Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
[арк. 10a] [M] [ lb] ce-se tego dnjd ie ne odktipiS duSi [od duSi] (6) nidim i ne-prime on [od] waspSidini i ne-wezme od was oktip[u] [2b] i ne-bendon dni mec (7) pomoco [pomoci] i rattinku pripomnice sdbe i uwolnilam [was] od Itidzejfere'onowich mtif dowali [mordowali] was zlimi [3b] tidinkami [menkami] i rzneli [i] (8) ddwali sini waSe a Hwili dzejdenta waSe d w tim warn bila poktita nawedze(9) -ne od boga waSego [4b] welk'e nawedzene wspomnice k'edi rozlondennem [rozlondilem] did was mtiwe [more] i wizwolilem was [a] titopilem Itidfere'onaw
17.5. Рукапіс кітаба К
Рукапіс К гэта манускрыпт кітаба з Брытанскага музея ў Лондане, які заінвентарызаваны пад шыфрам OR13.020.
У рукапісе К няма калафона са звесткамі пра стварэнне рукапісу. Аднак на падставе арфаграфіі і графічных асаблівасцей як час узнікнення манускрыпта можна прыняць пачатак XIX ст.
Мэрэдыт-Оўэнс і Надсан (1970) у рамках свайго агульнага выкладу пісьменства “літоўскіх” татараў даюць наступнае апісанне манускрыпта кітаба OR13.020:
“The third manuscript also in the British Museum (numbered OR 13.020), is a Kitab. This book measures 30 x 19 cm. and contains 125 folios, which have been recently numbered consecutively in pencil. At least one leaf is missing after both folio 5 and folio 96, as are all the leaves after folio 125. There is no indication as to the date when the manuscript wras written. The watermark on the paper is a twoheaded eagle. Its exact parallel is not found in any of the current catalogues of watermarks which have been consulted, but closely resembles other watermarks on paper widely used in Byelorussia in the 18th century. The writer also uses separate symbols for O und U. One can therefore tentatively assume that the book was written at the end of the 18th or the beginning of the 19th century. The language of the Kitab is Byelorussian and displays characteristics of the south-western dialects. There are a few Turkish texts with interlinear (or consecutive) translations into Byelorussian, and Arabic is used mainly in the Koranic quotations. These are always indicated by a line drawn over them, and followed by a translation. Strictly speaking, there are no Polish texts, but some twenty pages are written in a mixture of Polish and Byelorussian. This is true even of the treatise on propitious and impropitious days, supposedly translated directly from Turkish into Polish (f. 121r.). Numerous notes in the margins serve as titles to various chapters, and summarise the main trend of the argument. The whole book was evidently compiled by the same person”1.
Выклад Мэрэдыт-Оўэнс i Надсана завяршаецца дэталёвым змястоўным аналізам кітаба, а таксама некалькімі транслітараванымі фрагментамі.
Шырын Акінэр (1973) апублікавала спіс арыенталізмаў, якія знаходзяцца ў кітабе К. Ён ахоплівае 320 лексем і дапаўняецца этымалагічнымі дадзенымі, кароткімі вытрымкамі з тэксту і параўнаннем з гласарыем арыенталізмаў, распаўсюджаных у пісьменстве “літоўскіх” татараў, які склаў Алі Варановіч (1935)2. Шырын Акінэр таксама належыць артыкул (1978), у якім аналізуюцца запазычаныя арыенталізмы рукапісу К і характэрныя сінтаксічныя структуры,
1 Meredith-Owens / Nadson (1970), р. 160-161.
Ali Woronowicz, “Szcz^tki j^zykowe Tatarow litewskich”, Rocznik Tatarski, t. 2, Zamosc. 1935; p. 351-366.
у якіх яны ўжываюцца. Артыкул змяшчае некалькі кароткіх транслітараваных узораў тэксту. Аб’ёмістая дысертацыя Шырын Акінэр (1980) пра рэлігійную лексіку кітаба OR 13.020, на жаль, не апублікаваная.
Кітаб К пачынаецца генеалагічнымі табліцамі паходжання прарокаў і імамаў. Пасля гэтага ідзе экзэгетычны разгляд суры 36 (сура Ясін), якая ў мусульман наогул займае адметнае месца і лічыцца “літоўскімі” татарамі “сэрцам” Карана. Да яе прымыкаюць некалькі розных трактатаў эсхаталагічнага характару. Важнае становішча займаюць розныя працяглыя павучальныя тэксты, якія змяшчаюць рэлігійнае вучэнне, рытуалы і цырымоніі, а таксама маральныя нормы паводзін Важную частку тэксту складаюць павучальныя легенды пра Мухамада, Марыю, Ісуса. Эзру і іншых прарокаў і асоб з ісламскага рэлігійнага кола.
