Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Для тэксту тэфсіра наогул з’яўляецца характэрным хістанне паміж фармальнымі катэгорыямі. Першы вінавальны склон з адвербіяльным значэннем, basiran (дабравеснік), перадаецца дзеепрыметнікам незалежнага стану swiastujqcy (які апавяшчае). Другому вінавальнаму склону, nadiran (які перасцерагае, веставы), у тэксце тэфсіра адпавядае дзеепрыслоўе straszqc (палохаючы). Змяшэнне дзеепрыслоўя і дзеепрыметніка незалежнага стану безумоўна абапіраецца на фармальнае падабенства абедзвюх катэгорый у польскай мове. Нягледзячы на такое фармальнае змяшэнне, бачна, што перакладчык правільна разумее функцыю адвербіяльнага акузатыва і спрабуе яе адэкватна перадаць.
2.3.7. Figura etymologica (унутраны аб’ект)
Унутранны аб’ект, які прымыкас да дзеяслова, будучы, як правіла, аднакаранёвым аддзеяслоўным імем, стварае фігуру, якая служыць для ўзмацнення выразнасці і часта ўжываецца ў арабскай мове. У тэксце тэфсіра такая фігура звычайна адлюстроўваецца літаральна. Унутраны аб’ект, які ў арабскай мове выступае як акузатыўны аб’ект дзеяслова, у польскай мове рэгулярна перадаецца праз творны склон, як у наступным вершы:
Q(12:6) {qala ya bunayya la taqsus ru’ya-ka ‘ala ihwati-ka fa-yakidu la-ka kaydan inna s-§aytana li-l-insani ‘aduwun mubinun}48
rekl ocec i sinii moj ne-pdwadaj widzena swego na twe braeje pretd dSHkajq cebe dSilkaninq pewne Setan liidzem neprijacelem welk'im (18lb2).
Літаральны пераклад: Сказаў айцец: “О сын мой, не кажы сну твайго тваім братам, таму што ашукаюць цябе ашуканствам. Пэўна, Шатан людзям вялікі непрыяцель”.
47 Q(34:29): “Мы пасылалі цябе толькі да ўсіх людзей дабравеснікам і веставым. Аднак большасць людзей не ведае”.
48 Q( 12:6): “Ён сказаў: «О сын мой, не расказвай свайго сну братам тваім. Яны задумаюць супраць цябе падман.» Сапраўды, шайтан для чалавека яўны вораг”.
Тут у тэксце тэфсіра для павялічвання выразнасці ў якасці ўнутранага аб’екта выкарыстоўваецца аддзеяслоўнае імя oszukanina (ашуканства), інтэнсіўная форма аддзеяслоўнага імя, утвораная з дапамогай суфікса -іпа.
Шмат разоў аддзеяслоўныя імёны ў якасці ўнутранага аб’екта перадаюцца яшчэ з адным прыметнікам. Такія перыфразы часта ўяўляюць сабою экзегетычныя дадатакі: dbadiS tich ktore w sercach jich majq chorobe wigldndaja do cebe wiglondanem bezroziimnim na to od bojazni smerci pretd nalepej dla nich modlic-se dobro slowo mowic (417a2), (i-ne-patrik majsterstwa bdga twego imuchemmedjako precongnol cemnosc k'edi bi chcal Udinilbi to na mejscU stojoncim a potim iddnilismi slonco drogo pokaziijdnce prikladem a pdtim ujenlismi дпд кй sobe djencem latwim (291a6), bo zapewne chce pan bog otiscic od was grech i^ domowstwo prorock’e bo oiisci was otiscenem Cistim (342b6).
2.3.8. Родны склон спецыфікацыі
Структура, якая рэгулярна паўтараецца ў тэксце тэфсіра і прыцягвас ўвагу, узыходзіць да роднага склону спецыфікацыі ў арабскай мове. Пры гэтым прыметнікі ўдакладняюцца з дапамогай дэтэрмінаванага імя ў родным склоне. Такі родны склон спецыфікацыі досыць часта сустракаецца ў тэксце Карана, як, напрыклад, напрыканцы верша Q(24:40): wa-llahu sari‘u 1-hisabi = “A Алаг хуткі ў падліку”:
Q(24:40) {wa-lladina kafaru a‘mala-hum (!= a‘malu-hum) ka-sarabin baqPatin (!= bi-qT‘atin) yahsubu-hu (=! yahsabu-hu) z-zamanu ma’an hatta ida ga’a-hu lam yagid-hu say’an wa-wagada llahu (=! llaha) ‘inda-hii fa-waffa-hu hisaba-hu wa-llahu sari‘u 1-hisabi}50
i ci ktore newernimi zostali jich zle йбіпк'і jako k'edi promen od mgli slonebnej jako widac w pdlu dalek'im rozume go pragnoncij za wode di k’edi prijdze do nego dla picja ne-najdze tam nic z-wodi ale najdze bdga pri tim йбіпк'й i otwori mu droga dla Udinkow bo pan bog jest prendk'ij ІІ&Ы (283b5).
