Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
1.4. Каран-тэфсір “літоўскіх” татараў
Менавіта ў татараў-мусульман, якія жылі побач, Пятру Чыжэўскаму было б прасцсй пазнаёміцца з ісламскай рэлігіяй і Каранам. Як ужо гаварылася вышэй, гэтыя татары стварылі рэлігійную літаратуру, у якой цэнтральнас становішча займас пераклад Карана.
Татары ў Вялікім Княстве Літоўскім на пачатку XVII ст. валодалі ўласным перакладам Карана на польскую мову; і гэта сапраўдны “Аль-фуркан татарскі” Каран-тэфсір “літоўскіх” татараў.
Аднак, нягледзячы на гсаграфічную і моўную блізкасць, выкарыстанне гэтага татарскага перакладу Карана было б для Чыжэўскага больш складаным, чым пераклад бібліяндэраўскага выдання.
Трэба было б пераадольваць высокі канфссійны бар’ср. У першай палове XVII ст., пры панаванні Жыгімонта Вазы (1587-1632), у Рэчы Паспалітай рэлігійная талерантнасць наогул памяншалася. Рэфар.мацыя ўжо перайшла свой зеніт, Контррэфармацыя і каталіцтва з польскай афарбоўкай разгортвалі на ўсю моц пераслед хрысціянска-рэфарматарскіх “ерасей”. Антытрынітарыі, заахвочаныя італьянцам Фаўстам Сацыні65 да сацыніянства, або унітарызму, настойліва заклікалі захоўваць у рэлігійных справах знакамітую польскую талерантнасць66, якой славілася Рэч Паспалітая ў XVI ст. 3 трыумфам Контррэфармацыі талерантнасць памяншаецца таксама ў дачыненні да мясцовых юдэйскіх і мусульманскіх мсншасцяў67. Прыклад таму чатыры выданні зга-
65 Фаўста Сацыні (Fausto Sozzini) (1539 1604) нарадзіўся ў Сіене. На пачатку 60-х гадоў XVI ст. ён адправіўся ў Швейцарыю, у Цюрых. Пад уплывам тэалагічных поглядаў свайго дзядзькі Леліо Сацыні (Lelio Sozzini) (1525-1562), які там жа і памёр у 1562 г., ён прыйшоў да антытрынітарызму. У 1574 г. ён прыехаў у Базель, дзе прысвяціў сябе тэалагічным даследаванням, а праз чатыры гады апынуўся ў Трансільваніі і змагаўся разам з італьянскім антытрынітарыем Джорджа Б’яндрата (Giorgio Biandrata) (1515-1588) супраць Франца Давідзіса (Franz Davidis) (1510 1579) і яго вучэння нонадарантызму. Нарэшце ён прыехаў у Польшчу, дзе займаўся тэалогіяй да самай смерці і заклаў падмурак унітарызму.
66 Пра польскую рэлігійную талерантнасць у XVI XVII стст. гл., напр.: Tazbir (1967) і (1977).
67 Аднак трэба падкрэсліць, што каталіцкае духавенства ў Рэчы Паспалітай у перпіую чаргу бачыла пагрозу не ў юдэйскіх і мусульманскіх меншасцях, а перш за ўсё ў хрысціянскіх “ерэтыках”, якія маглі спакойна дзейнічаць пад пратэкцыяй шляхецкіх сем’яў.
данага антытатарскага памфлета “Альфуркан татарскі”6*. У сярэдзіне XVII ст. з прычыны далейшага пагаршэння сітуацыі “літоўскія” татары вымушаныя былі перасяліцца ў Асманскую імперыю69.
Але Чыжэўскаму ў выкарыстанні гэтага перакладу Карана магла б замінаць яшчэ іншая неадольная перашкода: арабскае пісьмо. Татары зрабілі пераклад Карана для свайго ўласнага ўжывання. Таму ў традыцыі сваёй рэлігіі і польскі пераклад яны запісалі арабскімі літарамі. Акрамя таго, манускрыптаў з тэфсірамі ў першай чвэрці XVII ст. было няшмат, і яны знаходзіліся, бадай, выключна ў руках татарскіх рэлігійных дзеячаў альбо ў прыватным валоданні шляхецкіх татарскіх сем’яў, якія ахвотна замаўлялі копіі тэфсіраў.
Пра багаслова, які падрыхтаваў падрадковы пераклад Карана на польскую мову, мы нічога не ведаем. Безумоўна, перакладчык быў высокаадукаваным. Ён не толькі вельмі добра всдаў арабскую і цюркскую мовы, але таксама разбіраўся ў тэалагічных пытаннях і экзегезе Карана, што бачна па якасці псракладу.