У цэнтры кітаба К знаходзіцца турэцкая Мірадж-легенда (Мі'rag-name), якая суправаджаецца падрадковым беларускім перакладам і ахоплівае роўна 40 старонак манускрыпта. Гэтая Мірадж-легенда была шырока распаўсюджаная ў кітабах татараў Вялікага Княства Літоўскага. Беларускі тэкст перакладу з манускрыпта К тэкстуальна ідэнтычны беларускаму тэксту Мірадж-легенды іншага кітаба, які апублікаваў Станкевіч (1934) у часопісе Slavia3.
Следам за Мірадж-легендай ідуць розныя тэксты выхаваўча-павучальнага характару, а таксама раздзел пра падзел Карана4 і тлумачэнне сноў.
Лонданскі кітаб OR13.020 з’яўляецца тыповым прадстаўніком катэгорыі кітабаў. Захаваліся некаторыя манускрыпты з аналагічным зместам. Аднолькавыя тэксты часта знаходзяцца ў ідэнтычнай паслядоўнасці, паўтараючыся ў розных рукапісах. Важнымі ў дачыненні да Карана і тэфсіраў з’яўляюцца перш за ўсё тэксты пра рэлігійнае вучэнне і выклад маральных нормаў у першай частцы рукапісу, таму што яны змяшчаюць шматлікія арабскія каранічныя цытаты, якія суправаджаюцца беларускім перакладам5.
Моўная аснова кітаба К беларуская. Таксама ў пасажах з польскай афарбоўкай о-насавы ў канцы слова не пазначаецца асобна праз sagir-i-пйп = -ц. Галосны /о/ і /й/ на пісьме адрозніваюцца праз выкарыстанне камбінацыі waw + fatha = д. Для напісання галоснага/а/ ўжываецца выключна камбінацыя alif + alif diacriricum = а. Графема ‘ayn = ' часта выкарыстоўваецца побач з alif у якасці mater lectionis для галосных на пачатку слова. Зычны Izl запісваецца ў пераважнай большасці праз графему za z; ужыванне графемы dad = z, наадварот, рэдкае. На падставе гэтай графічнай карціны ўзнікненне рукапісу безумоўна можна аднесці да XIX ст.
3 Параўн. »> 17.5.1.7.
4 Раздзел пра падзел Карана і колькасць сур, вершаў і літар у Каране знаходзіцца ў кітабе К на арк. 122b 12 123а6 і тэкстуальна дакладна супадае з уводньім раздзелам рукапісу L на арк. 2а8 2Ы6. У абодвух тэкстах у пераліку прапушчана літара тіт = т. Параўн. таксама Flugel (1856).
5 Гл. »> 4. Каранічныя цытаты ў кітабах.
17.5.1. Узоры тэксту з рукапісу К
На наступных старонках транслітараваныя тэксты з лонданскага кітаба OR 13.020 былі выбраны такім чынам, каб яны не перасякаліся з тэкстамі, прыведзенымі ў іншых даследчыкаў, а дапаўнялі іх6.
