Аб грамадзянскай, або палітычнай свабодзе
Андрэй Волян
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 142с.
Мінск 2009
Спрэс на абшарах зямель ад Гадаў на ўсход і да Ганга Мала хто выбрацца мог з туману аблудаў і здолеў Адрозніць, што ёсць дабро, а што сапраўднае ліха.
Толькі магутны велічны непераможны розум можа вытрымаць усе нягоды і горасці. Нават пад пагрозаю смерці ён не адыдзе ад высакароднай мэты і хутчэй абярэ смерць, чым будзе ратавацца ганебнымі ўцёкамі. Гэта — маральныя якасці годнага чалавека. Але ці шмат хто меў такую сілу розуму, ці шмат хто ў фатальных абставінах быў такі моцны, каб без усякай боязі рынуцца ў пашчу небяспекі, насустрач смерці? У галовах людзей жыве прыроджаны страх, і калі навальваюцца цяжкасці, іх рухі скоўвае аняменне. Бывае, у крытычных абставінах і моцны духам не праяўляе той смеласці і рашучасці, якіх патрабуе сапраўдная мужнасць.
Але бывае і наадварот — чалавек, апынуўшыся ў цяжкім становішчы, дзейнічае так актыўна і праяўляе такую сілу духу, што, здаецца, яго не зламіць ніякай навале. А ў спрыяльных умовах пачынае паводзіць сябе вельмі пыхліва і фанабэрыста: ганарлівец не можа спакойна чуць нават самага малога папроку да сваёй асобы і праз любую дробязь здольны страціць самавалоданне і ўчыніць гучную сварку.
Гэтаксама цяжка чалавеку заставацца абыякавым да разнастайных прывілеяў, быць раўнадушным да багацця і, бачачы ці маючы ўсё гэта, захоўваць душэўны спакой і разважнасць здаровага розуму. Аляксандр Македонскі, які пагарджаў небяспекай і цяжкасцямі, быў заўсёды ўзорам мужнасці і адвагі ва ўсіх сваіх чыннасцях. Калі ж яму спрыяла Фартуна, ён рабіўся надзвычай амбітным. Аднойчы ён, зусім не саромеючыся, аб’явіў сябе...
сынам Юпітэра. Так паводзяць сябе і іншыя. У неспрыяльных, складаных абставінах яны праяўляюць непахісную цвёрдасць, здольнасць трываць любыя напасці і беды, якія на іх абрынаюцца. А вось калі ім спадарожнічае ўдача, становяцца такімі пыхлівымі і жорсткімі, што не спыняюцца і перад гвалтам.
А што казаць аб справядлівасці, якой у шэрагу чалавечых вартасцей належыць першае месца. Калі чалавек у грамадзянскай супольнасці лічыцца справядлівым, яго ўжо за адну гэтую дабрачыннасць можна называць добрым. Але ў паўсядзённым жыцці наўрад ці знойдзецца такі ідэальны тып, які заўсёды выконваў бы свой абавязак сумленна і чэсна, цвёрда трымаўся б справядлівасці і ніводнага разу яе не парушыў бы.
Справядлівасць заключаецца ў тым, каб пашанаваць і паважаць Бога, любіць бацькоў і айчыну, у абыходжанні з людзьмі ніколі нікога не крыўдзіць і не прыніжаць не толькі ўчынкам, але і словам. Спадарожнікамі справядлівасці ёсць вера і праўда. У справядлівага чалавека ніколі не разыходзяцца слова і справа. Ен не парушае ніводнай дамоўленасці ці пагаднення і стараецца прадухіліць усякі падман. Але справядлівы чалавек не задавальняецца толькі тым, што сам нікому не робіць шкоды. Праўдалюб, наколькі можа, стараецца яшчэ і прадухіліць шкоду, якую мерацца нанесці ўсім астатнім іншыя. Каб адвесці ад слабейшых зло і абараніць іх ад моцнага ліхадзея, справядлівец не ашчаджае ні сілы, ні сродкаў, і яго не спыніць нічые гнеў і абурэнне.
Дык вось жа няхай кожны разважыць і скажа, ці выконвае ён так ужо бездакорна свае абавязкі, ці заўсёды паводзіць сябе бескарысліва і добрасумленна. Нават прыстойныя людзі дапускаюць у сваіх думках і дзеях безліч аблуд і памылак. Прыватныя інтарэсы настолькі прытупляюць вастрыню розуму, што сярод многіх тысяч людзей нялёгка знайсці чалавека, які больш рупіўся б пра чужое, чым пра сваё. Хто па сваёй велікадушнасці і шчодрасці (а гэта і ёсць часцінка справядлівасці) ахвяраваў
уласныя сродкі на карысць тых, хто варты такой дапамогі і такога садзейнічання? Хто аддаваў значныя сумы грошай на падтрымку чагось высакароднага, узнёслага замест таго, каб патраціць іх на нешта неабавязковае, непатрэбнае ці нават непрыстойнае. Непраўдзівыя здані дабра нярэдка збіваюць чалавека з тропу так, што ён прымае за дабро заганы, якія з дабром нават не мяжуюць. Напрыклад, багацей прамантачвае і марна траціць усе свае скарбы, а яго, няхай і даволі млява, хваляць як дабрадзея.