3 гістарычных крыніц мала што можна даведацца пра мусульманска-татарскае духавенства ў Вялікім Княстве Літоўскім XVI ст. Вядома, што службай у мячэцях, якія існавалі ў татарскіх паселішчах, кіравалі альбо імамы, альбо мулы. Гэтыя імамы і мулы былі прадстаўнікамі ніжэйшага духавенства і валодалі толькі вельмі сціплай тэалагічнай падрыхтоўкай, якая ахоплівала чытанне арабскіх літургічных тэкстаў і пісанне арабскімі літарамі. Паўсюль у сціплых таксама школах пры мячэцях яны перадавалі татарскім дзецям асноўныя паняцці ісламскай рэлігіі, а таксама ўменне чытаць і пісаць. Аднак невядома, што
68 Падставу для поспеху памфлета (4 выданні) належыць шукаць не толькі ў рэлігійных справах, але таксама ў сацыяльных і палітычных прычынах, такіх як, напрыклад, непрыязнасць шляхты ў дачыненні да прывілеяваных татараў.
69 Гл.: Meredith-Owens /Nadson (1970), р. 146: “Already in the last edition of the Lithuanian Statute in 1588, Tartars were debarred from holding any public office, and were forbidden to keep Christian bondsmen and nurses. Other restrictions followed early in the 17’h century. Marriages between Tartars and Christians were forbidden under the penalty of death for both parties. Tartars were also debarred from holding the rank of an officer in their own regiments, and they were forbidden to build and repair mosques, or acquire any freehold lands. [... ] When in 1656 the Grand Duchy of Lithuania was invaded by the Swedes, many Tartars left with their families and their movable goods to find safety in Poland. After the Swedes penetrated into Poland, the Tartars decided to return home. It was then thant they were attacked by bands of Polish nobles, avid for easy gain. The most flagrant incident occurred on Easter Thursday 1656, when a convoy of 300 horse-carts was attacked near Zambryw by Poles, who killed and wounded the Tartars, assaulted their womenfolk and plundered their goods. It was during this period that many tartars decided to emigrate to Turkey, whilst the others became Christians, and the Tartar population in Belorussia was drastically reduced”.
дакладна змяшчала школьная праграма. 3 гістарычных крыніц вынікае, што гэтых прадстаўнікоў ніжэйшага духавснства часта прысылалі з замежжа, перш за ўсё з Крыма, а часам з Залатой Арды70.
У XVI ст. складалі выключэнне некаторыя асобы з “літоўскіх” татараў, якія, відавочна, атрымалі тэалагічную падрыхтоўку ў Асманскай імперыі і потым дзейнічалі ў Літве. 3 актаў Літоўскай метрыкі1' вядома, што ў 80-х і 90-х гадах XVI ст. у Вялікім Княстве Літоўскім дзейнічаў татарскі кадзі, якога звалі Дэрвіш Хаджы Чэлебі Мурзіч, “kadi wsich Tatar Wielikoho Kniazstwa Litowskoho”72.
1.5. Узор тэксту з тэфсіра L
У якасці ўзору тэксту тут прыводзіцца фрагмент з тэфсіра Беларускай бібліятэкі імя Францыска Скарыны ў Лондане. Манускрыпт узыходзіць да 1725 г. і з’яўляецца найстарэйшым з татарскіх тэфсіраў, вядомых на гэты момант73. Радкі з трэцяга па восьмы на аркушы 283а змяшчаюць тэкст “Всрша святла”, які з’яўляецца 35 вершам з суры al-Nur (“Святло” = сура 24).
У транслітараванай вытрымцы з аркуша 283а для большай яснасці ў тэксце падкрэслены месцы, якія былі ўстаўлены дадаткова да тэксту Карана як экзегстычныя дапаўненні і каментары.
70 Гл.: Muchlinski (1858), Risale, р. 258: “Przy wi^kszych mesdzydach zwykle utrzymujemy imamow z Krymu lub z hord, podejmujac ich wlasnemi silami; u nich si? takze ucz$ nasze dzieci”
71 Гл.: »> 7.2. Літоўская метрыка.
