Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
• ku^luk = дапаўдзённы час, дапаўдзённая малітва;
• ogle = поўдзень, паўдзённая малітва16;
• ikindi = час папаўдзённай малітвы, папаўдзённая малітва;
• ак^ат = вечар, час вячэрняй малітвы;
• yatsi = начны час, адна-дзве гадзіны пасля захаду сонца; начная малітва.
Пры гэтым сустракаюцца тыповыя фразы, якія могуць складацца з цюркскіх, арабскіх і персідскіх слоў, як у наступным прыкладзе: і te ktore iman'1 prijenii musulmane te ktore klanajon-se beS wacht nemaz18 i widajq spelno zek'at'w i dzesencine (9lai). Некалькі арабізмаў паказваюць моцнае персідска-цюркскае вымаўленне, як арабізм waqt (час), што сустракаецца звычайна ў форме wacht, як у вышэйзгаданым прыкладзе. Пры ўжыванні назоўніка wacht (час) заўсёды маецца на ўвазе “час малітвы”, як гэта становіцца зразумелым з іншага месца ў тэксце: sedzce w metetach od wacht'u do wacht'u (421b2).
Толькі назоўнік (цюрк.) bayram=“свята” (абоў словазлучэнні kurban bayram= “свята ахвяры”), які вельмі часта можна знайсці ў тэксце тэфсіра, сустракаецца незалежна ад малітоўнай тэматыкі.
16 Цюркізм ogle сустракаецца ў пісьменстве “літоўскіх” татараў звычайна ў форме evle. Застаецца незразумелым, як ён ператвааецца ў польск./бел. evle-, гл. Akiner (1978), р. 234.
17 Ap. iman = вера.
18 Тур. Ье$ = пяць; ap. waqt = час; перс. namaz = рытуальная малітва. Тут маецца на ўвазе пяціразовая рытуальная малітва.
19 Ap. zaka = абавязковая міласціна.
3.2.1. Дзеяслоў “*siem^czowac” і назоўнік “*siem?cza”
У пісьменстве татараў Вялікага Княства Літоўскага ўжываецца лексема, этымалогію якой на гэты момант нельга праясніць. Яна выступае ў форме як дзеяслова, так і назоўніка, і сустракаецца ў тэксце тэфсіра надзвычай часта. Ужываюцца дзеяслоў *siem^czowac і яго зваротная форма *siem^czowac siq. Акрамя таго, сустракаецца назоўнік *siemqcza. V якасці кораня можна было б вызначыць *siem%cz. Магчыма, гэта лексема цюрска-татарскага паходжання. Akiner (1980) выводзіць яе з тур. seving (радасць)20.
У перакладзе дзеяслоў *siem^czowac значыць ні больш ні менш “прынесці Евангелле”; па аналогіі назоўнік *siem$cza можна тлумачыць як “Евангелле”21. У арабскім арыгінале менавіта на адпаведных месцах кожны раз стаяць словы, якія ўтвораны ад кораня bsr, што мае асноўнае значэнне “абвяшчаць, прыносіць Евангелле"'. (ap.) baSSara = “абвяшчаць, прыносіць Евангелле, абвяшчаць добрую вестку”22.
У арабскай мове дзеяслоў ЬаМага утварае канструкцыю з вінавальным склонам асобы і прыназоўнікавай фразай, якая будуецца з Ы-. Асоба, якой нешта абвяшчаецца, звязваецца з дзеясловам як прамы аб’ект праз вінавальны склон, а з дапамогай прыназоўніка Ьідалучаецца змест абвяшчэння:
(ap.) baSSara + вінавальны склон асобы + Ьі-
Арабская канструкцыя ў тэксце тэфсіра, як правіла, адлюстроўваецца адзін у адзін з дапамогай дзеяслова *siemqczowac:
(польск.) *siem^czowac + вінавальны або давальны склон асобы + іменная фраза ў творным склоне.
Асоба, якой нешта абвяшчаецца, у тэксце тэфсіра кожны раз выступае адносна дзеяслова як прамы аб’ект або ўскосны аб’ект у давальным склоне, а змест абвяшчэння далучаецца як іменная фраза ў творным склоне23.
У наступным прыкладзе як тлумачэнне да арабскага арыгінальнага тэксту ў перакладзе толькі раз сустракаецца фігура гендыядыс (winszufe і siem^czujqy.
