Ад Скарыны і Фёдарава — у XXI стагоддзе
Адам Мальдзіс
Выдавец: Чатыры чвэрці
Памер: 208с.
Мінск 2018
Однако особенно сенсационным показался мне первый абзац «Предисловия» к словарю. Процитирую его в оригинале: «Вугорска-беларускія культурныя сувязі бяруць свой пачатак у сярэднявеччы, пры гэтым першая фіксацыя этноніма беларус (здесь и дальше выделено в оригинале. — А. М.) на лацінскай мове звязана з каранаваннем у 1217 годзе ў Галіцыі караля Кальмана, сына вугорскага караля Андраша II. Кальман атрымаўтытул (і) «караля беларусаў» (Rex Ruthenorum Alborum)». Процитированные строки прямо указывают на круглую годовщину первого упоминания в печатном источнике названия нынешней нашей страны.
А затем получаю названный уже альбом «Брест на перекрестке дорог и эпох», сопоставляю даты. Выходит, что в 1217 году город на Буге входил в состав Галицко-Волынского княжества, что это ради него (а может, еще Новогородка) при коронации Кальмана к его титулам было добавлено словосочетание «король белорусов».
И тогда подумалось: а не соединить ли нам эти два юбилея — тысячелетие Бреста, законно «постаревшего» на два года, и восьмисотлетие первого упоминания нашего этнонима — в одном и том же 2017 году?! Восьмисотлетие скромнее, чем тысячелетие наших
соседей, но тоже очень значимо — как для нашего самоуважения, так и для имиджа в Европе и мире.
СБ. Беларусь сегодня. — 2009. — 3 сент.
Я гамосць рукапісны дакумент
У старажытныя часы да дакументаў, асабліва калі гэта быў прывілей, калі ён быў падпісаны каралём, канцлерам ці маршалкам, замацаваны «віслымі» пячаткамі, ставіліся з павагай, перадавалі яго з пакалення ў пакаленне. Як і асобу, што падпісала яго, дакумент называлі Ягамосцем.
Цяпер дакумент можа быць розны — і друкаваны, і віртуальны.
А раней, у часы Вялікага Княства Літоўскага і аж да XX стагоддзя, ён быўтолькі рукапісны. Праўда, часамдрукаваліся кніжачкамі прамовы ў сеймах, сейміках і судах, «плачы» пры пахаваннях знакамітых асоб. Але сёння такія дакументы часу захоўваюцца ўжо не ў архівах, а ў бібліятэках.
I яшчэ адна акалічнасць. Наколькі я заўважыў, у пэўнай часткі нашага насельніцтва ёсць непаважлівыя адносіны да архіўных рукапісаў. Але ўявіце сабе, што здарылася б, калі б зніклі архівы. Мы нічога (ці амаль нічога) не ведалі б пра сваё гістарычнае мінулае. А наступныя пакаленні мелі б вельмі прыблізныя ўяўленні пра нас. Па гэтых і іншых прычынах пры Міністэрстве юстыцыі Беларусі дзейнічае Дэпартамент па архівах і справаводстве, выдаецца квартальнік «Архівы і справаводства», існуе грамадская Археаграфічная камісія, да якой і я маю гонар належаць.
Вынікі працы архівістаў краіны, акрамя афіцыйных справаздач, падводзяцца таксама на штогодніх паседжаннях Археаграфічнай
камісіі. На апошнім, у дакладзе кіраўніка Дэпартамента Уладзіміра Адамушкі, выступленні прадстаўнікоў абласных і занальных архіваў ішла гаворка пра несумненныя поспехі ў дадзенай сферы. А гэта і новыя кнігі (пра адну з іх пойдзе гаворка далей), і цікавыя знаходкі, і плённыя міжнародныя кантакты. Нямала зборнікаў архіўных матэрыялаў выдаецца супольна з расійскімі, украінскімі, польскімі, нямецкімі калегамі. Вядзецца віртуальны абмен дакументамі. Так, з Масквы, дзякуючы дапамозе Нацыянальнай камісіі па справах ЮНЕСКА Рэспублікі Беларусь, паступіў вялікі збор рукапісаў дзяржаўнага дзеяча і кампазітара Міхала Клеафаса Агінскага, два дзесяцігоддзі «прапісанага» ў Залессі, што паміж Маладзечнам і Смаргонню. А немцы гатовы нам перадаць цэлы фонд, звязаны з родам Радзівілаў.
