Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Да канца XIX ст. не існавала аднастайнай, паслядоўнай арфаграфіі для арабскага пісьма баснійскай яльхалйяда-літаратуры48. Толькі напрыканцы XIX ст. была зроблена спроба рэформы пісьма і арфаграфіі (Arebica)49. Баснійская альхаміяда-літаратура складалася да самага XX ст. з манускрыптаў, а з пачатку XX ст. таксама і з друкаваных выданняў. Аднак ужо ў 1941-1942 гг. друкаванне публікацый у баснійска-арабскім алфавіце спынілася.
46 Гл.: Nametak (1981), р. 35: “Pocetak prozne alhamijdo knjizevnosti pada znatno kasnije od poezije. Koliko smo do sada mogli ustanoviti, prvi prozni tekst zabiljezcn je 1171. godinc po Hidzri (1757/58) sajednim naslovom Sene 1171 (Godina 1171)traktat sa moralnim poukama o lijepom vladanju i o vjerovanju. / Dok u poeziji nailazimo na raznolikost tema, prozna knjizevnost je veoma jednoobrazna u svom osnovnom cilju: naucavanju vjere, njenih dogmi i obreda, te moralno-duhovnih pouka. U vezi s tim nailazimo i na takve tekstove koji ne stoje u tijesnoj vezi s islamom, prije bi se reklo da, i pored moralno-vjerske pouke, oni imaju karakter apokrifne knjizevnosti. To osobito vazi za tekst Haza muhabbet bu dir (Ovo je razgovor) u kome se razgovoru vjerovjesnika Muhameda sa njegovim drugovima o tome koje tri stvari svaki od njih najvise voli (u jednom tekstu je “najvoli”) prikljucuju andjeli, pa i sam Bog, cime se lidnosti andjela i Boga konkretizuju, stoje u ociglednoj suprotnosti sa islamskim vjerovanjem”.
47 Наколькі магчыма бачыць i як вынікае з дапаможнай літаратуры, у баснійскай альхаміядалітаратуры не існуе перакладаў Карана, якія маглі б параўнацца з “літоўскімі” тэфсірамі. Першы сербскахарвацкі пераклад Карана быў зроблены толькі ў канцы XIX ст. Мічо Любібрацічам (Місо Ljubibratic) з французскага перакладу: ‘’Prvi prevod Kurana na srpskohrvatski jezik, stampan u Beogradu 1895, nacinio je Mico Ljubibratic prema francuskom prevodu” (гл.: Enciklopedija Jugoslav je слоўнікавы артыкул Koran; гл. таксама: Binark / Eren (1986), p. 397).
48 Лефельт даказвае, што ўжыванне пісьма ў асобных рукапісах пазбаўлена адзінства і нават унутры аднаго і таго ж рукапіса вельмі непаслядоўнае (Lehfeldt (1969)).
Параўн. таксама: Lehfeldt (1989) як (адзіночны) прыклад добрай адаптацыі арабска-турэцкага пісьма да паўднёваславянскай мовы. Манускрыпт, даследаваны Лефельтам, з’яўляецца шмат у чым цікавым. Ён змяшчае звычайны вучэбны тэкст на арабскай мове. Да арабскага тэксту арыгінала побач з персідскім перакладам таксама дадаюцца пераклады на грэчаскую і сербскую мовы ў арабскай графіцы. Рукапіс узнік не ў Босніі, а пры двары султана і пры тым ужо ў даволі ранні перыяд. Узнікненне рукапісу, напэўна, належыць аднесці да часу праўлення султана Баязіда II (1481-1512), які пакінуў на манускрыпце сваю пячатку. Але магчыма, што ён быў зроблены яшчэ раней, у час праўлення Мехмеда II (1451-1481), заваёўніка Канстанцінопаля. Тым самым гэты сербскі альхаміяда-тэкст узнік роўна на сотню гадоў раней, чым найстарэйшы з вядомых баснійскіх тэкстаў, любоўны верш Hirvat Tiirkisi (1588). Рукапіс паказвае цікавасць да балканскіх моў, сербскай і грэчаскай, якая існавала ў XV ст. пры двары султана. Адначасова манускрыпт падкрэслівае таксама значнасць, якую набывала сербская мова ў XV ст. як больш важная мова на заваяваных балканскіх землях.