Q(61:7) {wa-id qala ‘Isa bnu maryama ya ban! isra’Ila inni rasulu llahi ilay-kum musaddiqan li-ma bayna yadayya mina t-tawrati wa-muba§siran bi-rasulin
20 Akiner (1980), p. 198: “SEMENCOVAC ‘to rejoice’ (trans). Unrecorded. Possibly derived from T sevinf ‘joy’. This word occurs quite often in the BL Kitab; also in transcriptions from other Tatar works, semencuj jich, proroce, adpuscenem hrachov 10b8-9, semencuj, praroce, cerplivich katorich Ja navezu pripadkam, skodaj 36a5-6; semencuj, praroce. dobrich ludiej muselman rajem 42b24; Dzebra 'il muvil: semencuju tabe, praroce, me ‘radz noc jest 88a5-6”.
21 Параўн.: Stankiewicz (1934), p. 375 (заўвага 3 да арк. 109a) “semenCuj: vyznam tohoto slova neni znam, podle soubeitncho tatarskeho textu melo by to znamenati ‘pHjemne pfekvapeni”’.
22 Ад таго ж кораня ўтвораныя таксама (ap.) basir = “той, хто прыносіць радасную вестку, евангеліст”, (ap.) bisara = “добрая вестка, Евангелле”.
23 Гэта тыпова для тэксту тэфсіра, калі пабудаваная з дапамогай прыназоўніка Ыарабская канструкцыя кожны раз у польскай мове адпавядае іменнай фразе ў твор. скл.
ya’ti min ba‘d-i smu-hu ahmadu fa-lamma ga’a-hum bi-l-bayyinati qalfl hada sihrun mublnun}24
wspbmni gdi rekl ‘Isa sin merjemin25 i slni lira’Howe jakubowe pewne ja posol boiij do was potwerdzajoncij prawda tich cd prede mnq bili s-t'ewrit'u2b i jeSCo was winSuje i semenduje pbsldni cd prijdze po mne ima jegb achmed27 ma bic a k'edi teraz priSed do nich z-rbznimi ciidami rekli to jest darodzejstwo welk'e i jawne (453al-3).
Літаральны пераклад: Успомні, калі сказаў Ісус, сын Марыі: “О сыны Ізраілевы, Якубавы, пэўна, я пасланнік Божы да вас, які пацвярджае праўду тых, што перада мною былі, з Торы. I яшчэ я віншую і абвяшчаю пасланнікам, які прыйдзе пасля мяне, імя яго Ахмад павінна быць. А калі зараз ён прыйшоў да іх з рознымі цудамі, яны сказалі: ‘Тэта вялікае і яўнае чараўніцтва”.
Аналагічныя канструкцыі ўжываюцца таксама ў наступных прыкладах: semenduje swidstowanjem weroncich hidzej te ktore binq udink'i dobre dla nich jest zaplata welka (220b2), pretd semendHj jich zbawenjom i plato swentobliwo na wefnose (359a6), semendowac jimbendze^ w ten dzen anjolowe rajem cekq sespodkii jich rek'i ciikrowe wekii’iste (442a4), pan bdg tilko semendowal warn dehisce meli bic zwicenicami (137b5), i to tel jedno z-cHdow deposla wjatri semenduionc deddorn i debi dal warn skbMbwac bd lask'i swentij (330b6)29.
Акрамя таго, гэты дзеяслоў сустракаецца таксама ў зваротнай форме, як у наступным прыкладзе: semendiijon-se jedin z-driigim laskq o[d] pana boga i powagq swentobliwosci pewne pan bdg ne-zatraci zaplati weroncim musubnanem (56a7).
Назоўнік *siem%cza нясе значэннс “радасная вестка”, як у наступным прыкладзе, у якім мае месца беларускі творны склон: а н’ ten das k'edipriSli posh nadi do obrahama z-semendoju rekli mi zapewne wigubimi Hidzej oto tego masta sq kriwdnikami duS swojich (322b2)30. У наступным прыкладзе назоўнік *siem^cza
24 Q(61:7): “Аднойчы сказаў lea, сын Мар’ям: “0 сыны Ізраіля, сапраўды, я пасланнік Алага да вас, які пацвярджае Тору, што ў мяне ў руках, і які абвяшчае пра пасланніка. што прыйдзе пасля мяне, імя яго Ахмад. I калі ён прыйшоў з яснымі доказамі, то яны сказалі: ‘Тэта чараўнштва”.
25 Ар. ‘Isa Ibn Maryam = Ісус, сын Марыі.
26 Ар. tawra = Тора.
27 Ар. Ahmad = Ахмад (імя ўласнае); літар. “высокашаноўны”. Тут маецца на ўвазе прарок Мухамад, які паводле ісламскага вучэння быў прадказаны Ісусам. Імя Мухамад утвараецца ад таго жа арабскага кораня hmd (асноўнае значэнне: хваліць), што і імя Ах.мад.
