Жыватворны сімвал Бацькаўшчыны
Гісторыя Крыжа святой Еўфрасінні Полацкай
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Асар
Памер: 328с.
Мінск 1998
У гарадах Любечы, Рэчыцы, Рагачове, Старым Быхаве, Магілёве і Воршы флатылія спынялася і адпраўляліся ўрачыстыя набажэнствы, якія збіралі велізарную колькасць багамольцаў і паломнікаў з усяго Прыдняпроўя. 3 Воршы да Полацка мошчы святой падарожнічалі сухазем’ем. Пад багавест полацкіх званоў рэліквію змясцілі спачатку ў катэдральным Мікалаеўскім саборы. 22 траўня па дарозе ў СпасаЕўфрасіннеўскі манастыр урачыстая працэсія расцягнулася на дзве вярсты.
*Трапар — кароткі царкоўны спеў у гонар свята або святога.
55
ЖЫВАТВОРНЫ СІМВАЛ БАЦЬКАЎШЧЫНЫ
• Працэсія з мошчамі святой Еўфрасінні ў ваколіцах Полацка.
• Процессия с мощами святой Евфросинии в окрестностях Полоцка.
Аб тым, якое значэнне надавалі пераносу мошчаў святой Еўфрасінні царскія ўлады, сведчыць удзел у хросным ходзе ў храм Спаса вялікага князя Канстанціна, які прадстаўляў самога імператара, каралевы Грэцыі Вольгі Канстанцінаўны і вялікай княгіні Елізаветы Фёдараўны, роднай сястры царыцы.
У змураваным некалі на замову ігуменні Еўфрасінні Спасаўскім храме святыню змясцілі ў кіпарысавай рацы, абкладзенай срэбрам, аздобленай пазлачонымі чаканнымі барэльефамі, а таксама эмалевымі выявамі крыжоў і арнаментаў. Рака была зробленая ў візантыйскім стылі на ахвяраванні вернікаў і каштавала велізарныя на той час грошы — 12 тысяч рублёў.
Так 23 траўня 1910 года, у дзень памяці святой Еўфрасінні, яе мошчы вярнуліся ў Спасаўскі манастыр.
Да ўрачыстае падзеі гарадское царкоўнае брацтва выдала «Путеводитель по городу Полоцку». Сярод змешчаных у гэтым даведніку разнастайных звестак знаходзім і паведамленні пра дзейнасць на радзіме асветніцы СпасаЕўфрасіннеўскай жаночай епархіяльнай вучэльні і самога царкоўнага брацтва ў імя
56
«ЯКО ЛУЧА СОЛНЕЧНАЯ...»
• Пачатак хроснага ходу з мошчамі Еўфрасінні Полацкай з Мікалаеўскага сабора ў Спасаўскі манастыр. 22 траўня (5 чэрвеня новага стылю) 1910 года.
• Начало крестного хода с мощами Евфросинии Полоцкой из Николаевского собора в Спасский монастырь. 22 мая (5 июня нового стиля) 1910 года.
святога Мікалая і найпадобнейшай Еўфрасінні, што працягвала дабрачынныя традыцыі падзвіжніцы, утрымліваючы жаночую багадзельню і сірочы прытулак, на карысць якога і быў выпушчаны «Путеводитель».
Тады ж у полацкай друкарні X. Клячко выйшаў таксама прымеркаваны да пераносу мошчаў кароткі гістарычны нарыс «Минувшее и настоящее г. Полоцка». Яго аўтар Н. Зорын карыстаецца выпадкам, каб нагадаць землякам пра занядбанне Сафійскага сабора, дзе некалі жыла святая: «Суровый упрёк несется к нам с высот Верхнего замка от храма св. Софии Премудрости Божьей. Печальный, обезглавленный стихией, почти оставленный и полузабытый (службы в нем совершаются только в течение одного мая месяца), разрушенный беспощадным временем — этот храм, дорогое сокровище и сердце древнего
57
ЖЫВАТВОРНЫ СІМВАЛ БАЦЬКАЎШЧЫНЫ
• Хросны ход на Чырвоным мосце ў Полацку.
• Крестный ход на Красном мосту в Полоцке.
Полоцка, теперь с находящимися вокруг него развалинами когдато красивого и величественного здания, производит самое тяжелое впечатление на наблюдателя и вызывает краску стыда и чувство горькой обиды...»