49 Ужыванне арабскага пісьма для баснійскай мовы напрыканцьі XIX ст. было аформлена ў арфаграфію Раісам аль-уляма Мехмедам Джэмалюдзінам Чаўшэвічам (Ra’Ts al-‘ulama’Mehmed Dzemaludin Causevic) i Хамдыям Мулічам (Hamdija Mulic) з псеўданімам Ата Нэрчэс (Ata
Поруч з альхашяда-літаратурай нямала мусульманскіх вучоных з Босніі пісалі таксама творы на турэцкай, персідскай і арабскай мовах, уплыў якіх выходзіў за вузкія межы іх радзімы і меў значэнне для ўсёй ісламскай прасторы50.
1.2.2. Вялікае Княства Літоўскае
У Вялікім Княстве Літоўскім татарскія згуртаванні як цюркскія, мусульманскія меншасці жылі ізалявана ад Асманскай імперыі і ад ісламскага рэгіёна ў хрысціянскім абкружэнні. Яны страцілі сваю родную цюркскую мову і асіміляваліся ў сферы мовы са сваім славянамоўным наваколлем. Каб захаваць сваю ісламскую веру, татары развівалі культуру перакладу, якая канцэнтравалася перш за ўсё на перакладзе рэлігійных тэкстаў на новую родную мову беларускую альбо польскую. У адрозненне ад баснійскай літаратуры ў літаратуры татараў Вялікага Княства Літоўскага не праяўляецца імкнення да самастойнага літаратурнага развіцця. Сапраўдная паэзія і лірыка не адыгрывала ў ёй істотнай ролі51. У цэнтры ўвагі гэтай літаратуры знаходзяцца хутчэй дыдактычныя празаічныя тэксты, каментары да арабскіх і цюркскіх твораў і іх падрадковыя пераклады. Даволі вузка абмежаваны набор тэкстаў і рукапісаў на працягу стагоддзяў капіюецца і звяраецца з арыгіналам. Адпаведна з гэтым аднолькавыя тэксты часта паўтараюцца ў розных рукапісах і паказваюць у кожным разе адхіленні праз дыялектныя асаблівасці. У акрэсленым аб’ёме традыцыя ручной рэпрадукцыі рукапісаў працягвала сваё існаванне да новага часу52. У літаратуры “літоўскіх” татараў не існуе друкаваных выданняў араб-
Nerces) (гл.: Ваііс (1992), р. 337, 339 f.; Nametak (1981), р. 40, 43.). Устаноўленым імі баснійскім алфавітам (т. зв. “арэбікай") друкаваліся кнігі і публікаваліся альманахі. Паводле Баліча, арэбіка выкарыстоўвасцца яшчэ сёння ў перапісцы і вывучаецца ў мусульманскіх пачатковых школах (Ваііс (1992), р. 361 362). Параўн. таксама з назіраннямі Лефельта (Lehfeldt (1969), р. 53, 54).
50 Агляд укладу баснійскіх вучоных у ісламскую культуру ў цэлым прапануе Баліч (Ваііс (1992)).
51 Паэтычныя творы згадваюцца ў Дзямідчыка (Демндчнк (1987), с. 243): “Судя по «Бнблнографнческнм заметкам» Л. Крнчннского, Алн Вороновнч готовнл к нзданню релнгнозную поэзню белорусскнх мусульман, но, внднмо, она так н не была нздана. Л. Крнчянскнй подтверднл налнчне поэтнческях пронзведеннй в рукопнсях н матеряалов, касаюіцнхся ясторня белорусскнх мусульман”. (Дзямідчык спасылаецца на кнігу: L.N.M.Kryczynski. Bibliografia do historii Tatarow polskich. Zamosc, 1935.)
У Варановіча прыводзяцца вершы з кітаба ў лацінскай транслітарацыі, у якіх згадваецца польскі паэт Ян Каханоўскі (1530 1584) (Woronowicz (1935), р. 389 ff.)
Хаця яшчэ не існуе поўнага каталога рукапісаў татараў Вялікага Княства Літоўскага, аднак з упэўненасцю можна казаць, што паэтычныя творы ў іх пісьменстве татараў адыгрывалі падпарадкаваную ролю і што ніводнага з іх нельга паставіць нароўні з баснійскімі паэтычнымі тэкстамі.
52 Гл.: Lapicz (1986), р. 69: “Kopiowanie ksi^g religijnych trwalo do czasyw obecnych. W 1979 r. zmarl ostatni kopista Lut Muchla, byty imam parafii w Dowbuciszkach. Wczesniej ogl^dalem jego warsztat pracy i sluchalem objasnieti dotycz^cych techniki i zasad przepisywania. Ogl^dalem
скім шрыфтам53. Калі зноў параўнаць з баснійскай апхаміяда-літаратурай, то варта згадаць даволі паслядоўнае ўжыванне ў літаратуры “літоўскіх” татараў арабскага пісьма з характэрнай арфаграфіяй54.