72 У судовых актах горада Вільні згадваецца ў адным дакуменце ад 02.03.1594 кадзі Дэрвіш Хаджы Чэлебі Мурзіч (AWK. XXXI, 185 6. Nr. 122). Вядома, што ў 1588 г. гэты самы Дэрвіш Хаджы Чэлебі Мурзіч дзейнічаў у якасці мулы пры мячэці ў Даўбучышках (Ашмянскі павет). Гл.: Kryczynski (1938), р. 205. Собчак(Sobczak(1984), р. 79.)заўважае, што прызначэннеў 1586 г. Дэрвіша Хаджы Чэлебі Мурзіча на пасаду кадзі (суддзі) татараў было відавочна зацверджана самім каралём: “Jest rzecz$ interesuj^cq, ze nominacji na urz^d kadiego udzielit Czelebiemu, chyba w 1586 r., sam krol” (Собчак абапіраецца на AGAD, Sumariusz Metryki Litewskiej, t. VIII, p. 37).
Пра Мурзіча гл. таксама: Kryczynski (1938), 204 ff.; параўн. таксама »> 5.2.2. Рысале-і Татар-ы Лех, заўвага 30.
73 Пра датаванне гэтага манускрыпта гл. »> 17.1. Рукапіс тэфсіра L.
Аркуш 283а: Верш святла (друкуецца са згоды Беларускай бібліятэкі імя Францішка Скарыны, Лондан)
1.5.1. Верш святла
Аркуш 283a (la) ‘arada l-hayata (!= l-hayati) d-dunya wa-man yukrih-hunna fa-inna Ilaha min ba‘di ikrahi-hinna gafurun
(lb) pbliwana na tim dobasnim swece skerbiciidzblbstwa pre to zapewnepan bbgpd tim pri gwaltbwanju bdpUskliwij
(2a) rahimun • wa-Ia-qad anzalna ilay-kum ayatin bayyinatin (!= mubayyinatin) wa-matalan mina lladina halaw min
(2 b) milbserdnij bb gwaltem ciidzblbstwa binili bo gdiz zapewne zeslalismi do was ajet'i znadne i podobenstwa s-tich cd zesli uprodi
(3a) qabli-kum wa-maw‘izatan li-l-muttaqina • Allahu nuru s-samawati wa-l-ardi matalu nuri-hi
(3b) was i пардтіпапй zeslali dla bojaznikdw naSich hog jest swjatlbscq nebeskq i zemskq podobenstwo swjatldsci
(4a) ka-miskatin fi-ha misbahun-i 1-misbahun (!= 1-misbahu) fi zugagatin-i z-zugagatu ka-anna-ha kawkabun
(4b) jegb jako k'edi we-tchlane cemnej w tej pedilrl sweca jasna a ta sweca jasna we
Skle kristalbwim a Skid te jako nektbra jasna gwazda bliskajbnca
(5a) durriyun yuqadu min sagaratin mubarakatin zaytunatin la sarqiyatin wa-la garbiyatin
(5b) to jest nutr weroncego dlbweke sweci-se dd drewa swentobliwegb oliwnego a to swatlosc imanna jest ne-z-uschodii slonca ani z-zachbdU ale Seri'et'
(6a) yakadu zaytu-ha yudi’u wa-Iaw lam tamsas-hu naru (!= narun) nurun ‘ala nurin yahdi llahu
(6b) muchemmedow ma bic na wiitek swjdt nezadlilgb oliwa ta osweci-se a chbcbi ne-dotkndl-se dd tegb ogen ma /prece/prez Se swjatlbsc nad swjdtlbscami poprowadzi pan bog
(7a) li-nuri-hi man yasa’u wa-yadribu llahu 1-amtala li-n-nasi wa-llahu bi-kulli say’in
(7b) [do] swjatlbsci swoj[ej] tegb kogb chce i podbija pan bog podobenstwa dla sinbw adamsk'ich bo pan bog koidq red
(8a) ‘alimun • fi buyuti (!= buyutin) adina llahu an tarfa‘a (!= turfa‘a) wa-yudkaru
(!= yudkara) fi-ha smu-hu yusabbihu la-hii (283Ы) fi-ha bi-l-guduwi wa-l-asali
(8b) wadbm w domach bd hbga pbzwolbnich dla pbdnesena glbsu zik'erbwegd i nech-spbminajq tarn ime swentegb abi chwalili jegb tarn i ranb i wedbr
Глосы на палях:
радок (6): Seri‘et' muchemmedow ma bic na wSitek swjat nezadlilga
радок (8): do medetii kale se zbirac dla nemazu i zik’erii ranb i wwebbr
Беларускі пераклад арабскага тэксту Верша святла74:
Q(24:35): {Алаг святло нябёсаў і зямлі. Падабенства Яго святла як ніша, у якой свяцільня. Свяцільня гэтая ў шкле. Шкло гэтае нібы
КНІГІ ОНЛАЙН