Літаральны пераклад: O тыя, якія засталіся нявернікамі! Іх злыя ўчынкі як бы прамень ад імглы сонечнай, як бачна ў полі далёкім. Той, хто прагне, лічыць яго вадою, але калі прыйдзе да яго для піцця не знойдзе там нічога з вады, але знойдзе Бога пры тым учынку, і Ён адкрые яму дарогу для ўчынкаў. Бо Пан Бог хуткага падліку.
У названым прыкладзе склонавы канчатак прыметніка -ij, які ўжываецца ў польскай мове для перадачы роднага склону спецыфікацыі (sari‘u 1-hisabi), можна патлумачыць дваіста. Калі канчатак -ij разумеецца як паказчык
49 Тут размова ідзе пра клічную часціцу і (о), а не пра злучнік і (і).
50 Q(24:40): “А тыя, хто не верылі справы іх як міраж у пустыні. Той, хто прагне лічыць яго вадою. Але той, хто падыходзіць, не знаходзіць нічога, а знаходзіць Алага ў сябе, які патрабуе ад яго разліку. А Алаг хуткі ў падліку”.
назоўнага склону51, то гэта з’яўляецца дакладнай перадачай арабскага назоўнага склону sari‘u (хуткі) і дапаўнення ў родным склоне liczby (падліку) адпаведна арабскаму ўзору. Аднак канчатак можна таксама разглядаць як родны склон жаночага роду адзіночнага ліку -ij (<-е/)52. У гэтым выпадку прыметнік разам з назоўнікам liczba стварае іменную фразу ўродным склоне: pr^dkiej liczby (хуткага падліку). Другая інтэрпрэтацыя была тут прыведзеная, таму што ў тэксце тэфсіра мы рэгулярна знаходзім канструкцыю такога кшталту для адлюстравання арабскага роднага склону спецыфікацыі: і wspbminajce jedin drugego na ofari i dariijca abi wistarbili poslUgi bolie a ne-pbmogajce jedin driigemii na grech i na zwadi neprijazni i bojce-se boga pewne pan bdg twardego kerane i тепк'і^ (82b2). Такім чынам, прыметнік кожны раз сінтаксічна раз’ядноўваецца ў TaKcye тэфсіра з азначаным ім іменем у назоўным склоне і набліжаецца да імя спецыфікацыі ў родным склоне.
51 Пра канчатак -ij прыметніка м. р. адз. л. наз. скл. гл. »> 14.1.1. Назоўны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду.
52 Пра канчатак -ej прыметніка ж. р. гл. »> 10.4.2. Закрыты галосны /ё/; 14.1.11. Родны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
53 Тут трэба чытаць twardego karania і (twardej) mqki (са scriptio defectiva канчатка род. скл. -а ў karania); гл. »> 9.4.2. Заўвагі да спосабаў напісання галосных; »> 10.9.5. Scriptio defectiva ІаІ праз fatha = е; 12.2.2. Родны склон адзіночнага ліку ніякага роду.
3. АРЫЕНТАЛЬНЫЯ ЭЛЕМЕНТЫ Ў ПЕРАКЛАДЗЕ
У тэкст тэфсіра пранікла і рэгулярна ў ім выкарыстоўваецца толькі адносна абмежаваная колькасць арыентальных слоў, асабліва арабізмаў, якія большай часткай ужываюцца як спецыфічна ісламскія, рэлігійныя termini technici'.
Арабізмы з прыведзенага вышэй транслітараванага тэксту, падрадковага псракладу “верша святла”2, на аркушы 283a: ajet’i (283а2), ітаппа (283а5), Seri'et' (283а5) (283а6), muchemmedow (283аб), zik'erdwegd (283а8), гік'егй (283а8), безумоўна, увайшлі ў лексіку перакладу праз пасярэдніцтва турэцкай мовы.
Мы знаходзім перадачу Itl арабскага канчатка жаночага роду -a(tun) у status constructus як у турэцкай мове: (ар.) ауа > (тур.) ayet > (польск.) ajet' (ajet = верш Карана); (ap.) Sarta > (тур.) serial > (пол.) Seri’et' (szeryjet = шарыят, ісламскі рэлігійны закон)3.
