Жыватворны сімвал Бацькаўшчыны
Гісторыя Крыжа святой Еўфрасінні Полацкай
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Асар
Памер: 328с.
Мінск 1998
Наступнае раніцы невялікая аўтакалона спынілася на магілёўскай ускраіне, дзе ў кабіну да Паддубскага сеў першы сакратар ЦК КПБ П. Панамарэнка. Далей машыны рухаліся па маршруце Магілёў—Горкі—Смаленск—Мажайск—Масква. Нямецкія самалёты не раз бамбілі іх, але катастрофы ўдалося пазбегнуць. Паводле слоў Паддубскага, у дарозе Панамарэнка часта паўтараў: «Каштоўнасці трэба давезці, што 6 ні здарылася». Праз два дні і дзве ночы машыны спыніліся на Ленінскіх горах у Маскве каля ўпраўлення кадраў Чырвонай Арміі...
Аповед былога вайсковага кіроўцы ўскосна пацвярджаецца апублікаванымі ўспамінамі як самога П. Панамарэнкі, так і тагачаснага каменданта Магілёва I. Ваяводзіна.
Аднак дагэтуль ніводная з магілёўскіх рэліквіяў не знойдзеная. «Нельга выключыць, — піша С. Багдановіч, — што іх лёс можа быць звязаны з Эрмітажам альбо музейнымі сховішчамі Уфы і Самары, дзе знайшлі ў час вайны прытулак вывезеныя архівы абкама партыі. Словам, неабходнасць пошуку каштоўнасцяў з магілёўскага збору на тэрыторыі Расіі відавочная».
Даючы інтэрв’ю газеце «Звязда» (19 чэрвеня 1997 г.), з думкаю магілёўскага калегі збольшага пагадзіўся і кіраўнік цэнтра інфармацыі і грамадскіх сувязяў КДБ Рэспублікі Беларусь Генадзь Сенюкоў: «... можна меркаваць, што ўсе рэчы (з Магілёва. — У. А.) аселі дзенебудзь у правінцыйным расійскім музеі ці архіве».
Далей прадстаўнік Камітэта дзяржбяспекі выказвае аптымістычны прагноз: маўляў, калі Крыж святой Еўфрасінні сапраўды знойдзецца ў Расеі, добрыя ўзаемаадносіны паміж дзвюма нашымі дзяржавамі дапамогуць вярнуць святыню.
165
ЖЫВАТВОРНЫ СІМВАЛ БАЦЬКАЎШЧЫНЫ
Нам, вядома, хочацца падзяліць такія спадзяванні, але падстаў для гэтага, на жаль, няма.
Не кожны чытач, магчыма, памятае, што ў 1992 годзе ў Менску кіраўнікі краінаў СНД падпісалі пагадненне аб вяртанні гістарычных каштоўнасцяў дзяржавам іх паходжання. У адпаведнасці з гэтым дакументам, паводле закону спадчыннага валодання і без тэрміну даўнасці Беларусі павінны былі быць вернутыя шматлікія творы культуры і мастацтва. Адзін з артыкулаў пагаднення прадугледжваў утварэнне міжурадавай камісіі, а таксама нацыянальных камісіяў дзеля складання спісаў і апісанняў вывезеных каштоўнасцяў.
Аднак высакароднае пачынанне было спляжанае пад корань. Маскоўскае тэлебачанне агучыла заяву, што расейскі ўрад не прызнае гэтага пагаднення, якое нібыта супярэчыць міжнародным інтарэсам. Пасля выступілі вядомыя расейскія вучоныя, у тым ліку і акадэмік Д. Ліхачоў. Яны рашуча абвясцілі, што не дапусцяць «расцягвання» культурных і гістарычных каштоўнасцяў па «нацыянальных кватэрах». Тэкст пагаднення нават не быў апублікаваны ў газетах, а трохі пазней расейскі парламент і наогул скасаваў яго.
Каментарыі, мабыць, не патрэбныя.
Гісторыя чуллівага клопату пра «міжнародныя інтарэсы» мела працяг. У 1997 годзе Дзяржаўная дума Расе! падрыхтавала Закон аб рэстытуцыях, паводле якога ўсе культурный каштоўнасці, якія цяпер знаходзяцца на тэрыторыі нашай усходняй суседкі, з’яўляюцца яе ўласнасцю і вяртанню іншым краінам не падлягаюць.
У чэрвені таго самага года Менск стаў месцам правядзення пад эгідаю ЮНЕСКО міжнароднай канферэнцыі у праблемах рэстытуцыі. Форум быў досыць прадстаўнічы — разам з беларусамі ў ім удзельнічалі навукоўцы з Украіны, Літвы, Славакіі, Расеі, Нямеччыны і Польшчы, а таксама супрацоўнікі структур, якія ў сваіх краінах на дзяржаўным узроўні займаюцца пытаниям! вывучэння і вяртання на радзіму нацыянальнай спадчыны.
