Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Першае выданне гэтагатвора, якое таксамаз’явілася ў 1616 г. з крыху іншай назвай “Алькаран татарскі" (“Alkoran tatarski”), не захавалася57. Змена назвы з “Alkoran tatarski" на “Alfurkan tatarski"59, хутчэй за ўсё з’яўляецца свядомым скажэннем і дазваляе прызнаць за аўтарам пэўнас веданне ісламскай тэрміналогіі. Падставу для замены “Alkoran" на “Alfurkan", магчыма, трэба іпукаць у пэяратыўным эфекце, які аўтар хацеў выклікаць у польскамоўнага чытача. Слова “Alfurkan" у гэтага чытача, не дасведчанага ў арабскай мове, непазбежна выклікае асацыяцыю з утвораным ад дзеяслова furkac назоўнікам furkanie (шум, гудзенне, фырканне, пырханне). Назва “Alfurkan tatarski", альбо “Татарскі шум (гудзенне, фырканне)” змяшчае, такім чынам, негатыўную ацэнку.
Гэты твор пад новай назвай “Alfurkan tatarski" яшчэ тройчы перавыдаваўся ў наступных гадах, а менавіта ў 1617, 1640 і 1643.
Як дае зразумець назва “Алькаран татарскі", або “Альфуркан татарскі", твор мусіць уяўляць сабою рэлігійную палеміку. Аднак разважанні дагматычнага і тэалагічнага характару, сапраўдная і дыфсрэнцыяваная дыскусія з ісламскай рэлігіяй і Каранам, якія быццам падразумявае назва, не знаходзяцца ў цэнтры ўвагі. Твор мае хутчэй характар пасквіля. Аўтар з запалам абвінавачвае “літоўскіх” татараў ва ўсіх магчымых распустах і грахах, як разбой, ліхвярства, махлярства, клятвапарушэнне, п’янства, пярэлюб, блюзнерства, знахарства,
zorientowany w sqdach ziemskich i trybunalskich, bye moze wychowanek jezuityw pochodzacy z Mazowsza".
Параўн. таксама: Sobczak (1984), p. 105: “Niektorzy z historykow wyrazajq pogl^d, ze tworca Alfurkanu tatarskiego byljeden z kanonikow wilenskich”.
Гэтае палажэнне абараняе ў розных публікацыях пераважна польскі гісторык П. Бараўскі, аднак не вызначае, на чым грунтуеіша яго меркаванне; гл., напр., Borawski (1986), р. 74: “W 1616 roku jeden z czlonkow kapituly wilenskiej, kryj^cy si? pod pseudonimem Piotra Czyzewskiego napisal paszkwil na litewskich muzuhnanow, zatytulowany Alfurkan tatarski”.
57 Пра гісторыю выдання твора гл.: Sobczak (1984), р. 106, заўвага 166): “Pierwotnie w 1616 r. paszkwil antytatarski Czyzewskiego mial si? ukazac pod nieco zmienionym tytulem jako Alkoran tatarski. [...] Alkoran tatarski nie dochowal si? do naszych czasow. Znany on jednak byl A. Brucknerowi (A. Bruckner, Z teki bibliograficznej, VII, Volumina miscellanea, “Pami?tnik Litcracki” R. Ill, 1904, s. 8687; takze Dzieje kultury polskiej, t. II, Krakow 1906, s. 425)”. Параўн. y Мухлінскага (Myxлннскнй (1857), c. 33), які датуе першае выданне твора “Альфуркан татарскі” 1616 годам.
Параўн. таксама звесткі пра гісторыю выдання твора “Альфуркан татарскі” ў Крычынскага (Kryczynski(1938),р. 27,заўвага 106): Peine tytuly trzech wydan ‘Alfurkanu’ (1617, 1640i 1643)podaje Estreicher, Bibliografia polska, XIV, 589-590. Tytul ‘Alkoranu’ zr. 1616 (wydanego pod pseudonimem Matiasza Czyzewskiego) podaje odkrywca tego paszkwilu Al. Briickner, Z teki bibliograficznej. VII. Volumina miscellanea. Pami?tnik Literacki. R. Ill, 1904, s. 86 7. Tenze, Dzieje kultury polskiej, T. II. Krakow, s. 425. Prof. Bruckner podaje, ze cytowany egzemplarz ‘Alkoranu’, prawdopodobnie unikat, znajduje si? w zbiorach hr. Baworowskiego. Niestety, egzemplarza tego w zbiorach Biblioteki Baworowskich we Lwowie nie udalo mi si? odszukac. Estreicher ksi^zki tej nie zna. Paszkwil powstal na tie procesow klasztoru benedyktynow w Starych Trokach z Tatarami z Waki”.
