Жывая мова
Юрась Бушлякоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 294с.
Мінск 2013
Тым часам прыдатныя беларускія словы ляжаць проста пад рукою. Найперш маю на ўвазе форму вышукнік. Вышукнік — той, хто займаецца вышукам. Называючы чалавска вышукніком, мы нс даем яму ніякіх ацэнак, проста канстатусм, што ягоная праца — вышук. Вышукніка можам таксама назваць вывёднікам. Выведнік — той, хто стараецца, цікуючы, высочваючы, нсшта вывсдаць. Разам з вышукніком і выведнікам масм яшчэ прынамсі два свае — ні ў кога не пазычаныя — словы, якія, праўда, пакуль у рэзэрвах мовы — сок і закўтнік. Сок — ад
дзсяслова сачыць. У старабеларускую пару сок у значэньні выведніка рэгулярна ўжываўся — знойдзсм гэтае слова, напрыклад, у Статуцс Вялікага Княства Літоўскага. Закўтнік — як правіла, яўны вышукнік, той, якога пасылалі абшукаць, зрабіць псратрус, “за кут паглядзець”.
Сынанімічны рад будзе няпоўны, як ня ўспомнім некалькіх часта ўжываных пазычаньняў. Два даволі даўнія й добра вядомыя ў нас імёны тайнага агента — шпег і шпік (абодва вядуць свой род ад нямецкага Spaher). Употай цікуючы за некім, мы тым самым шпягуем або, іначай кажучы, шпікуе.м. Ангельскі паходжаньнсм дэтэктыў — гэта ўжо пазьнейшае пазычаньнс: прынялося й пашырылася ў нас яно ў XX ст.
Шукаючы сынонімаў сышчыку, мы набралі ссм словаў. Гаворачы або пішучы, не забываймася, што ў нас ёсьць выбар.
Тэлебачаньне і тэлевізія
Як ставіцца да суіснаваньня ў мовс назоўнікаў тэлебачаньне й тэлевізія? Хто-ніхто сумнясцца, ці нс выпадковы ў нашай мове назоўнік тэлевізія. Нсвыпадковы.
Тэлевізія — звычайнас інтэрнацыянальнас слова: псршая частка — грэцкага паходжаньня (tele), другая — лацінскага (visio). 3 назоўніка тэлевізія вынікас прыметнік тэлевізійны. У расійскай мовс на мссцы інтэрнацыянальнай тэлевізіі замацавалася ў XX стагодзьдзі паўкалька телевйденйе. У 1950-ыя гады ў БССР якраз-такі на ўзор гэтай расійскай паўкалькі аформілася слова тэлебачаньне. Алс калі ад назоўніка тэлевізія ў мовс ёсьць вытворныя словы, то ад тэлебачаньня нарматыўных вытворных няма: з аднаго боку, тэлевізія, тэлевізійны, тэлевізійнік, тэлевізар, з другога, адно тэлебачаньне.
У сучасных акадэмічных слоўніках фігурус толькі тэлебачаньне, тэлевізіі пакуль што няма. Пры гэтым тэлевізія рэгулярна ўжывасцца ў сучасных тэкстах і ў жывым маўлсньні. Паглядзім, як пакірусцца суіснаваньне тэлебачаньня й тэлевізіі. I, вядома, ня боймася назоўніка тэлевізія, арганічнага ў лсксыцы нашай літаратурнай мовы.
Увагу даваць / аддаваць / удзяляць
Давауь, аддаваць і надаваць — ці ўсс гэтыя аднакаранёвыя дзсясловы могуць спалучацца з назоўнікам увага!
Сумнсваў што да псршых двух — аддаваць і давауь — няма: скіроўваючы на нскага ці на нсшта ўвагу, мы тым самым яе аддаем або проста даем. А вось для дзеяслова надаваць спалучэньнс з увагаю нетрадыцыйнае. Надаюць, як правіла, форму, якасьць, уласьцівасьць, характар. Прызнаючы важнасьць нсчага, мы надаем яму значэньне(я). Якраз пад уплывам ці на ўзор выразу надаваць значэньне зьявілася ў мовс словазлучэньнс надавагіь увагу. Замсну аднаго дзеяслова на другі можна тлумачыць іх вялікай фармальнай блізкасьцю. Часам словазлучэньні, узьніклыя ў выніку, скажам так, скрыжаваньня двух самастойных злучэньняў, замацоўваюцца ў мове. Магчыма, такі лёс будзе й у выразу надавауь увагу. Пакуль, аднак, варта выбраць традыцыйнае: аддавауь або daeatjb увагу. I яшчэ, натуральна, —удзяляць увагу.
