Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Паўль Сутэр
AAWFKAH TATATCKl
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства ЛІтоўскага
Татарам былога Вялікага Княства Літоўскага ахвярую
Paul Suter
JUFURKAN TATARSKl
Der litauisch-tatarische Koran-Tefsir
Koln Weimar Wien Bohlau Verlag 2004
Паўль Сутэр
ААЬФУРКАН ТАТЛРСКІ
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Мінск «Тэхналогія» 2009
УДК 821.512.145.09
ББК 83.3(4Бел = Тат)
С90
Пераклад з нямецкай мовы Ірыны Сынковай, Віктара Свяклы і Міхася Тарэлкі
Навуковы рэдактар Генадзь Цыхун
Пераклад зроблены з выдання: Suter, Paul. Alfurkan Tatarski. Der litauisch-tatarische Koran-Tefsir. Koln etc.: Bohlau Verlag, 2004. 555 S. (Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturgeschichte. Neue Folge. Reihe A: Slavistische Forschungen. Band 43)
Сутэр, П.
C 90 Альфуркан татарскі. Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага / Паўль Сутэр: пер. з ням. мовы Ірыны Сынковай, Віктара Свяклы, Міхася Тарэлкі; пад. рэд. Генадзя Цыхуна. Мінск : Тэхналогія, 2009. 530 с.
ISBN 978-985-458-189-7
Манаграфія вядомага швейцарскага навукоўца, спецыяліста ў галіне кітабістыкі, прысвечана выдатнаму помніку пісьменства татараў Вялікага Княства Літоўскага перакладу Карана з тлумачэннямі (г. зв. тэфсіру), які быў распаўсюджаны на беларускіх землях. Параўнальна з заходнееўрапейскімі перакладамі ён больш дасканалы, дакладны і тэалагічна абгрунтаваны. Паказваецца культурны і рэлігійны кантэкст XVI ст., з якога паходзіць тэфсір, аналізуюцца графічная і граматычная сістэмы мовы.
Для філолагаў, гісторыкаў, культуролагаў, рэлігіязнаўцаў, усіх тых, хто цікавіцца гісторыяй і культурай Вялікага Княства Літоўскага.
УДК 821.512.145.09
ББК 83.3(4Бел = Тат)
ISBN 978-985-458-189-7
© Bohlau Verlag GmbH & Cie, 2004
© Выданне на беларускай мове, афармленне. НВК “Тэхналогія”, 2009
ЗМЕСТ
Ад рэдактара беларускага выдання 12
Прадмова да беларускага выдання 15
Падзяка 17
Скарачэнні 19
Абазначэнні цытат 20
1. УВОДЗІНЫ 21
1.1. Кітабістыка 22
1.1.1. Катэгорыі рукапісаў татараў Вялікага Княства Літоўскага 26
1.1.2. Моўная праблема 29
1.2. “Л.7ьхам/я^в”-лпаразура 31
1.2.1. Боснія 32
1.2.2. Вялікае Княства Літоўскае 35
1.3. “Альфуркан татарскі” 36
1.4. Каран-тэфсір “літоўскіх” татараў 40
1.5. Узор тэксту з тэфсіра L 42
1.5.1. Верш святла 44
1.6. Традыцыйная форма “літоўскага” тэфсіра 45
1.7. Арабскі тэксз 47
1.8. Падрадковы пераклад 49
2. АСПЕКТЫ ТЭКСТУ ПЕРАКЛАДУ 51
2.1. Экзегетычны каментар 52
2.1.1. ПаэтКа'б ібн аль-Ашраф 52
2.1.2. ЗнаўцаПісанняЛбОЛлаг/бн Салям 53
2.1.3. Геаграфічны каментар: Масул 53
2.1.4. Скасаванне: “nasih” і “mansuh” 54
2.1.5. Боства “Дагон" 56
2.2. Экзегетычная парафраза 57
2.2.1. Паняцці “tanzih” і “tawhid" 57
2.3. Пераклад “слова за словам” 58
2.3.1. Пераклад рыфмаванай фразы 59
2.3.2. Літаральнае адлюстраванне арабскага тэксту 59
2.3.3. Пранаміналізацыя і адносны даданы сказ 61
2.3.4. Састаўныя часавыя формы kana + імперфект 62
2.3.5. Арабскі дзеепрыметнік незалежнага стану 64
2.3.6. Адвербіяльныя абазначэнні акалічнасцей (ар. hal) 65
2.3.7. Figura etymologica (унутраны аб’ект) 67
2.3.8. Родны склон спецыфікацыі 68
3. АРЫЕНТАЛЬНЫЯ ЭЛЕМЕНТЫ Ў ПЕРАКЛАДЗЕ 70
3.1. Арабізмы 71
3.1.1. Арабізм “gazi” (змагар за веру) 72
3.2. Цюркізмы 75
3.2.1. Дзеяслоў “*siem%czowac” і назоўнік “*siemqcza” 76
3.3. Персізмы 79