У святле згаданых вышэй крокаў расейскіх заканадаўцаў гаспадары канферэнцыі знаходзіліся ў мінорным настроі. 3 аднаго боку, беларускія вучоныя паведамілі, што наша краіна сёння валодае прыблізна адным (!) працэнтам сваіх культурных і гістарычных каштоўнасцяў, большая частка якіх у розны час была вывезеная на ўсход. 3 другога — прадстаўнік Расейскай
166
КРЫЖ МАЙСТРА БОГШЫ
Федэрацыі Аляксандр Севасцьянаў, прэзідэнт Лігі абароны нацыянальнай маёмасці і сябра праўлення Асацыяцыі бібліятэк, музеяў і архіваў Расеі, недвухсэнсоўна даў зразумець, што Беларусі няварта «будзіраваць» праблему вяртання каштоўнасцяў, бо «хвалі разыдуцца і створаць навальніцу».
Чуць такое асабліва прыкра і горка, калі ведаеш, што далёка не ўсе нашы нацыянальныя скарбы зберагаюцца ў замежных фондах з надежным клопатам. Забягаючы наперад, узгадаем пачутую з вуснаў Міколы Кузьміча — аўтара ўзноўленай рэліквіі — сумную гісторыю пра паездку ў СанктПецярбург, дзе ўдалося адшукаць негатывы дакладных фатаграфій Крыжа святой Еўфрасінні, зробленыя на шкле ў 1896 годзе. Заўважым, што менавіта яны далі сучаснаму майстру аснову для працы, бо, па сутнасці, з’яўляюцца сёння адзіным мастком, які непасрэдна звязвае нас з арыгіналам жыватворнага Крыжа полацкай асветніцы. Калі негатывы нядбайна кінулі на стол, мастак спалохана ўскрыкнуў: «Асцярожна! Яны ж могуць разбіцца!» — «Разаб’юцца дык разаб’юцца», — з алімпійскім спакоем адказаў супрацоўнік Музея гістарычных каштоўнасцяў.
Дык хіба не наіўна чакаць у будучыні перадачы Крыжа святой Еўфрасінні (калі ён сапраўды ў Расеі), у той час як, напрыклад, Дзяржаўная бібліятэка ў Маскве, маючы некалькі дзесяткаў Скарынавых выданняў, не перадала братняй Беларусі ніводнага? Тым больш, калі ў нашай краіне за сем гадоў незалежнасці так і не выпрацавана дзяржаўная палітыка адносінаў да ўласнай спадчыны, калі рэальны клопат пра яе ўлады падмяняюць демагагічнымі лозунгам! «славянскага адзінства» і пампезнымі, надзвычай дарагімі і сумнеўнымі ў эстэтычным і духоўным сэнсе імпрэзамі кшталту разрэкламаванага «Славянскага базару».
Такім чынам, праблема пошукаў нацыянальнай рэліквіі застаецца паранейшаму актуальнай. Не выключана, што тут змогуць дапамагчы і чытачы, якія валодаюць невядомымі дагэтуль фактам!. Іх можна паведаміць у камісію па вяртанні нацыянальных каштоўнасцяў пры Беларускім фондзе культуры або ў Нацыянальны навуковаасветны цэнтр імя Францішка Скарыны. У выпадку неабходнасці ёсць магчымасць звярнуцца і непасрэдна ў Інтэрпол, што таксама падключыўся да пошукаў нашае святыні, зарэгістраваўшы яе пад нумарам 341130.
167
КРЕСТ МАСТЕРА БОГШИ
Полоцкие ювелиры
Столице нашего первого древнего государства принадлежит значительный вклад в развитие культуры славянства и Европы в целом. Благодаря прежде всего усилиям археологов, сегодня уже возможно достаточно полно представить и картину средневекового полоцкого искусства.
Богатые данные проведенных в Полоцке исследований позволяют проследить историю и достижения художественных ремесел. Найденные в культурных слоях ХПХШ веков тигли и каменные формы для отливки традиционных у кривичей серег из трех бусин, крестиковнательников, клино и монетовидных подвесок свидетельствуют о высоком уровне развития литейного дела. Полоцкие мастера пользовались всеми распространенными на восточнославянских землях приемами обработки благородных и цветных металлов. У жителей княжества времен Евфросинии большой спрос имели кривичские височные кольца, пластинчатые и с мелкими стеклянными вставками перстни, пластинчатые и витые браслеты. Интересную группу художественных изделий составляют монетовидные подвески. С распространением христианства на них наряду с прежней солярной символикой все чаще появляются изображения креста.
