньнегаспадар... у значэныпо ‘валадар’ і пад., так трэба вярнуць ужываньне спадар, -ыня, -ычна, -ства. Гэтага вымагае арыгінальнасьць і чысьціня беларускае мовы. Апрача таго, за ўжываньне спадар іўінш. яшчэ тое прамаўляе, што з гэтымі словамі не зьвязана жаднае клясавае значэньне, але адно пашана да людзёў, да каторых зварочуемся, і душэўная йезалежнасы(ьўіхняя".
У 1940-ыя гг. ветлыя звароты спадар, спадарыня, спадарства пачалі замацоўваццаў несавсцкай беларускай маўленчай і пісьмовай практыцы. У моўнай прасторы ў БССР тэндэнцыя на пашырэньне гэтых формаў назначылася пры канцы 1980-ых. У 1990-ыя спадар і спадарыня трапілі ў акадэмічныя слоўнікі беларускае мовы.
Што да словаў пан і пані, то ў іх сёньня мы, безумоўна, не адчувасм нейкага клясавага цяжару. Праблема, аднак, у тым, што пан і пані всльмі часта ўспрымаюцца проста як знакі іншага, перш за ўсё заходнсславянскага моўнага сьвету. А вось спадар, спадарыня, спадарства — гэта ўжо, калі так можна сказаць, “знакавыя” беларускія словы. Карацей кажучы, было вялікас жаданьне займець на ролю ветлага звароту нешта адмыслова беларускае, чаго ня маюць іншыя, і гэтае жаданьне спраўдзілася — у XX ст. беларусы прыйшлі да “сваіх” зваротаў.
ГІара дзён, гадоў, словаў
Пара вачэй, пара рукавіц, пара чаравікаў — мы рэгулярна ўжывасм слова пара, называючы аднародныя прадмсты, якія складаюць адно цэлас. A вось ці прымальны назоўнік пара, калі гаворым проста пра якія-нсбудзь два прадметы, дзьвс штукі нечага або пра нсвялікую колькасьць чаго-колечы? Пытаньне аб прымальнасьці слова пара “ў спалучэньні з словамі, якія ня маюць “пары”, задаў наш слухач Дзьмітры Вінчэўскі.
Вытокі назоўніка пара ў лацінскай форме par, што значыць ‘роўны’. У беларускай мовс слова пара ўжываецца сама мала з XVI ст. Сёньня гэта шматзначнас слова. Всдама ж, параю называем ня толькі два аднолькавыя прадметы, што складаюць нсшта цэлае, ня толькі дваіх людзей, якія разам, або дзьвюх жывёлін, самца й саміцу. Слова пара без абмсжаваньняў выкарыстоўвасцца пры гаворцы пра два аднародныя прадметы, якія аднаго цэлага нс складаюць. Пара шчанюкоў, пара дамоў, пара дзён або пара гадоў — у такіх спалучэньнях назоўнік пара традыцыйны: ніякіх сумневаў у правільнасьці ўжываньня тут не павінна быць.
Гавораць па-бсларуску: госы/ю чарачку, а сабе парачку. Пара ў дыялектнай мовс — гэта таксама й дзьвс вопраткі, дзьве адзежыны, якія навсрсе. За стагодзьдзі быцьця ў мовс ў словс пара разьвілося яшчэ й значэньне невялікае колькасьці нечага: гаворым, напрыклад, што сустрэліся з кімсь на пару словаў (пры гэтым двума словамі, як правіла, не абыходзімся).
Перавышаць, перасягаць, пераважаць...
Частка з нас выкарыстоўвае, гаворачы па-беларуску, дзсяслоў пераўзыходзіць: кажуць, напрыклад, што некага пераўзышлі сілаю або пераўзышлі колькасьцю. Ці добра так гаварыць па-беларуску? Сумневы ў дарэчнасьці ўжываньня ў нашай мовс дзеясловаў пераўзыходзіі/ь і пераўзысы/і нарастаюць пасьля прагляду слоўнікаў. Аказвасцца, усс даведнікі зь лексыкі беларускай літаратурнай мовы абыходзяць названыя дзеясловы ўвагаю, фіксуючы пры гэтым у значэньні ‘пераўзыходзіць’ іншыя беларускія словы.