Плён міжнародных кантактаў беларускіх археографаў знайшоў адлюстраванне ў чарговым, сёмым выпуску навуковага зборніка «Архіварыус» (2009). Як характэрны прыклад, у ім называлася публікацыя кандыдата гістарычных навук Вольгі Гарбачовай «Дзейнасць Ігнація Дамейкі ў Таварыстве навуковай дапамогі ў Францыі».
Знаходзячыся ў Парыжы, аўтар засяродзіла ўвагу на пошуках і апрацоўцы матэрыялаў пра нашага славутага суайчынніка, ураджэнца Медзвядкі цяперашняга Карэліцкага раёна, які потым стаўнацыянальным героем Чылі. У вынікуаказалася, што Ігнацій Дамейка разам са сваімі землякамі і сябрамі паэтам Адамам Міцкевічам, мастаком і кампазітарам Напалеонам Ордам імкнуўся палегчыць жыццё іншым выхадцам з беларускіх зямель, якія апынуліся на чужыне пасля паўстання 1831 года. 3 забыцця паўстаюць факты, імёны.
На прэзентацыі кнігі гаварылася, што зарубежных навукоўцаў таксама зацікавяць матэрыялы: «Крыніцы па гісторыі роду кн. Радзівілаў ў архіве і бібліятэках Познані (Польшча)» Вольгі Папко, «Лісты маладых князёў Алелькавічаў з Італіі» Анастасіі Скеп’ян, «Род галандскіх дваран Гартынгаў на Беларусі» Вадзіма Урублеўскага, «Дзённік падарожжаў Э. Гендэрсона як крыніца па гісторыі Беларусі першай чвэрці XIX ст.» англійскага славіста (скарыназнаўца) Юрыя Снапкоўскага. Спецыяльна паўтараю гэты
пералік для нашых зарубежных чытачоў, бо ведаю, як нялёгка даецца ім пошукавая бібліяграфічная інфармацыя.
Аднак што датычыцца мяне як чытача, то найболыную цікавасць у зборніку выклікалі даведачныя публікацыі тыну «Малы гербоўнік Рагачоўскай шляхты» Зміцера Яцкевіча ці «Спіс шляхты Магілёўскай губерні за 1783—1784 гг.» Яўгена Анішчанкі. Спачатку падумалася: ну што можа даць «голы» пералік прозвішчаў і імёнаў землеўладальнікаў шляхецкага саслоўя? Але потым успомнілася, што нябожчык Уладзімір Караткевіч калісьці па-сяброўску хваліўся шляхецкім паходжаннем свайго роду і адначасова шкадаваў, што няма таму канкрэтных доказаў... I (вось узрадаваўся б ён!) знаходжу, што ў вёсках Кароткія, Струмень, Багданавічы і Салтанаўка пражывала ажно 26 землеўладальнікаў Караткевічаў мужчынскага полу. Прыгонных у іх падпарадкаванні не было. Толькі зямля. Значыць, як і сяляне, жылі яны з працы сваіх рук. Але ўсё ж былі вольнымі, маглі вучыцца... Тое ж можна сказаць пра род Багдановічаў (31 «саўладальнік сяла»), Грамыкаў (тых у сяле Грамыкі аказалася ажно 80, і адзін з іх, відаць, быў нродкам вядомага савецкага дыпламата). I гэтак далей.
Голас Радзімы. — 2009. — 16 ліп.
О 1392 году в Новогрудке повенчались католик Владислав Ягайло и православная Софья Голынанская, единственная королева-белоруска
Предвижу возражения: как я посмел королеву Польши, четвертую жену Владислава Ягайло, причислить к белорусам?! Ведь тогда вроде бы не было самой Беларуси.
