Жывая мова
Юрась Бушлякоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 294с.
Мінск 2013
Хвіліна і мінута
Неяк пры чарговай зьмснс раскладу псрадач беларускай “Свабоды” на нашым сайцс было зазначана, што выпускі навінаў гучаць “кожныя 15 мінут”. Наш слухач Сяргей Лапуць даслаў пытаньне: чаму ў раскладзе мінуты, а нс хвіліны?
Словы хвіліна й мінута раўнапраўныя ў нашай мовс ў значэньні 60-тай часткі гадзіны — 60 сэкундаў. Мінута— назоўнік лацінскага паходжаньня, у даслоўным псракладзс — ‘маленькая, дробная’. У сярэднявечнай лацінс было спалучэньне pars niimita ргіта ‘першая малая частка (гадзіны)’. У старабеларускай мовс мйнута ўжывалася ня толькі ў часавым сэнсе, але й на абазначэньнс кароткай выпіскі, копіі. Да прыкладу, у тэксьцс 1495 году чытаем: “мйнуту, выпйсаную сь тыхь кшігь, передь намй вказывалй”. Для народнай бсларускай мовы XIX — XX стст. мінута й яе фанэтычны варыянт лш/юшд характэрныя ўжо толькі ў часавым значэньні.
Бачым, што слова мінута мас шматвяковую традыцыю ўжываньня ў нашай мовс. У нас яно, дарэчы, зьявілася на пару стагодзьдзяў рансй, чымся ў расійскай мове. Тым ня менш частаў літаратурным маўленьні мы сьвядома дыстанцыюемся адмінуты, аддаем псравагу слову, якога няма ў расійскім лсксыконе, — назоўніку хвіліна. Яго вытокі — у старажытнавсрхнснямецкім словс hwil (hwTla) — даслоўна ‘час, гадзіна, імгненьнс’.
Незалсжна ад нашых сымпатыяў да канкрэтнага слова памятайма, што 60-ую частку гадзіны можам назваць па-бсларуску як хвілінаю, так і мінутакх. навіны ў эфіры радыёстанцыі гучаць кожныя 15 хвілін або 15 мінут.
Цяпер і зараз
Шмат хто, вывучыўшы беларускую мову з кніжак, мяркус, што словы цяпер і зараз — абсалютныя сынонімы. Трактуюць зараз як бсларускі адпаведнік расійскаму сейчас у двух яго значэньнях і гавораць: зараз добрае надвор’е або зараз пяць гадзін. 3 пункту гледжаньня традыцыйнай бсларускай мовы такое ўжываньне проста памылковае.
Ад зараз на месцы цяпер перасьцсрагалі ў XX ст. шматлікія айчынныя аўтары. Прычына ўся ў тым, што зараз — слова з прасторы будучага часу. Бсларускае зараз — знак, што нешта адбудзсцца неўзабавс, хутка, па малым часе, вось-вось: зараз прыйду, зараз зраблю, зараз убачым. Можа быць і зараз іду — калі дзеяслоў цяперашняга часу ўжыты ў значэньні будучага, калі масм на думцы, што празь які малы час пойдзем. Натуральнае ў нашай мове прыслоўе зараз і пры паказаньні, што нешта адбывалася, адбывасцца або можа адбыцца адразу пасьля нсчага: скажам, зрабіў зараз жа пасьля сьвята, як прачытаў, зараз жа напісау.
Як бачым, слова зараз мае тыповыя ўласныя ролі ў мове. Як, зрэшты, і прыслоўе цяпер. Нам застаецца толькі ўжываць кожнае слова на сваім месцы. Вось напрыклад: цяпер раніца, цяпер сьнедаем і слухаем радыё, а зараз ужо будзсм зьбірацца, зараз пойдзем з дому.
Чувайце, будзьце пільныя, чуйнуйце
Наш слухач пытасцца:
“Хацелася 6 пачуць камэнтар наконт слова чуваць, якое ў беларускай Бібліі ўжываеіціа ў значэньні расійскага бодрствовапіь. Таксама пракамэнтуйце, каліласка, слова чутнасьць—хоць яйо ёсыіь у слоўніках, але, мне nadaeipfa, гучыць штучна. 3 прывітаньнем, пэнсіянэр Канспіашіінавіч”.
“Чувайце і малецеся, каб не паддацііа спакусе”, — чытаем у пераствораным Васілём Сёмухам Сьвятым Дабравссьці паводле Мацьвея. Чувайце азначас тут — ‘будзьце чуйныя, пільныя, будзьцс напагатовс’. У такім самым сэнсс слова чуваць выкарыстоўваў у сваім перакладзе Бібліі й айцсц Уладзіслаў Чарняўскі. Увогулс, у сучасных бсларускіх рэлігійных тэкстах такос ўжываньнс слова чуваць раз-пораз здараецца, хаця яго, вядома, нс назавсш традыцыйным для нашас мовы. Значэньне ‘быць чуйным’ было перанесснас на бсларускас чуваць з польскага дзсяслова czuwac. Ці ніяк нс абысьціся нам бяз гэтага пераняссньня, бсз ужываньня сэмантычнае калькі з польскас мовы?