Пры канцы яшчэ раз успомнім пра ўвагу. Гаворым па-беларуску: аддалі новамуматэрыялу шмат увагі, далі калегу трохі ўвагі, удзялілі родным усю сваю ўвагу.
Унікаць, уніклівасьць, уніклівы
Наш мснскі слухач Павал папрасіў пракамэнтаваць ужываньнс ў літаратурнай мове дзсяслова ўнікнуць. Паўла найпсрш цікавіць, ці варта выкарыстоўваць гэтае слова ў значэньні ‘ўдумацца, пастарацца зразумець існасьць нечага’.
Нарматыўныя слоўнікі ў такім значэньні дзсяслоў унікнуць, вядома ж, фіксуюць, алс ў літаратурным маўленьні ён часьцсй ужываецца ў іншым сэнсе: кажучы, што ўнікаюць нечага або некага, маюць на ўвазе, што ўхіляюцца, пазьбягаюць, абмінаюць,устрымліваюцца (унікаюць, да прыкладу, непажаданых сустрэч, кантактаў, унікаюць сварак}. Бсларускія словазлучэньні ўнікаць праблем іўнікаць у праблемы нясуць процілсглы сэнс: ‘пазьбягаць, не заўважаць праблем’ і ‘разьбірацца з праблсмамі’. Дапускаючы слова ўнікаць у сэнсс ‘ўдумацца’, не забываймася, што з гэтым значэньнсм масм у мовс шэраг іншых дзеясловаў: у праблему можам заглыбляцца, удавацца, уваходзіць, пранікаць, у праблеме можам разьбірацца.
Зь нсадназначнасьці дзсяслова ўнікаць ідзе й нсадназначнасьць вытворных ад яго словаў — прыметніка ўш'кл/вы й назоўніка ўніклівасы/ь. Без кантэксту нельга ясна зразумсць такога, напрыклад, сказу: Ён —уніклівы чалавек. Ці той чалавек ухіляецца ад нсчага, нс выказвас адкрыта, шчыра сваіх думак, ці проста ў нсшта заглыблясцца? Нссумненна, для яснасьці думкі, як хочам падкрэсьліць, што чалавек глыбока пранікас ў існасьць, варта аддаваць псравагу адназначным лексычным сродкам: дапытлівы, праніклівы чалавек', чалавек, якому ўласырвая праніклівасьць, дапытлівасьць.
Урэшце, нарэшце, канец канцом, кансц канцоў, надосталь, наапошку
У сучасным бсларускім маўлсньні даволі рэгулярна чусм спалучэньнс у рэшце рэйіт. Часам, праўда, гэтас спалучэньнс крытыкуюць — некаторыя аўтары зьвяртаюць увагу на яго штучнасьць, калькаванасьць, адзначаюць “перапісанасьць” названай бсларускай фразэмы з расійскага ўстойлівага спалучэньня в конце концов. Як ставіцца да такіх ацэнак? Ужываць, нягледзячы ні на што, канструкцыюурэшііерэшт ці, можа, аддаваць псравагу больш характэрным для нашае мовы сродкам?
У слоўніках бсларускас дыялсктнас мовы мне не ўдалося знайсьці спалучэньня у рэшце рэшт. Мяркуючы з усяго, гэтая фразэма — прадукт першае паловы XX ст., прадукт, які ўзьнік у прасторы літаратурнага маўленьня. У жывой народнай мовс на месцы кніжнага спалучэньняу рэшцерэшт выступалі й выступаюць як паасобныя словы, так і словазлучэньні.
Пачаць псралік традыцыйных адпавсднікаў трэба з прыслоўяў урэшце ([урэс'ц'э]) й нарэшце ([йарэс’ц’э]} — абодва яны паходзяць ад слова рэшта, вытокі якога ў лацінскай мовс, у дзсяслове restare ‘заставацца’. Гаворым, напрыклад: урэшце мы сустрэліся, нарзшце ён прыйшоў. Каб падкрэсьліць, што ў канчатковым выніку мы ўсё ж сустрэліся, а ён прыйшоў, нам даволі словаў урэшце або нарэшце. Вартыя пашырэньня ў літаратурнай мове й роўныя з памянёнымі прыслоўямі паводле сэнсу спалучэньні канец каш/ом і канец кашіоў. “I ты канец канцом паварушы глуздамі”, — запісаў на Мсншчыне мовазнаўца Фёдар Янкоўскі. У
свасй кнізе “Беларуская фразеалогія” (Мн., 1968) Янкоўскі падаў таксама ілюстрацыі ўжываньня названых выразаў, выбраныя з запісаў фальклярыста, этнографа Міхала Федароўскага: “Дык ён круціў, муціў, але такі канец канцом мусіў прызнацца. Усё ж канец канцоў дадумаліся”.