Звычайна мошчы святых выяўляюць цудадзейную сілу. Пра адно з дзівосаў, што адбылося падчас пераносу астанкаў Еўфрасінні, пакінулі звесткі полацкі краязнаўца сябра Віцебскай вучонай архіўнай камісіі Н. Кайгародаў і старэйшы лекар Полацкага кадэцкага корпуса доктар медыцыны А. Мансветаў. Паводле іх, у Спасаўскім манастыры жыла чарніца, якая цяжка хварэла на верад страўніка і так знясілела, што ўжо амаль не падымалася з ложка. Доктар страціў усялякую надзею выратаваць хворую; ейнае цела было ў пролежнях, а боль сунімалі наркотыкамі.
Калі ў манастыр прыбылі мошчы Еўфрасінні, іх спачатку
58
«ЯКО ЛУЧА СОЛНЕЧНАЯ...»
паставілі ў Крыжаўзвіжанскім саборы. Па ўсяночнай вернікі стварылі да рэліквіі велізарную чаргу. Манастырскія сёстры, выконваючы просьбу хворай, прывялі яе ў храм і ўзнялі на намост, дзе яна прыхінулася да рэліквіі і пацалавала руку святой Еўфрасінні. Пасля гэтага манашка адчула такі прыліў сіл, што здолела падняцца і ісці без чужой дапамогі. Назаўтра, у часе чарговага візіту да хворай, доктар Мансветаў сустрэў пацыентку на двары, прычым яна ўжо не мела ніякіх відочных прыкметаў немачы. Доктар прызнаецца, што ў гэтым выпадку сутыкнуўся са з’яваю, якая пераўзыходзіць межы людскога разумения.
Манастырская хроніка тых часоў, на жаль, не захавалася. Магчыма, Еўфрасіння працягвала чыніць дзівосы, але ўжо з непазбежнасцю чорнай навальнічнае хмары насоўвалася іншая эпоха.
XX стагоддзе наканавала святыні не спакой, а пакуты.
Пасля бальшавіцкага перавароту 1917 года, калі пачалася бязлітасная вайна супроць рэлігіі, святыя мясціны і рэліквіі зазнал! на сабе варварства і здзекі новае ўлады. Драма не абмінула і СпасаЕўфрасіннеўскага манастыра.
Люты 1919га. Народны камісарыят юстыцыі РСФСР выдае пастанову аб арганізаваным ускрыцці мошчаў цудатворцаў па ўсёй краіне. Выкананне бязбожнага рашэння затрымліваецца толькі з прычыны грамадзянскае вайны.
У 1922 годзе адбылося злачыннае ўскрыццё дамавіны з мошчамі святой Еўфрасінні. У фондах Полацкага гістарычнакультурнага запаведніка захаваліся дакументы, што распавядаюць пра гэтае страшэннае блюзнерства. (Друкуюцца з захаваннем арфаграфіі і пунктуацыі арыгінала.)
ПРОТОКОЛ
вскрытия и освидетельствования мощей Ефросинии комиссией, выделенной согласно постановлению Полоцкого уездисполкома, утвержденному губисполкомом, состоявшегося 13 мая 1922 г. в гор. Полоцке в СпасоЕфросиньевском монастыре.
Присутствовали: от уезд, исполкома т. Хомяков, от укома т. Лейман, от Союза Молодежи т. Пискунов, от женотдела т. Ба
59
ЖЫВАТВОРНЫ СІМВАЛ БАЦЬКАЎШЧЫНЫ
рановская, от уездздрава доктор Ленский, ученыйархеолог Дейнис, представители красноармейских частей и представители духовенства — священники Черепнин, Покровский, игуменья Елена, казначей общины Ксунина Лариса, монахини, представители верующих, городского населения и крестьян.
В 14 час. коллективно, в присутствии вышеперечисленных и членов комиссии уездисполкома т. Ткачева, начальника и военкома 43х полоцких ком. курсов т. Фабрициуса, военкома 41го полка т. Дмитриева, представителя губотдела юстиции т. Шефкуна, члена губисполкома т. Григорьева, представителя губполитуправления т. Секса, врачей: Ленского, Христенсена, Лундберга, ученогоархеолога Дейниса, игуменьи и монахинь монастыря; последние приступили к освобождению мощей от облачения.