Наиболее яркие образцы таланта и мастерства полоцких ремесленников — ювелирные изделия, большинство из которых
168
КРЕСТ МАСТЕРА БОГШИ
обнаружено археологами на территории современного Верхнего замка — древнего сердца столицы княжества. Среди полоцких ювелиров были мастера по обработке янтаря. Были чеканщики, которые могли оковать турий рог серебром, изобразив на нем причудливые сюжетные композиции. Были специалисты по скани, черни и зерни. На женскую подвескуколт размеров в ноготь мастер мог напаять более трехсот металлических зерен.
Взлет в Полоцке времен просветительской деятельности княжныигуменьи переживало и искусство эмали, чьи произведения, самое выдающееся из которых — Крест святой Евфросинии, ничем не уступали имевшим всемирную славу византийским изделиям.
Чтобы дать хотя бы приблизительное представление о сложности технологии эмальерного искусства, рискнем предложить читателю перевод соответствующего фрагмента из созданного в XII веке пресвитером Теофилом «Трактата о разных ремеслах».
«Возьми тонкую пластинку, прикрепи ее к верхнему краю сосуда и измерь от одного ушка до другого, и эта пластина должна быть такой ширины, как те камни, которые ты хочешь в нее вставить*. Помещая их в определенном порядке, ставь таким образом: сначала пусть будет поставлен один камень с четырьмя жемчужинами по углам (как угловые точки квадрата), затем — эмаль, возле нее камень с жемчужинами, опять эмаль. Располагай все так, чтобы около ушек сосуда всегда были камни, их «домики» и «поля», а также «домики», в которые надлежит вставить эмаль. Если ты хочешь посадить в середине тулова драгоценные камни и жемчуг, сделай таким же образом. Сделав это, ты соединишь и припаяешь так же ушки. В каждый «домик» (гнездо), куда нужно поместить эмаль, ты вложишь тонкую золотую пластинку; пригнав, ты ее вынешь и по масштабу и линейке отрежешь кусочек золота, несколько более толстый, и изогнешь его по краю каждого «домика» в два ряда так, чтобы между ними оставался пустой промежуток, который называется бордюром эмали. Затем по тому масштабу и той же линейке ты отрежешь кусочки чрезвычайно тонкой золотой пластинки; тонким пинцетом ты придашь им такую форму, которую ты захочешь заполнить эмалью. Это могут быть кружки, углы, цветоч
* Речь идет об изготовлении золотой чаши, украшенной эмалями, драгоценными камнями и жемчугом.
169
ЖИВОТВОРНЫЙ символ отчизны
ки, птицы, животные, картины; ты расположишь очень внимательно и тщательно эти листочки по своим местам и, прикрепив их с помощью мучного клея, поставишь над углями. Когда заполнишь одну часть, укрепи ее с чрезмерной осторожностью, чтобы вся тонкая работа не расплавилась. Повтори так дважды или трижды, пока отдельные частицы не закрепятся. Распределив и укрепив таким образом все детали, возьми стекло всех видов, какие ты приспособил для этой работы, и от каждого вида стекла немного отломай, положи их все сразу на одну медную доску, каждую штуку отдельно. Поставь на огонь и положи угли вокруг и сверху и, раздувая огонь, тщательно смотри, равномерно ли они расплавляются. Если да, то пользуйся всеми, если же какоенибудь стекло окажется твердым, то отложи его особо. Возьми отдельные кусочки испробованного стекла, особо сунь каждый в огонь и, когда оно раскалится, брось в медный сосуд с водой. Оно растрескается на мелкие части, которые ты размельчи круглым пестиком, пока они не превратятся в порошок. Прополощи его, положи в чистую раковину и покрой льняной тряпкой. Таким образом ты расположишь отдельные краски (цвета). Сделав это, возьми одну пластинку спаянного золота, прикрепи ее на ровной доске в двух местах воском, возьми гусиное перо, тонко срезанное, как для письма, но с более длинным и нерасщепленным носиком, втяни им любое крашеное стекло, которое еще мокро, и тонкой верхушкой длинной медной проволочки выскреби сверху из острия пера стеклянный песок и наполни им любой завиток в той мере, в какой ты хочешь. То, что останется, положи в свою посудину и закрой и так делай с каждым цветом, пока не заполнится одна часть. Убрав склеивающий воск, положи эту часть на тонкую железную пластину с короткой рукояткой и прикрой другой вогнутой железной крышкой с мелкими отверстиями всюду, причем нужно, чтобы отверстия с внутренней стороны были гладкие и большие, снаружи — меньшие и шероховатые. Это предохраняет от пепла сверху. В этой железной крышке должно быть сверху небольшое кольцо, с помощью которого ты будешь ее надевать и снимать. Сделав это, уложи крупные длинные угли и сильно разожги их. Освободи между ними место и уровняй его деревянным молотком. На это место помести железную пластину, взяв ее щипцами за рукоятку. Аккуратно поставишь ее прикрытую, положишь угли вокруг и сверху и, взявшись обеими руками за меха, раздувай
КНІГІ ОНЛАЙН