3.3.1. Прыметнік “lekkosierny" (лёгкасардэчны) 80
3.4. Фразеалагічныя дзеясловы 80
3.5. Арабскія імёны ўласныя 81
3.6. Тапаніміка 83
4. КАРАНІЧНЫЯ ЦЫТАТЫ Ў КІТАБАХ 84
5. СТАНКРЫНІЦ 96
5.1. Манускрыпты 96
5.2. Знешнія крыніцы 99
5.2.1. “Тарых-і Печэві” 99
5.2.2. Рысале-і Tamap-ы Лех ............................... 100
6. КУЛЬТУРНЫ КАНТЭКСТ 106
6.1. Кальвінізм, антытрынітарызм і нонадарантызм 109
6.2. Суіснаванне розных рэлігійных канфесій 115
6.3. Татары і караімы 117
7. АДБІТКІ КУЛЬТУРНАГА КАНТЭКСТУ 120
7.1. Лацінізмы 120
7.2. Літоўская метрыка 121
7.3. Абазначэнне хрысціян (ар. nasara) 123
7.4. Перанос хрысціянскай тэрміналогіі 124
7.4.1. Тэрміны “kaplan" і “ofiarownik” 124
7.4.2. Пераклад арабскага слова міхраб (малітоўная ніша) 126
7.4.3. Тэрмін “rozdziaF (раздзел, глава) 128
7.5. Тройца і трынітарыі 130
8. ВЫСНОВЫ 135
9. УЖЫВАННЕ ПІСЬМА 143
9.1. Паходжанне і традыцыя арабскага пісьма 144
9.2. Алфавіт “літоўскіх” татараў 146
9.2.1. Напісанне зычных 146
9.2.2. Тлумачэнне да зычных графем 148
9.2.2.1. Знак “sat/cfa” 149
9.2.2.2. Асаблівая функцыя ‘ayn і alif 149
9.2.3. Выражэнне палатальнасці 149
9.3. Напісанне галосных 151
9.3.1. Заўвагі да спосабаў напісання галосных 153
9.3.2. Дапаможныя арфаграфічныя знакі sukiin і hamza 156
9.3.3. Scriptioplena і scriptio defectiva галосных 156
9.4. Асабістыя пісьмовыя стылі 159
9.5. Тэндэнцыі развіцця ў сістэме пісьма 159
9.6. Частотнасць графем 163
9.6.1. Спосабы напісання галосных 163
9.6.2. Спосабы напісання зычных 167
10. ВАКАЛІЗМ РУКАПІСУ 169
10.1. Польская сістэма галосных 169
10.2. Беларуская сістэма галосных 170
10.3. Напластаванне абедзвюх сістэм 171
10.4. Закрытыя галосныя 173
10.4.1. Закрыты/а/ 174
10.4.2. Закрыты галосны /ё/ 174
10.4.3. Закрыты/о/ 177
10.5. Насавьія галосныя 178
10.5.1. Насавыя галосныя ў сярэдзіне слова 178
10.5.2. Насавы е ў канцы слова 181
10.5.3. Насавы о ў канцы слова 181
10.5.4. Змяшэнне насавых галосных 183
10.5.4.1. Архаічныя гучанні 184
10.5.4.2. Варыянты назоўніка ^-wqtplnvosc" (сумненне) 184
10.5.4.3. Змяшэнні насавых у парадыгмах 185
10.5.4.4. Змяшэнні насавых у групах аднакаранёвых слоў 186
10.5.4.5. Пераходы ў спосабе напісання 187
10.5.5. Назалізацыя этымалагічных гукавых груп /еп/, ІапІ або ІопІ 187
10.5.6. Дэназалізаваныя спосабы напісання 188
10.5.7. Другасная назалізацыя 189
10.6. Перагаласоўка 189
10.6.1. Ляхіцкая перагаласоўка 190
10.6.2. Польская перагаласоўка 193
10.7. Уплыў плаўных і насавых на галосныя 195
10.7.1. Змена iR > eR 195
10.7.2. Змена iL> eL 196
10.7.3. Змена іМ> еМ 196
10.8. Звужаная артыкуляцыя ненаціскных lei і ІоІ 199
10.8.1. Звужэнне ненаціскнога ІеІ > Іі,уІ 199
10.8.2. Звужэнне ненаціскнога /о/ > ІйІ 201
10.9. Аканне 201
10.9.1. Аканне ІоІ > ІаІ перад націскам 202
10.9.2. Аканне /о/ > ІаІ пасля націску 203
10.9.2.1 Аканне /о/ > ІаІ ў скланенні назоўнікаў 203
10.9.2.2. Аканне ІоІ > ІаІ ў скланенні прыметнікаў 204
10.9.2.3. Аканне /о/ > ІаІ ў спражэнні 204
10.9.2.4. Аканне ІоІ > ІаІ ў прыслоўях 205
10.9.3. Аканне ІеІ > !а/ перад націскам 205
10.9.4. Аканне /е/ > ІаІ пасля націску 206
10.9.4.1. Аканне /е/ > ІаІ ў скланенні назоўнікаў 206
10.9.4.2. Аканне ІеІ > ІаІ ў скланенні прыметнікаў 207
10.9.4.3. Аканне /е/ > !а! ў спражэнні 208
10.9.4.4. Аканне /е/ > ІаІ ў прыслоўях 209
10.9.5. Scriptio defectiva ІаІ праз fatha = е 209
10.9.6. Моцнае (поўнае) аканне 210
10.9.7. Гіперкарэктнае гучанне, звязанае з аканнем 211