Дзеяслоў пераўзыходзіць — прадукт беларускай кніжнай мовы XX ст., вынік асваеньня, падпраўлсньня расійскага слова превосходнть. Хоць гэтая “падпраўка” здараецца ў сучасным маўленьні, бальшыня лінгвістаў усё ж ня схільная ўводзіць яе ў слоўнік літаратурнай мовы. Думаю, гэта слушны падыход — з функцыямі дзеяслова пераўзыходзіі/ь добра спраўляюцца беларускія словы перавышаць, перасягаць, яшчэ — пераважаць. Дзсясловы перавышаць і перавысіць зусім дарэчы пры колькаснай характарыстыцы нечага (напр., сёлетнія вынікі перавысілі леташнія). Перасягаць нешта або некага можна і колькасьцю, і якасьцю (можам сказаць, што перасягнулі чекага сілаю й спрытам або што перасягнулі ў нечым саміх сябе). Перасягаць — слова, пакуль што крыху абдзеленае нашай увагаю, але памятайма: яно добра паслужыць, калі трэба сказаць, што нешта болынае за што-небудзь. Дапытлівасьцю пераважылі нясьмеласы(ь — тут у значэньні ‘перасягнулі’ рэгулярны ў нашай мовс дзеяслоў пераважыць.
Як бачым, на месцы калькі пераўзысьці хапас нам традыцыйных беларускіх словаў: перавысіць, перасягнуць і пераважыць. Пры канцы яшчэ раз праілюструю іх ужываньне: нашыя даходы перавысілі выдаткі, супернікі пераважалі над намі колькасьцю, але мы перасягнулі іх у майстэрстве.
Піар (піяр), піа(я)раўскі, піа(я)рыць, піа(я) рнік
За апошнія гады фактам беларускас мовы стала ангельскае з паходжаньня слова піар (піяр). Ангсльская абрэвіятура PR — ад словазлучэньня public relations, што трэба разумець як дзейнасьць для падтрыманьня іміджу, для заахвочваньня грамадзкай цікавасьці да чалавска, ідэі, праекту, прадукту або інстытуцыі. Гэтая дзсйнасьць можа быць розная — як пазытыўная, так і адмоўная, але сам па сабе ангсльскамоўны PR дзсйнасьці з добрага ці кепскага боку нс характарызуе, проста называс яс.
У нашую мову PR прыйшоў праз расійскас пасярэдніцтва, цягнучы за сабою цэлас гняздо вытворных словаў і спэцыфіку расійскага ўжываньня. Як вынік, гаворачы па-бсларуску, пра піар (піяр) сёньня часьцей успамінаюць у нэгатыўным кантэксьцс. Грубы, брутальны піар (піяр) называюць яшчэ чорным або нават крывавым. Той, хто займаецца піара.м (піярам), праводзіць піа(я)раўскія акцыі, — піа(я)ршчык або — з заканамернай заменаю суфікса — піа(я)рйік. Функцыянуе й дзеяслоў піа(я)рыг(ь.
У сёньняшняй моўнай практыцы пры бсларускім асвасньні спалучэньне дзвюх ангсльскіх літар Р і R усё часьцсй атрымлівас гукавую ўстаўку — ёт (ІЛ) — з мэтаю пазьбсгчы нсхарактэрнага для мовы зеўраньня галосных іа. У тым разе, калі згаданыя тут словы трывала ўвойдуць у бсларускі лсксыкон, псравагу, праўдападобна, аддадуць формам больш поўнага асваеньня, зь літараю я на пісьмс: піяр, дзеіісны піяр, чорны піяр, піяраўская акцыя, піярыць, піярнік.
КНІГІ ОНЛАЙН