1.3. “Альфуркан татарскі”
“Альфуркан татарск'Г (“Alfurkan tatarski”) гэта назва палемічнага твора, які з’явіўся ў 1616 г. у Вільні на польскай мове55. Ён быў напісаны аўтарам з псеўданімам Пётр Чыжэўскі (Piotr Czyzewski). Сапраўдная асоба аўтара невядомая. Уважлівае прачытанне тэксту дазваляе, паводле Тышкевіча (1989), зрабіць выснову, што аўтар належаў да дробнай шляхты і, напэўна, атрымаў каталіцкую, магчыма, езуіцкую адукацыю. Акрамя таго, ён быў таксама добра дасведчаны ў судовых і юрыдычных пытаннях56.
takze zbior jego ksiqg religijnych, wraz z chamaitem, ktory pierwotnie nalezal dojednego z ostatnich pielgrzymow tatarskich z Litwy do Mekki Aleksandra Iliasewicza”.
Параўн.: Meredith-Owens I Nadson (1970), p. 150 : “Kanapacki relates that in 1966 there still lived in Bieuastok (Biauystok, now in Poland) the last of the Tatar copyists, the former mulla of the DaubuciSki mosque Lut Muchla. He even grew saffron required in the preparation of a special ink”.
Szynkiewicz (1935) звяртае ўвагу на тое, што ў пісьменстве “літоўскіх” татараў існуюць таксама манускрыпты ў кірылаўскім пісьме: “W Muftiacie w Wilnie przechowuje si? kilka egzemplarzy chamailow. pisanych literami rosyjskimi. Ten rodzaj chamailow ukazal si? przed samq wojnq w bardzo malej ilosci i wyroznia si? tern, ze nietylko objasnienia obrz?dow sq napisane w j?zyku rosyjskim, lecz i tekst arabski modlitw i caly 36-ty rozdzial Koranu (Ja-sin) transkrybowany literamy rosyjskiemi. Wi?kszq cz?sc tych chamailow napisal imam Szehidewicz z Lowczyc (kolo Nowogrodka) dla inteligentnych Tatarow, ktorzy zapomnieli czytac po arabsku, a pragn?li pozostac poboznymi muzuhnanami”.
53 У XIX ct. было надрукавана некалькі прац на польскай мове па ісламскай рэлігіі, створаных “літоўскімі” татарамі; так, напр., уводзіны ў ісламскую рэлігію Юзэфа Сабалеўскага "Wyklad wiary mahometanskiej czyli islamskiej” (Wilno, 1830), y якіх змяшчаліся вытрымкі з Карана і з выслоўяў прарока (ap. hadir); альбо пераклад Карана Бучацкага (J.M.T. Buczacki (1858)). Паводле Шынкевіча, у публікацыі Сабалеўскага былі ўключаны тэксты з хамаілаў і кітабаў у лацінскай транслітарацыі (Szynkiewicz (1935), р. 140).
54 Сувязь альбо ўзаемны ўплыў паміж ужываннем пісьма “літоўскімі” татарамі і баснійскімі мусульманамі можна выключыць, што паказваюць даследаванні Антановіча (Антоновнч (1968)) і Лефельта (Lehfeldt (1969, 1989)).
55 ‘‘Alfurkan tatarski prawdziwy na czterdziesci cz?sci rozdzielony, ktory zamyka w sobie poczqtki tatarskie i przygnanie ich do Wielkiego Xi?stwa Litewskiego; przez Piotra Czyzewskiego, ktoremu Alejewicz Tatarzyn z Waki ojca zabil zebrany i do druku podany Wilno, 1617.”
Як вынікае з падзагалоўка твора, бацька аўтара быў забіты нейкім татарынам па імені Алеевіч з мястэчка Вака. Гэта паказвае, што аўтар, відавочна, меў асабістыя матывы для складання памфлета.
Апісанне зместу твора “Альфуркан татарскі”, забяспечанае навуковым каментаром, дае Насоўскі (Nosowski (1974), t. 1, р. 151-168).
56 Гл.: Tyszkiewicz (1989), р. 291: “Dokladne przeczytanie tekstu Alfurkanu tatarskiego pozwala mniemac, ze autorem byl niezamozny szlachcic w sluzbie jakiegos senatora, dobrze
КНІГІ ОНЛАЙН