58 Ap. al-furqan = (літар.) “адрозніванне” [дабра ад зла, ісціны ад хлусні -заўв. перакл.]; гэты тэрмін у арабскай мове часта ўжываецца як абазначэннс для Карана.
чараўніцтва і магія59. Наконт іх рэлігіі аўтар папракае татараў, што яны імкнуліся да пашырэння ісламу ў Вялікім Княстве Літоўскім. Акрамя таго, яны не трымаліся прадпісанняў Карана, які яны ўважаюць за святую кнігу. Далей аўтар нагадвае татарам пра іх прывілеі, якія яны атрымалі ад князёў і каралёў, нягледзячы на тое, што першапачаткова прыйшлі сюды як палонныя60.
Твор “Альфуркан татарскі” сваёй палемікай прынцыпова накіраваны супраць мусульманска-татарскага насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага і даходзіць да патрабавання схіліць мусульманскую меншасць у каталіцтва альбо выгнаць татараў з краіны.
Цікава тое, што аўтар пасквіля, Пётр Чыжэўскі, стараецца свае папрокі і сваю крытыку татараў абгрунтоўваць цытатамі з Карана. Узнікае пытанне, з якой крыніцы Чыжэўскі пачарпнуў прыведзеныя каранічныя цытаты.
Параўнанне каранічных цытат, прыведзеных Чыжэўскім на польскай мове, з лацінскім перакладам Карана, выдадзеным у 1543 г. (і 1550 г.) у Базелі цюрыхскім тэолагам-рэфарматарам Тэадорам Бібліяндэрам (Theodor Bibliander), бясспрэчна даказвае: каранічныя цытаты ў сачыненні Чыжэўскага паходзяць з выдання Бібліяндэра61.
59 У 1630 г. у Вільні выйшаў твор у абарону татараў “Apologia Tatarow”. Яго аўтар HexTa Азулевіч. Прозвішча выдае яго татарскае паходжанне. Гэты трактат, “Апалогія татараў”, які можна разглядаць як рэакцыю на пасквіль “Альфуркан татарскі”, на жаль, не захаваўся. Мусінь, у ім можна было б знайсці звесткі пра “літоўскія” тэфсіры. Гл.: Sobczak (1984), s. 106: "Odpowiedzia na paszkwil Czyzewskiego byla nieznana dzisiaj Apologia Tatarow, ktorej autorem mial bye Azulewicz”.
Гл. таксама: Zaj^czkowski (1935), s. 216, дзе цытуюцца некалькі сказаў з “Апалогіі татараў”, у якіх адхіляецца абвінавачванне ў чараўніцтве, вядзьмарстве і магіі, як тое падаецца ў “Альфуркане татарскім”: “Maj^ oni (Tatarzy) zasi? pieni^dze, ktore ich bracia przysylaj^, nie umiejq ich czytac, ale dalibog nie masz tam konterfektu djabelskiego. Maj^ te pien4dze jako znak blogoslawienstwa rodzicow, ale nikt nie wyczytal, aby tam Bog bluznili. Ej, i czyz za to palic potrzeba, ze kto ma sztuczki srebme i zloto? To czytac nie umiecie, a gadacie: to djabelskie pismo!”
Параўн. таксама: Kryczynski (1938), s. 27.
60 Папрок y распаўсюджванні ісламу ў Вялікім Княстве Літоўскім праз татарскае насельніцтва неабгрунтаваны. Прывілеі татарам, напр. свабода веравызнання, непасрэднае падпарадкаванне каралю, вызваленне ад некаторых падаткаў, а таксама частковая ўласная юрысдыкцыя, стала пацвярджаліся і пашыраліся пры панаванні Ягелонаў, якія заўсёды былі вельмі прыязна настроеныя ў дачыненні да татараў. У творы Рысале-і татар-ы Лех, які цытуецца ніжэй (»> 5.2.2. “Рысале-і пгатар-ы Лех”), ананімны аўтар апісвае сустрэчу татараў з каралём Жыгімонтам Аўгустам (1548-1572), пры гэтым ясна выказваецца павага караля да татараў: “Kiedy pewnego razuprzyjechal krol do naszego kraju, bylem i ja przytomny jak si? stawili przed nim wszyscy znaezniejsi obywatele. Wezwawszy do siebie naszych bekow, wychwalal w obec calego zebrania wiar? i wiemosc muslimow, odzywaj^c si? w te slowa: ‘Kocham ich i ich religij?, bo ona zasadza si? na czystosci nauki i obyczajow.' Te slowa krolewskie zle przyj?li inni panowie, i dla tego to glosno szemrali na krola” (гл. Muchlinski (1858), Risale, p. 23).