У XX стагодзьдзі бальшыня бсларускіх псракладчыкаў Бібліі скарыстоўвала ў разьбіраным тут значэньні іншыя сродкі. Скажам, Антон Луцксвіч і Лявон Дзекуць-Малей псрадалі сэнс будзённым ня сьпіце, у Янкі Станксвіча ў гэтым выпадку спалучэньне з экзатычным у літаратурнай мове прыметнікам чукавы — будзы/е чукавыя, у Анатолі Клышкі — проста будзы/е чуйныя, будзьце пілыіыя.
Здасцца, у ролі ўсіх названых тут сродкаў варта нам, у тым ліку і ў рэлігійнай практыцы, шырэй выкарыстоўваць беларускі дзеяслоў чуйііаваць —
паходжаньнем ад прыметніка чуйны. Мы ня сьпім, застаемся напагатовс, напашэўку — значыць, чуйнуем. Гэтае слова пусьціла ўжо карані ў мовс мастацкае літаратуры і, думаю, мае ўсе падставы зь цягам часу стаць фактам беларускіх рэлігійных тэкстаў.
He гаманіце, вербы, не будзіце,
Ня грайце, ветры, у зялёным вецыіі:
Яна ўсю ноч прачуйнавала зь дзіцем
1 задрамала толькі на дасьвецыіі, — гэтая ілюстрацыя ўжываньня дзеяслова прачуіінаваць — з паэтычнае мовы Ніла Гілсвіча. Ад дзсяслова чуйнаваць ёсьць у мовс і вытворны назоўнік — чуйнавайыіе. Чуйнаваныіе ў валадарстве сну — так гучыць загаловак аднаго з артыкулаў у газэце “Наша ніва”.
А цяпср — яшчэ колькі словаў пра назоўнік чутнасьць. Ён, відавочна, суадносіцца з словамі чутны й чутна. Чутнасьць — гэта ступень выразнасьці чутнага, таго, што чутна, што чуваі/ь. Ясна, што назоўнік чутнасьць кніжны, адсюль і пэўны нсдавср да гэтага слова ў нашага слухача, аднак ня думаю, што ў гэтым выпадку магчымая нейкая замсна. Бяз слова чутнасыіь нам нс абысьціся — гаворым пра добрую ці, наадварот, кспскую чутнасьць, вызначасм мяжу чутнасыр, зону чутнасьці.
Чымся й чымсьці
Чымся й чымсьці — два словы з сучаснага бсларускага маўленьня, прычым словы розных часьцін мовы. Здараецца, аднак, што на мссцы злучніка чымся выкарыстоўваюць займсньнікавую форму чымсьці.
Чымся — зь -ся на канцы — абсалютна роўнае паводле значэньня з злучнікамі чым,як: напрыклад, зрабіў больш, як / чым / чымся ён, разумеў дакладней, як/чым/чымсямы. Злучнік чымся фіксуюць акадэмічныя тлумачальныя слоўнікі нашай мовы. Наагул, у літаратурным маўленьні XX ст. гэтае слова даволі рэгулярнае, на пісьмс найперш у тэкстах мастацкага стылю. Знаходзім чымся таксама ў публіцыстычных і навуковых тэкстах. Вось, да прыкладу, ілюстрацыя зь вядомай працы Ігната Абдзіраловіча “Адвсчным шляхам”: “...зьніч літоўскага князя гарэў ярчэй, чымся крыжы кіеўскага князя і польскага караля".
Каб нс памыліцца й ня ўжыць замест злучніка чымся формы чымсьці, памятайма, што чымсьці — гэта ўжо слова другой часьціны мовы — займсньнік. Чымсьці — ад слова штосьці. Гаворым: чымсьці ён нам запомніўся, чымсьці нагадаў пра сябе.
Цяпср ізноў пра чымся. Паасобныя бсларускія слоўнікі дапускаюць як факт літаратурнай мовы слова чымся ў функцыі займсньніка — якраз у значэньні словаформы чымсьці. У “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы” займсньнікавая форма чымся ілюструецца Коласавым ужываньнсм з трылёгіі “На ростанях”: “Лабановіч усе гэтыя дні чуў сябе як бы чымся зьвязаным, як бы на ім была надзета цесная адзежына”. Чымся тут — варыянт
формы чымсь. Чымсь і чымся — гэта словаформы нсазначальнага займсньніка штось. Заўважу, аднак, што ў ссньняшняй літаратурнай маўлснчай практыцы займеньнікавы варыянт чымся фактычна не ўжывасцца — гаворым чымсь або чымсыр (ад штосьці): спыніўся на чымсь / чымсьці важным.