Как правило, наши земли называли Русью или Русью Литовской, где первая часть наименования обозначала этническую, а вторая — государственную принадлежность. Но ведь и России тогда еще не существовало, а была только Московия, и нынешнюю Украину именовали Киевской Русью, а современную Литву — преимущественно Жемайтией. И существовали же предки у теперешних жителей этих стран! Наши соседи-литовцы в 2010 году закономерно отметили тысячелетие первого упоминания Литвы в письменном источнике. А у нас не хватило смелости назвать вещи своими именами: событие, о котором в том источнике рассказывалось (убийство канонизированного потом монаха-миссионера), произошло «на границе с Русью», то есть с нынешней Беларусью!
Да и название Белая Русь применительно к нашим предкам во времена Софьи Гольшанской тоже существовало. Мне уже приходилось писать: еще в середине XIII столетия один ирландский монах-путешественник, присутствовавший на коронации Миндовга, утверждал, что восточнее литовских земель находится Alba Ruscia. Этими же латинскими словами были названы земли нынешних Брестчины и Новогрудчины во время коронации в 1217 году на галичско-волынский престол венгерского королевича. Как видим, и мы через пять лет будем иметь возможность отмечать юбилей пока первого известного упоминания на письме нашего нынешнего государственного наименования.
Белоруска и единственная? «А как же Барбара Радзивилл?» — скажет кто-то. Ну не поднимается у меня рука приписать Барбару к белорускам. А Софья происходила по матери из православных князей Друцких, живших на Полоцкой земле. Воспитывалась в Друцке в семье любимого дядюшки Семена, верного православным традициям. Да и балтское происхождение полулегендарного Голыпи, который согласно «Хронике Быховца» основал на реке Корабль город Гольшаны и дал начало роду князей Голыпанских, тоже вызывает сомнения. Что же касается определения «единственная», оно, увы, сомнению не подлежит. Больше наших коронованных соотечественниц история не знает. Правда, делались
попытки найти подруту жизни для Петра I среди жительниц Могилевщины, но там — ни королева и ни царица.
Венчание
И современники, и потомки считали брак Софьи и Владислава неравным: ему было около шестидесяти, ей — около семнадцати. Точная дата венчания тоже спорна: в польских источниках называется то 22, то 24 февраля 1422 года, в «Беларускай энцыклапедыі» указано 24 марта. Стремясь уточнить дату, я позвонил писателю и дипломату Анатолию Бутевичу, автору популярной книги о Софье Гольшанской («Каралева не здраджвала каралю»), И он разъяснил причину такого разнобоя. Оказывается, в официальном документе записано лишь, что венчание состоялось на «запусты», то есть на «заговенье», в последнее воскресенье перед Великим постом. По григорианскому календарю, оно могло датироваться как последней декадой февраля, так и мартом. Надеюсь, со временем удастся окончательно уточнить это немаловажное обстоятельство.
Для меня не менее важно установить, почему бракосочетание свершилось именно в Новогородке — из Гольшан невесте, наверное, проще было бы поехать навстречу жениху в более престижное Вильно. И все-таки выбран Новогородок. Причин тому несколько. Во-первых, здесь только что освятили костел, возведенный великим князем литовским Витовтом. С Витовтом в 1392 году был заключен в Острове около Лиды судьбоносный для трех народов (белорусского, литовского и польского) мир, без которого не было бы и победы под Грюнвальдом в 1410 году. Во-вторых (и, может, это самое важное), Новогородок уже был в некотором смысле освящен прошедшей здесь как в столице ВКЛ памятной коронацией Миндовга. А, в-третьих, город располагался на пути из Кракова в Вильно и Троки, резиденцию Витовта.
Но торопился ли Ягайло в Вильно и Троки? Летописи сообщают только, что после Новогородка Софья и Владислав поспешили (ведь
через два дня начинался Великий пост) отпраздновать бракосочетание в Лиде. Туда же приезжал из Трок Витовт, а из Рима — умнейший «референт» Папы Римского Антоний Зено. А, может, их главная встреча состоялась в расположенном по соседству таинственном Острове? Надеюсь в этом вопросе на помощь литовских и польских историков.
КНІГІ ОНЛАЙН