Разгледзім яшчэ адну чалавечую вартасць — памяркоўнасць, якая надзвычай упрыгожвае чалавечае жыццё і адкрывае простую дарогу да астатніх вартасцяў. Паўсядзённы досвед яскрава сведчыць, што гэтая адметная якасць сустракаецца даволі рэдка. Амаль усе з самага маленства маюць схільнасць да прыемных целу ўцехаў і ўвесь час кідаюцца ў пошуках асалоды. Чалавеку нялёгка з дапамогай аднаго толькі розуму стрымаць свае нізкія памкненні і душэўныя парыванні і быць узорам цвёрдасці, памяркоўнасці і пастаянства. Я тут не кажу пра тых разбэшчаных вырадкаў, якія па сваёй агіднай пажаднасці горшыя за скаціну і не маюць нічога агульнага з высакароднай чалавечай прыродай. Я вяду гаворку пра звычайных людзей, якія, ведаючы Божыя і чалавечыя законы, стараюцца ўладкоўваць сваё жыццё адпаведна з імі. У іх жыцці няма нічога непрыстойнага, ганебнага, распуснага. Яно не супярэчыць нормам здаровага розуму. Але жыццёвая дарога гэтых людзей настолькі коўзкая, што яны ледзь могуць па ёй ступаць, не паслізгваючыся. Часта нават найбольш устойлівыя аказваюцца не без хібаў і ляцяць неўзабаве потырч. Чалавечыя галовы спатайма агортвае ўсялякая пошасць, якая імкнецца пагасіць святло розуму і, утульна схаваўшыся ў цемры, унікнуць яго ўлады.
Узяць хоць бы гнеў — ён ёсць нішто іншае як прыкмета слабавольнасці, пры якой для ўзважанай памяркоўнасці няма месца. Гнеў і раз’юшанасць адмятаюць прэч тое, што настойліва раіць
розум. Але ці знойдзецца чалавек, надзелены такою спакойнай разважнасцю, што яго ніколі не ахоплівала жарсць помсты і ён не станавіўся рабом злосці і гневу? А колькі розных іншых заганаў пануе ў галовах людзей — пералічыць іх усе немагчыма. Будучы ворагамі чалавечай свядомасці, гэтыя заганы ўсяляк перашкаджаюць яднанню розуму з дабрачыннасцю.
Усе святыя, якіх гняце цяжар грахоў, слёзна моляць і просяць Бога вызваліць іх ад гэтага зла. Дый, бадай, кожны, шчыра паразважаўшы сам-насам, адчуе сябе вінаватым у многіх блюзнерствах. Дык як жа тады ён можа дасягнуць спакою душы і шчаслівага бесклапотнага жыцця, калі ў яго свядомасці паўстае той страшны суд, на які Бог пакліча ўсіх грэшнікаў, і кожны з іх павінен будзе адказваць за сваё зямное жыццё, якое не адпавядала Божым запаветам і Божай волі?
ЭВЭРГЕТ. Аднак некаторыя глыбакадумныя філосафы ўсётакі бачаць шчасце ў дабрачыннасці. Чалавечай прыродзе не дадзена, сцвярджаюць яны, нічога прыгажэйшага і болей велічнага, чым розум. А паколькі розум вучыць узнёсламу і вядзе да высакародных учынкаў, то найвышэйшага шчасця чалавек можа дасягнуць толькі тады, калі будзе жыць у адпаведнасці з веліччу сваёй прыроды і выконваць тое, што дыктуе разважнасць.
ЭЎСЭБІЙ. Мы раней досыць красамоўна ўжо даказалі, што чалавечыя мазгі ахутвае цемра аблудаў, а ён не мае нават паходні, каб выбраць правільную дарогу. I нават калі перад ім загараецца нейкі агеньчык, у небаракі не стае сілы ісці за ім следам. Ен неўзабаве паварочвае назад — да сваіх аблудаў і вадаў — і ў іх атачэнні соладка спачывае.