28 Тут у наяўнасці сінтаксічнае недапасаванне паміж формай дзеяслова ў адзіночным ліку і суб’ектам дзеяння ў множным ліку.
29 Пераклад Q(30:70).
30 Q(29:31): “I калі Нашы пасланнікі прыйшлі да Ібрагіма з радаснаю весткаю, яны сказалі: “Мы знішчым жыхароў гэтага горада”. Сапраўды, жыхары яго былі злачынцамі”.
адпавядае арабскаму назоўніку buSra = “радасная вестка”, які ўтвораны ад арабскага кораня bsr, як і дзеяслоў baSSara: н’ ten dzen k'edi bbadq anjolow jim bendq mowic dzis nemaS warn sementi (289b3).
Яшчэ больш цікавым з’яўляецца тое, што дзеяслоў *siemqczowac у аналагічных канструкцыях выкарыстоўваецца для перадачы негатыўнага значэння: “прыносіць кепскую вестку; прадказваць нешта дрэннае”. Таксама ў арабскім арыгінальным тэксце дзеяслоў ЬаЖага спалучаецца з назоўнікам у негатыўным значэнні, напрыклад “абвяшчаць пакаранне”.
Такім чынам, зноў негатыўнае ўжыванне дзеяслова *siemqczowac у тэфсіры цалкам згоднае з арабскім словаўжываннем. Тыповы прыклад знаходзіцца ў вершы 34 суры 9:
Q(9:34) {ya ayyuha lladina amanu inna katiran mnia 1-ahbari wa-r-ruhbani li-ya’kuluna amwala n-nasi bi-I-batili wa-yasudduna ‘an sabili llahi wa-lladina yaknizuna d-dahaba wa-l-fiddata wa-la yunfiqiina-ha fi sabili llahi fa-bassir-hum bi-‘adabin alimin}31
i te ktore Iman^ prijenli wedzce pewne ie mnoga z-rabinow wiSdekow iidowsk’ich i pUstelnikow i derncow^ cojedzq skarbi liick'e nadaremne i zwodzq lildzej z-drogi bodiej i ktore skarbq zlbto i srebro a nic ne-dajq s-tego na droge bodiq semenfUj ich i muchemmed menkd pek’elnd (148Ы).
Літаральны пераклад: I тыя, якія веру прынялі, ведайце пэўна, што многія з рабінаў, балбатуноў гэбрайскіх, і пустэльнікаў, і чарняцоў, што ядуць скарбы людскія дарэмна і зводзяць людзей з дарогі Божай і якія збіраюць золата і срэбра і нічога не даюць з таго на дарозе Божай, абвясці іх, о Мухамад, мукаю пякельнаю.
Таксама ў негатыўным значэнні дзеяслоў *siem%czowac ужываецца вельмі часта; да гэтага некалькі наступных тыповых прыкладаў ужывання дзеяслова: pretd semenCuj jich ja muchemmed menkq pek'elnq serca paloncq (486a5), pretd semenduj keranem menke serce palonca (332b8), semendiq jich menkq gorkq paloncq (42al), semenduj obwesc munafikow™ tim cd dla nich jest' menka gorka palonca (77bl).
31 Q(9:34): “O вы, якія ўверавалі! Шмат хто з кніжнікаў і манахаў ядуць маёмасць людзей дарэмна і адхіляюць ад шляху Алага. А тыя, што збіраюць золата і срэбра і не расходуюць іх на шляху Алага, абвясці іх цяжкае пакаранне”.
32 Ар. ітап = вера.
33 Польск. czerniec = праваслаўны манах.
34 Ар. munafiq = крывадушнік.
Агляд граматычных канструкцый дзеяслова *siem$czowac:
Арабская канструкцыя: ~
- дзеяслоў + аб’ект у вінавальным склоне (асоба) + прыназоўнікавая фраза з Ьі-
baikir-hum Ы-газйІіп (абвясці ім [як радасную вестку] прарока!). baSSir-hum bi-‘addbin allmin (прадкажы ім смяротнае пакаранне!).
Польскія канструкцыі:
- дзеяслоў + він. скл. + твор. скл.: siem^czujq ludzi zwiastowaniem /siemqczuj ich m^kp
- зваротны дзеяслоў + твор. скл.: siem^czujp si^ laskq
- дзеяслоў + дав. скл. + твор. скл.: siemgczowac іт b&lzie rajem
- назоўнік: siemqcza
Значэнне:
- пазітыўнае: прыносіць радасную вестку, віншаваць
- негатыўнае: прадказваць няшчасце, абвяшчаць пакаранне|
КНІГІ ОНЛАЙН