По наружному виду в гробу лежит нечто имеющее форму человека. По снятии застежек и схимьи, изготовленной в 1910г., обнажается другая одежда — мантия. Фигура лежит в голубом шелковом ваточнике, видны сложенные накрест руки, в красных ватных перчатках. Ноги обуты в красные шелковые туфли. Голова завернута — сначала ватный чехол розовополосатого шелка, затем парчовый колпак и красношелковый чехол.
Под снятой одеждой находится хитон, шелковый, лилового цвета. Вся фигура обложена — по заявлению монахинь, во избежание тряски при перевозке — парчовыми скуфьями и разными частями церковных одежд. По снятии шелковой сорочки найдена записка современного происхождения, подписанная иереем Клавдием. Кроме того, найдены четки (янтарные), по заявлению монахинь, привезенные с мощами из Иерусалима. Изпод сорочки обнажается костяк, завернутый в шелковые лоскуты. Череп без волос вплотную приложен к туловищу, но с ним не связан. Грудная клетка изломана, коегде на остатках ребер сохранились заплесневшие и мумифицировавшиеся части мышечной ткани и кожи. Часть ребер провалилась внутрь и подперта какимто материалом, по развертывании оказавшимся частями парчовых облачений. На реплику одного из присутствующих «Развязывайте скорее» монахиня Неонила заявляет: «Не торопитесь, вас больше ждали», другая заявляет: «Тут ничего нет, одне косточки». Священник Пестман, оттиснутый присутствующими в сторону, настаивает на своем праве быть впереди и удовлетворяется.
60
«ЯКО ЛУЧА СОЛНЕЧНАЯ...»
ЗАКЛЮЧЕНИЕ врачебнонаучной экспертизы
Доктор Христенсен устанавливает, что череп отделен от туловища вследствие разрушения связочного аппарата; разрушения связочного аппарата — от тления. В середине череп пустой. Лицевая сторона черепа замазана какойто мастикой давнего происхождения в области глаз, век и верхней челюсти, по предположению врачей — с целью туалета, дабы сгладить неприятное впечатление и придать форму лицу. Больше мастики нигде не замечается. На грудной клетке местами покрытая плесенью незначительно высохшая кожа. На суставах сухожилия мумифицировались и связывают некоторые суставы. По мнению врачебной экспертизы, все кости принадлежат одному трупу; волос нигде нет. Зубы имеются лишь только в верхней челюсти. Труп мумифицировался вследствие благоприятных почвенных условий. Давность мумифицированного трупа установить невозможно, но науке известно, что при благоприятных почвенных условиях трупы сохраняются от 10 до 1000 лет, постепенно подвергаясь разрушению. С указанным мнением согласны и вполне солидарны врачи Лянсберг, Калашников и Ленский.
Ученыйархеолог Дейнис считает, что труп плохо сохранился, так как он видел и более хорошо сохранившиеся мумии египетского происхождения. Возможно, что последние более сохранились вследствие искусственной мумификации, тогда как этот труп подвергался мумификации почвенной.
Крест, одетый на костях, недавнего происхождения; в разные моменты произведены фотографические снимки фотографами Бермантом и Соловейчиком.
Подписи председателя и членов комиссии
Текст записки иерея Клавдия, найденной при вскрытии «мощей» Евфросинии Полоцкой.
Ея рубашка без нужды от тела не отнимается, кроме когда потребуется отнятие частиц ее тела, только тогда развернуть ея. А для просушки тела не нужно развертывать, так как воздух пройдет сквозь ея.
61
ЖЫВАТВОРНЫ СІМВАЛ БАЦЬКАЎШЧЫНЫ
Мы не дерзали никогда раскрывать святое тело препод<обной> матер<и> нашей Ефросинии, только тогда, когда свидетельствовали ея.
Иер<ей> Клавдий
Пасля ўскрыцця мошчы адправілі на атэістычную выставу ў Маскву, адтуль — у Віцебск, дзе іх дэманстравалі ў мясцовым краязнаўчым музеі. За год да гэтага ў СпасаЕўфрасіннеўскім манастыры былі рэквізаваныя ўсе каштоўнасці і сярод іх срэбная рака, у якой ляжала святыня.
КНІГІ ОНЛАЙН