I яшчэ на два словы хацеў бы зьвярнуць увагу — каб наш сынанімічны рад быў паўнейшы. Маю на думцы прыслоўі надосталь (надосталГ) і наапошку — ясная рэч, на сёньня яны сярод рэзэрваў літаратурнае мовы. Формы надосталь і надосталі зафіксаваў у знакамітым слоўніку беларускас мовы Іван Насовіч (да прыкладу, надосталь прызнаўся — значыць, урэшце, канец канцом прызнаўся'). У сваю чаргу зусім празрыстае слова наапошку — з эміграцыйнае моўнас практыкі: знаходзім яго ўтворах паасобных беларускіх літаратараў-эмігрантаў. "Спачатку прабаваў Бурак кпіць з кабеты, пасьля дакараць, а наапошку й зусім узлаваўся. Наапошку не былоўжо чым плакаць: перасохлі сьлёзы”, — гэтыя два сказы я выпісаў з трылёгіі Кастуся Акулы “Гараватка”.
Такім чынам, поруч з кніжна-калькаваным у рэшце рэшт маем цэлы шэраг роўных значэньнсм словаў і словазлучэньняў — прапанаваны тут пералік, натуральна ж, не прэтэндуе на вычарпальнасьць. Найпсрш не забываймася ў нашым выпадку на прыслоўі ўрэшце й нарэшце — аддавайма ім псравагу. Пры гэтым шанец у літаратурным ужытку можна, думаю, даваць і рэзэрвовым пакуль адпаведнікам: канец канцом, канец канцоў, надосталь, наапошку.
Утаймоўная кашуля
Калегі спыталіся пра бсларускі адпавсднік расійскага спалучэньня слшрнтельнаярубашка. На гэтас пытаньнс цяжка даць адназначны адказ: няма ў нас на сёньня аднаго рэгулярна ўжыванага бсларускага адпавсдніка.
3 ходу я сказаў калегам пра ўіііхамірвальную кашулю. У сучасных слоўніках ёсьць рэдкі прымстнік уціхамірвальны, а вось спалучэньнс ўгрхамірвальная кашуля ўдалося знайсьці ўсяго ў двух слоўніках — абодва польска-беларускія (даўнсйшы, 1962 году выданьня, і найнавейшы сёлетні, падрыхтаваны ў акадэмічным Інстытуце мовазнаўства). Вядома, уціхамірвальная кашуля — калька, мы застасмся ў каардынатах расійскага спалучэньня: адзежыну з завязванымі на сьпіне доўгімі рукавамі называем кашуляю, а не капотаю, скажам, ці каптаном, да таго ж скарыстоўваем яшчэ й “грувасткі” кніжны прымстнікуг/ іхал / ірвальн ы.
Здасцца, у яго ролі пэрспэктыўнсй выглядаюць прыметнікі, утвораныя ад сынанімічнага слову ўціхамірваць дзсяслова ўтаймоўваць'. утаймоўны і ўтаймавальны (утаймоўная кашуля або ўтаіімавальная кашуля). Зь цягам часу ўбачым, які з варыянтаў — кашуля ўціхамірвальная, утаймоўная, утаймавальная ці, можа, яшчэ проста заспакаяльная — задамінуе ў бсларускім літаратурным маўленьні.
Уціскаць чалавека — уціск чалавека
Часам гавораць і пішуць пра ўціск на некага ці на нешта, прыкладам,уг/г'ск на выбарнікаў,уціск на незалежныя мэдыі. Такія канструкцыі з прыназоўнікам на пры слове ўціск памылковыя. Іх прычынаю — афармленьне спалучэньняў з назоўнікам уціск на ўзор канструкцыяў з словам ціск. Ціск можа быць на чекага або нанешта: беларускія ўлады, скажам, рэгулярна чыняць ціск на непадцэнзурныя газэты й часопісы.
Зуціскам у граматычным плянс іначай. Назоўнік уціск—ад дзеясловаіл//с/ашь. Пры гэтым дзеясловс прыназоўнік на не ўжываецца, а залежнае слова ставіцца ў форме роднага склону: абмяжоўваючы свабоду чалавека, ягоныя правы, яго тым самым уціскаюііь. Назоўнік уціск кіруе залежным словам гэтаксама, як і дзеясяоў уірскаі/ь'. якугііскаць чалавека, так і ўціск чалавека.
Адрозьнівайма канструкцыі з назоўнікамі ціск іўціск. Гаворым правільна: ціск на выбарнікаў, на апазыцыйныя партыі, на непадкантрольных уладзе журналістаў, але ўгрск незалежнай прэсы, уціск айчынных музыкаў, уціск грамадзянскай супольнасьці.
КНІГІ ОНЛАЙН