Паганскія філосафы, пазбаўленыя Божага святла, былі няздольныя ўбачыць прычыны такой заганнасці чалавечага розуму і не маглі зразумець, ад чаго ўзнікае чалавечае грэхападзенне. Нічога дзіўнага, што, памыляючыся ў разуменні дабра, яны нават недасканалае, знявечанае дабрадзейства лічылі за найвышэйшае
шчасце. Досыць пераканаўча пра такую аблуду гаворыць Цыцэрон. Ен сцвярджае, што прырода надзяліла чалавека розумам, які дазваляе яму дасягнуць любых вартасцяў і без навукі ўсведамляць разнастайныя ўласцівасці многіх рэчаў. Але маральная сапсаванасць зайшла так далёка, што губіць зерне ўсіх вартасцяў і гасіць іскаркі, падораныя чалавеку прыродай.
Паўстае пытанне, чаму дрэнныя норавы маюць такую сілу, што могуць знішчыць у чалавеку прыродныя задаткі, закладзеныя ў яго свядомасць як непарушны закон. Мы ведаем, што прырода — чыннік настолькі моцны, што ўсё, дадзенае ёю жывым істотам, немагчыма вырваць ніякім спосабам. Хто калі зрабіў ільва, ваўка ці мядзведзя рахманымі свойскімі жывёламі, каб яны назаўжды пазбавіліся сваёй дзікасці і ніколі ўжо не вярнуліся да ранейшых звычак? Цалкам справядліва казаў паэт: «Калі прыроду прагоніш у дзверы, яна пралезе ў замочную шчыліну». На думку Цыцэрона, іскаркі, закладзеныя ў чалавека прыродай, не загарацца ніколі, бо хутка гасяцца скажонымі памкненнямі і дрэннымі норавамі.
Святло, якім Бог аздобіў чалавечую прыроду, было настолькі аслабленае грэхападзеннем першых людзей, што правільную дарогу цяпер агортвае густы, непраглядны туман. Заганныя паняцці, няўцямныя паводзіны вырастаюць з зерня разнастайных аблудаў, пасеяных у галаве чалавека. Гэтыя аблуды і даюць гнілыя плады. А там, дзе іскаркі чалавечых вартасцяў разасобленыя, яны не могуць сабраццаў адзіны агонь і зашугаць зыркім полымем. Можна падумаць, што яны закінутыя ў чалавечую прыроду толькі дзеля таго, каб пераканаць чалавека ва яго нямогласці і паказаць, што сваёю грэшнасцю ён заслугоўвае асуджэння. Нават добрыя ўчынкі не робяць чалавечае жыццё шчаслівым. Наадварот, дабрачыннае жыццё аказваецца найчасцей гаротным, бядачым. Дабрадзей адчувае сваю мізэрнасць, нікчэмнасць, бачыць марнасць сваіх высілкаў. Яму застаецца
шукаць шчасця не ў сабе, а звонку. Ва ўсякім разе ён пачынае разумець, што толькі сваімі сіламі поспеху не даможацца. Яму неабходная дапамога.
Шматлікія мудрацы на працягу стагоддзяў былі няздольныя разгадаць таямніцу чалавечага шчасця. Блукаючы ў глыбокай цемры няведання, яны не маглі ўбачыць святла вышэйшага розуму. Толькі хрысціяне, асвечаныя промнямі Божай праўды, нарэшце спасціглі, у чым заключаецца шчаслівае, увенчанае сапраўднымі дабротамі жыццё. Яны не абмяжоўваюць яго хуткаплынным і тленным зямным існаваннем, не акрэсліваюць скупымі тэрмінамі людскіх паняццяў. Шчаслівае жыццё для хрысціянаў — у вечным царстве нябеснай велічы. Там чалавечая душа, пазбаўленая ўсіх заганаў і азораная жыватворным спазнаннем Бога, заўсёды будзе славіць Усявышняга. А чалавечае цела, здабыўшы несмяротнасць, злучыцца з душою. Чалавек перастане пакутаваць ад хваробаў і цяжкай працы і зможа цешыцца салодкім, прыемным спакоем.
Аднак не ва ўсіх лёс аднолькавы. Шчаслівы ён хіба толькі ў праведнікаў. Стаўшы на запаветны шлях, яны шыбуюць па ім напрасткі і ўзыходзяць да шчасця, якога марна шукалі ў зямным ліхалецці. Але па дарозе гэтыя святыя вымушаныя цярпець вялікія нягоды і беды. Таму яны не баяцца смерці, якая заканчвае ўсе чалавечыя пакуты. Таму з лёгкасцю пераносяць боль, нястачу і іншае ліха, пакутна-радасна сустракаючы незлічоныя злыбеды і ўпарта ідучы пуцявінай, якая вядзе іх да шчасця.
КНІГІ ОНЛАЙН