Згодна з турэцкім вымаўлсннем перадаюцца таксама тыя словы, у якіх турэцкая мова праз устаўленне дапаможных галосных пазбаўляецца збегу зычных гукаў: (ap.) dikr > (тур.) zikir > (польск.) zik'er (zikier = рытуальнае памінанне Бога).
Арабізмы ўключаюцца ў парадыгмы славянскага словаўтварэння і марфалогіі: ajet'i = він. скл. мн. л. м. р. (283а2); Seri'et' = наз. скл. адз. л. м. р. (283а5), (283а6); nemazu = род. скл. адз. л. м. р. (283а8); zik'erii = род. скл. адз.л. м. р. (283а8).
Для ўтварэння прымстнікаў ад субстантываваных арабізмаў ужываюцца словаўтваральныя суфіксы -пу, -owy, -ow: ітаппа (283а5) (прыметнік наз. скл. адз. л. ж. р. ад назоўніка ітап = вера), zik'erdwegd (283а8) (прыметнік род. скл. адз. л. м. р. ад назоўніка zikier = рытуальнае памінанне Бога), muchemmedow (283а6) (прыналежны прыметнік наз. скл. адз. л. м. р. ад імя ўласнага Muhammad).
1 Параўн.: Eckmann (1971), р. 152: “This translation contains very few Arabic and Persian words. Obviously the translator endeavored to render everything with Turkic words, imitating in this respect the makers of the first Persian translation of the Koran”.
Наконт арыенталізмаў y пісьменстве татараў Вялікага Княства гл.: Akiner (1973,1978,1980). Акрамя таго, у часопісе “Rocznik Tatarski” (1935, t. 2, р. 351-367) знаходзіцца гласарый, складзены Алі Варановічам. У наступных раздзелах гэтай працы ў розных месцах падрабязна разглядаюцца арабізмы.
2 Гл. »> 1.5.1. Верш святла.
3 Параўн.: »> 12.1.1. Назоўны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду; »> 12.2.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку ніякага роду.
3.1. Арабізмы
adan = заклік муэдзіна да малітвы ‘adn = Эдэм ‘agam = варвары, персы ‘akif= той, хто знаходзіцца ў стане рытуальнай чысціні
ansar (мн.) = тыя, хто дапамагае; жыхары Медыны, якія прынялі іслам і падтрымалі прарока
‘arab = арабы
‘arS = трон
ауа = знак, верш Карана buSra = радасная вестка dikr = памінанне Бога, форма працяглай рытуальнай малітвы fard рэлігійны абавязак fatwa = юрыдычнае заключэнне fir‘awn = фараон fir daws = рай furqan = Каран gahil = невуцкі, даісламскі garni1 a = натоўп, гурт ganaza = пахаванне gdzl = змагар за веру hagg = паломніцтва halal = дазволенае haram = забароненае hayd = менструацыя ihram = стан пасвячэння imam = імам; той, хто стаіць наперадзе падчас малітвы
ітап = вера ingll = евангелле ка‘Ьа = Кааба kafir = нявернік kitab = кніга magmin = звар’яцелы, вар’ят таіік = цар manna = манна masgid = мячэць maslh = месія
mufti = муфтый, каментатар ісламскага права
muhagir = перасяленец, той, хто з прарокам Мухамадам пераехаў з Меккі ў Медыну
munafiq = крывадушнік muqarrab = (літар.) прыбліжаны, давераны, улюбёнец
mursal = пасланнік muSrik = політэіст паг = агонь пйг=святло qalam = калам, трысняговая палачка для пісьма
qibla = кірунак пры малітве qur’an = Каран qurban = ахвяра, ахвярапрынашэнне rizq = сродкі для жыцця sabah = раніца sadaqa = міласціна sagda = зямны паклон пры малітве Sahld = пакутнік said (мн. salawaf) = малітоўны рытуал, малітоўныя формулы
salah = здароўе, дабрабыт, поспехі salam = мір, прывітанне sallh = сумленны
Sari‘a = шарыят, ісламскі закон Gaytan = Сатана, д’ябал sunna = традыцыя, звычай sura = сура Карана takblr = вымаўленне формулы “Allahu akbar” (Алаг вялікі) tasblh = усхваленне tawba = пакаянне, дараванне грахоў tawra = Тора tayammum = рытуальнае ўмыванне umma = рэлігійнае згуртаванне ‘йтга = рытуальны абход Каабы wall = святы, заступнік
КНІГІ ОНЛАЙН