Для пацвярджэння тут прыводзіцца толькі адзін прыклад, пачатак 221 верша з другой суры:
Czyzewski, “Alfurkan tatarski", Wilna, 1617, p. 54:
“Azoara 3, Alkoran: Chiopi dobrzy, inszego zakonu bialoglow na zony nie pojmujcie, ani corek waszych za m^za inszego zakona nie wydawajcie, azebyscie ich pierwszy do swego zakonu nawrocili”62.
Bibliander, “Alcoran”, Basel, 1543 (1550):
Alcoran, Azoara III: (заўвага на палях: “Matrimonium sit inter consortes religionis ”) “Alterius legis foeminas in uxores nec ducatis, nec filias vestras viris alterius legis nubere permittatis, nisi post eorum ad vestram legem conversione facta”63.
Польскі тэкст y Чыжэўскага даслоўна адпавядае лацінскаму тэксту Бібліяндэра, які з’яўляецца парафразам і не перадае дакладна арабскі тэкст. Абазначэнне сур тэрмінам Azoara, а таксама адхіленні ў падліку сур у абодвух тэкстах ідэнтычныя64. Польскае chiopi dobrzy адпавядае частаму ў лацінскім тэксце бібліяндэраўскага выдання viri boni.
He вельмі здзіўляе, што бібліяндэраўскае выданне Карана пранікла да ўсходняга краю Польшчы, якая ўваходзіла ў кола заходняй лацінскай культуры,
61 Рэфармацыйны цюрыхскі тэолаг Тэадор Бібліяндэр (Бухман) (1504-1564) выдаў у 1543 г. і 1550 г. у Базелі лацінскі пераклад Карана Роберта Кетэненсіса (Robertus Ketencnsis альбо Robertas Cestrensis), зроблены ў 1142/43 г. у Іспаніі на загад Пятра Венерабіліса (Petrus Venerabilis) (1092-1156). Пра выданне Бібліяндэра гл.: Watt (1980), Bd. 1, р. 24; Bobzin (1986), (1985a), (1985b), p. 271 ff. Наконт ролі Марціна Лютэра ў бібліяндэраўскім выданні Карана гл.: Bobzin (1985b), р. 276 f.; Bobzin (1995), р. 90-158. Пра значэнне бібліяндэраўскага перакладу Карана і яго ўплыў у перыяд Рэфармацыі піша ў сваім аб’ёмістым даследаванні Bobzin (1995).
62 Параўн.: Nosowski (1974), t. 1, р. 355.
63 Для параўнання тут можна было б прывесці арабскі тэкст і польскі пераклад з “літоўскага” тэфсіра:
Q(2:221) {wa-la tankihu 1-muSrikati hatta yu’minna wa-la-amatun mu’minatun hayrun min mu$rikatin wa-Iaw a‘gabat-kum wa-la tunkihu 1-muSrikina hatta уй’тіпй wa-la-‘abdun mu'minun hayrun min muSrikin
ne pojmUjce za ioni k'afirek al uwerq newolnica musulmanke jest lepka od k'afirk'i wolnej chocbisce-se zakochali w nej i ne-sliibiijce cork'i swoje k'aftrom al ilwerq bo lepSij jest newolnij musulmanin lepSij od k'afirina [...] (29a5).
Літар. пераклад: He бярыце ў жонкі няверніц (k'afirka), пакуль яны не ўверуюць. Рабыня мусульманка лепшая за няверніцу (k'afirka), хоць бы вы і закахаліся ў яе. He выдавайце дачкі сваёй замуж за няверніка (k'afirin), пакуль яны не ўверуюць, бо раб мусульманін лепшы за няверніка (k'afiriri) [...].
Мы канстатуем, што пераклад у тэфсіры з’яўляецца вельмі дакладным і літаральна ідзе ўслед за арабскім тэкстам, чым яўна кантрастуе з тэкстам Чыжэўскага, які, бясспрэчна, залежаў ад вельмі парафрастычнага лацінскага перакладу Бібліяндэра.
64 Пра падзел тэксту Карана і адхіленні ў падліку сур (Azoara) у Бібліяндэра гл.: Bobzin (1995), р. 224 ff.
і што цытаты з гэтага перакладу мы знаходзім у палемічным творы 1616 г. з сталіцы Вялікага Княства Вільні. Таму што выданне Карана Бібліяндэра, у надрукаванай форме і напісанае на лацінскай мове, было адносна лёгкадаступнас для адукаванага сучасніка.
КНІГІ ОНЛАЙН