17.5.1.1. Экзэгеза суры Ясін (сура 36)
К(7а) {bi-smi llahi r-rahmani r-rahimi}7 w ime boga laskawegd miloserdnego chwala panu bogu ktorij zeslal nd sliigd swegb ksenge kuran powainij i mondrij i й^іпіі jego poselstwa i powelbil go barzdb i zmbcnil go й modlitwach i w ziwanu prorobenstwa i z-jasnim dowodam dawnim i rekl nd nego panbog {ya sin wa-l-qur’ani 1-hakim inna-ka la-mina 1-mursalin ‘ala siratin mustaqim}8 jd sin4 ime muchemmed proroka kuran jernu danij w ktdrim sprawUje-se ward muselmanska pewne ti muchemmed prorbk jest stojonci w drodze prdwdziwoj powelbene jest' nad tobd zupelne uwerene ‘й jedinego boga takie i sechdbejowe'0 jego jest й prdwdziwaj drodze do dnd sudnego Suk'ur" we-sipas12 (ensc chwala nezlibond temu stwaricelu cd addmsk'e liidzi nd inke strand13 powelbil jak u kurane pike {wa-la-qad qaddamna ban! adama}'4 pewne pbwelbilem liidzi addmsk'e a medzi liidzmi pdwelbilem jako dijamentd Wire go muchemmeda prdroka i wbinilem jego panem i pebentdrem wSitk'ich prorokow K(7b) ktiiremu zeslalem ksenge kuran {al-hamdu li-llahi anzala ‘ala ‘abdi-hi l-kitaba}15 chwala panu bogu cd zeslal sliidze swemu ksenge kuran ‘a w kurane jego proroctwa stwardzil timi slowi {inna-ka la-mina 1-mursalina}16 ie jestes-tiprdrdk'em i poslem mojim prawdziwim ja-sin siirej proroctwo jego dzndjmiijd bd jest niitr kuranowij ja-sin
6 Транслітараваныя ўзоры тэксту з кітаба Брытанскага музея знаходзяцца таксама ў Акінэр (Akiner (1978), р. 240 f.), Мэрэдыт-Оўэнс і Надсана (Meredith-Owens /Nadson( 1970), р. 174-176), Сутэра (Suter (1993)). У неапублікаванай дысертацыі Шырын Акінэр (1980) прыведзена некалькі вялікіх узораў тэксту ў лацінскай транслітарацыі. Акінэр таксама спрабуе ідэнтыфікаваць магчымыя арыентальныя крыніцы тэкстаў.
' Ap. Ы-smi llahi r-rahmani r-rahimi = У імя Алага, Міласцівага, Міласэрнага.
8 Q(36:2-5): “Ясін. [Клянуся] мудрым Каранам. Ты, сапраўды, адзін з пасланнікаў (Алага) на прамым шляху”.
’ Ap. Ya’ Sin = назва суры 36 (гэта “адасобленыя літары” ya = у і sin = 5, якія не маюць значэння).
10 Ap. sahabi = таварыш прарока.
11 Ap. Sukr = удзячнасць.
12 Перс. sepas = усхваленне, удзячнасць.
13 Гэта, верагодна, трэба чытаць хутчэй як польскае stworzenie (стварэнне).
14 Ap. wa-la-qad qaddamna bani adama = I Мы ўжо аддалі перавагу роду чалавечаму.
15 Ap. al-hamdu li-llahi [Uadi] anzala ‘ala ‘abdi-hi l-kitaba = Хвала Алагу, [які] паслаў рабу Свайму Кнігу.
16 Q(36:3): “Ты сапраўды адзін з пасланнікаў (Алага)”.
jak ргдгдк muwil {inna li-kulli say’in qalbun wa-qalbu 1-qur’ani ya-sin}17 u kaidej redi jest niitr i serca a w kurane niitr i serca ja-sin siirej.
17.5.1.2. Пра эзатэрычны свет
K(15b2) u t'efsiru™ k'ebiru'9 muwi u swece tajemnim zemla i neba i hori more ‘arS20 k'urs1' sloncd mesdnc (3) jest'bb hetij swetprociw tamtaho sweta jak krdpldpreciwku mora i s-prorock'ich (4) sechabejaw22 adzin umerprarok klanew-se genaz23 nemaz2^ pa genazejii25 da mdhili Sow i scha(5) -waw i da domu priSow ‘ejSa26 laska bode nad nej prdciw praroka ‘ustala r[u]kami [ij pa tachji22 i pa su(6) -kni prarockaj pahladzila i mowila siikni twaje ad-dadgu mokrije dzis dddgu ne-bilo prarok (7) paznaw Sto ajSd tajemnij dodg widzila mowil i ‘ajda halawu dim prikrila muwila twajej (8) tachjeju muwil dla tahd ad adej zapun utwariw-se de widziS tajemnij dodg nd tamtim (9) swece dodg jest ablok'i. ..
17.5.1.3. Легенда пра Эзру
K(26b 19) chik'ajet'28 (20) uzejir29 prarok adnaho dna ja jechaw nd ‘dsle udSewSi da adnaho pustoha sela (21) й awlew wacht3' tarn chati piistije pardzwalawali-se ludzi pamerlije bidld pdzdichali (22) kosci pasiichlije leldc ‘uzejir wedle scani stdw ‘esld uwezaw sam u choladze sew (23) mew sweiich razinkaw rdzink'i i scor22 i chleba primeSaw najedna debi wistajala-se ‘e-sdni (24) paSow wihladajudi pustije ddmi
КНІГІ ОНЛАЙН