Пры канцы тэмы яшчэ раз перасьцерагаю вас ад зьмяшэньня злучніка чымся з займеньнікам чымсы{і. Скажам правільна: мёд саладзейшы, чымся цукеркі; надалі большую ўвагу зьместу, чымся форме; чымсьці былі ўсьцешаныя; чымсьці парадавалі блізкіх.
Шкляначкі ці кубачкі?
У сучаснага празаіка прачытаў пра поліэтыленавую шклянку, а ў газэцс — пра папяровыя шкляначкі. Цяжка прыняць такое называньне. Шклянка завсцца шклянкаю, бо яна шкляная. Калі ж пасудзіна цыліндрычнас формы не шкляная, а выраблсная зь якога іншага матэрыялу, то называць яе трэба іначай. I тое, што расійскі стакан прыдатны на ўсё, ня значыць, што на ўсе выпадкі прыдатная нашая шклянка.
Пасудзіну, зь якой п’юць, па-бсларуску рэгулярна называюць кубкам, кубачкам. Прычым кубак можа быць як з ручкаю, так і безь яс, а вырабляюць кубкі, як вядома, з самага рознага матэрыялу. Кубж —слова сэнсава шырокае, таму яно абсалютна дарэчы для называньня аднаразовага посуду. Вось жа, кубак, кубачак можа быць ня толькі фарфоравы, скажам, ці гліняны, можа быць таксама поліэтылснавы, папяровы. Добрую ілюстрацыю я выпісаў з прозы Уладзімсра Арлова: “Укавярнімы найчасыіей замаўлялі арэхавы лікёр, што, як і ўсё астатняе, там наліваліў блакітныя плястыкавыя кубачкі — дакладна з такіх частавалі мшэралкаю й ліманадам стуардэсы ўнутраных авіялініяў”.
To ж запомнім: шклянкаю называем па-беларуску толькі шкляную пасудзіну, аднаразовы папяровы, плястыкавы посуд — гэта кубкі, кубачкі.
Шлях і дарога
Ці можна сказаць па-бсларуску, што нсхта сабраўся або выправіўся ў шлях) Ці выпадае зычыць добрага або шчасьлівага шляху? Іначай кажучы, ці дарэчы ў названых спалучэньнях слова ШЛЯХІ
Адказаць можна адназначна: шлях тут нсдарэчы. На яго месцы мас стаяць другое слова — дарога. Гадоў сорак назад, камэнтуючы факты літаратурнай мовы, пісьменьнік, тонкі стыліст Ян Скрыган браў увагу на выпадкі, калі словам шлях карыстаюццаўнас “супроць законаўмовы”. “У беларускай мове, — пісаў Скрыган, —разуменьне шляхтолькі канкрэтнае. Калі мы гаворым “шлях”, пю нават уяўляем сабе шырокую наежджаную дарогу. “Праедзеш палявую дарогу, а там выедзеш на шлях”. (...) А ў адгіягненае разуменыіе ў нас пераходзіць ня шлях, а дарога”. Вось жа, мы, кажучы па-бсларуску, выбіраем сабе дарогу, пускаемся ў дарогу ды ідзем сваёй дарогаю, пракладае.м сабе дарогу ў жыііыіі, выводзім дзяііей на самастойную дарогу. Слова дарога і ў тым успомненым на пачатку тэмы зычэньні — зычым добрай або шчасьлівай дарогі.
Вядома, зважаючы на факты нашай кніжнай мовы, няма сэнсу ставіць пад сумнеў многіх выпадкаў псраноснага ўжываньня назоўніка шлях. Трывала, скажам, прыжыўся шлях у значэньні кірунку дзейнасьці. разьвіцьця нечага, у значэньні спосабу дасягнсньня чаго-небудзь.
Гэтая тэма — хутчэй псрасьцярога, каб шляхам тым ня злоўжываць, не падмяняць ім дарогі. Зьбіраемся й выпраўляемся ў дарогу, зычы.м шчасьлівай дарогі.
Добрай раніцы! ці ўсё ж Добры дзень!
Як мы вітаемся раніцаю? Ці традыцыйнае для беларускай моўнай традыцыі вітаньне "Добрай раніцы!”? Нагодаю, каб вярнуцца да гэтас тэмы , стаў званок адной з нашых слухачак. Слухачка перасьцсрагае ад выкарыстаньня прывітальнага словазлучэньня “Добрайраніцы!”
КНІГІ ОНЛАЙН