10.10. Змяшэнне галосных ІаІ, ІеІ і Іо/ пад націскам 213
10.11. Змена /е/ > Іо/ ў канцы слова 214
11. КАНСАНАНТНАСЦЬ РУКАПІСУ 216
11.1. Сукупнасць зычных фанем 216
11.2. Фанемы Ichi, Ihlilgl 216
11.3. Фанемы///,///і//7 218
11.4. Фанемы Irl, Irl і !z, si (< If I) 220
11.5. Асіміляцыя зычных 222
11.5.1. Карэляцыя ўдзелу голасу 223
11.5.2. Прагрэсіўная асіміляцыя адпаведна ўдзелу голасу 224
11.5.3. Асіміляцыя па месцы артыкуляцыі 224
11.5.3.1. Карэляцыя палатальнасці. . 225
11.5.3.2. Ускосны паказчык палатальнасці 225
11.5.3.3. Тыповае беларускае змякчэнне Id, t! перад Ml 226
11.5.3.4. Змякчэнне Isl > Is'ly пазіцыі перад Ік'І 227
11.5.3.5. Асіміляцыя дэнтальны > альвеалярны і дэнтальны > білабіяльны 228
11.5.4. Асіміляцыі са спрашчэннем кансанантных груп 228
11.6. Асінхронная артыкуляцыя ў палатальных білабіяльных 229
11.7. Змяшэнне Iz’l з Izl і Is’l з Isl 230
11.8. Змяшэнне Is/ з Is’l і Izl з Iz'l 231
11.9. Сляды мазуракання? 232
11.10. Спрашчэнні кансанантных груп 232
11.11. Змяшэнне Iwl і ІйІ на пачатку слова, інтэрвакальны Ш (й) 233
11.12. Поўнагалоссе 234
11.13. Падваенне зычных 235
11.14. Пратэтычны Ш пры збегу двух зычных на пачатку слова 236
11.15. Эпентэтычны 1 236
12. СКЛАНЕННЕ НАЗОЎНІКАЎ 237
12.1. Скланенне назоўнікаў мужчынскага роду 238
12.1.1. Назоўны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду 240
12.1.2. Родны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду 241
12.1.3. Давальны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду 243
12.1.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду 244
12.1.5. Творны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду 245
12.1.6. Месны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду 246
12.1.7. Клічны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду 248
12.1.8. Назоўны склон множнага ліку мужчынскага роду 249
12.1.9. Родны склон множнага ліку мужчынскага роду 254
12.1.10. Давальны склон множнага ліку мужчынскага роду 257
12.1.11. Вінавальны склон множнага ліку мужчынскага роду 258
12.1.12. Творны склон множнага ліку мужчынскага роду 261
12.1.13. Месны склон множнага ліку мужчынскага роду 262
12.1.14. Клічны склон множнага ліку мужчынскага роду 264
12.2. Скланенне назоўнікаў ніякага роду 264
12.2.1. Назоўны (клічны) склон адзіночнага ліку ніякагароду 264
12.2.2. Родны склон адзіночнага ліку ніякага роду 266
12.2.3. Давальны склон адзіночнага ліку ніякага роду 267
12.2.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку ніякага роду 267
12.2.5. Творны склон адзіночнага ліку ніякага роду 268
12.2.6. Месны склон адзіночнага ліку ніякага роду 270
12.2.7. Назоўны (клічны) склон множнага ліку ніякага роду 271
12.2.8. Родны склон множнага ліку ніякага роду 271
12.2.9. Давальны склон множнага ліку ніякага роду 272
12.2.10. Вінавальны склон множнага ліку ніякага роду 273
12.2.11. Творны склон множнага ліку ніякага роду 274
12.2.12. Месны склон множнага ліку ніякага роду 274
12.3. Скланенне назоўнікаў жаночага роду 275
12.3.1. Назоўны склон адзіночнага ліку жаночага роду 275
12.3.2. Родны склон адзіночнага ліку жаночага роду 275
12.3.3. Давальны склон адзіночнага ліку жаночага роду 278
12.3.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку жаночага роду 279
12.3.5. Творны склон адзіночнага ліку жаночага роду 281
12.3.6. Месны склон адзіночнага ліку жаночага роду 282
КНІГІ ОНЛАЙН
