Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
32 Сідзі Алі нарадзіўся ў 1500 г. у Стамбуле і памёр там 1 джумада аль-аўваль 970 г. гіджры = снежань 1562/ студзень 1563 г. Свае апошнія гады ён правёў у Стамбуле, дзе яго дом быў месцам сустрэч інтэлектуальнай эліты. Пра Сідзі Алі гл. слоўнікавы артыкул SIDI ‘ALI RE’IS у ЕІ-2.
33Гл. часопіс “Teka Wilenska", Nr. 4, 5, 6. Wilno, 1858.
34Кароткая асманскатурэцкая цытата з Рысале ёсць у Мухлінскага (Muchlinski (1857), р. 55). Параўн. таксама: Stanisz (1935), р. 317 f.; ён прыводзіць некалькі турэцкіх вытрымак з тэксту Risale ў лацінскай транслітарацыі, каб крытычна абмеркаваць польскі пераклад Мухлінскага.
Наконт асманскатурэцкага арыгінала Рысале Акінэр заўважае: “1971 saw the appearance of two extremely helpful publications in Turkish: C. Orhonlu’s ’Lipkalar” (Tiirkiyat mecmuasi, 16, Istanbul), which looks at the history of the Lipkas (ie Tatars) in the light of Ottoman sources, and M.T. Gokbilgin’s ‘Lehistan Tatarlan hakkinda bir risale “Risale-i Tatar-i Leh’” (Tarih Enstitusu Dergisi, 2, Istanbul), which discusses the original Turkish version of Risale-i Tatar-i Leh (previously only published in Muchlinskij’s Polish translation) and includes facsimile reproductions of its twenty-three folios. Linguistically, this manuscript is less informative than might have been expected, for it does not reproduce the speech of the Tatar pilgrim; the unknown author enlisted the help of professional scribes in Istanbul and the result is sixteenth-century Ottoman Turkish, not sixteenth-century Byelorussian Tatar. Nevertheless, it is very interesting to at last have access to the original version of this valuable document” (Akiner (1980), p. 82).
RisSle: “Mieszkancy tego miasta niezwyklq zdj?ci byli ciekawosciq nas ogl^dac: z tej przyczyny zapraszano nas do swych domow i badano o szczegolach pobytu naszego w krajach Kiafirow35, a wielu z dostojnych ministrow oswiadczylo nawet ch?c, abysmy zostawili o sobie pami?c na pismie, i opisali w krotkosci kraje, w ktorych mieszkamy, jako tez zwyczaje i obyczaje nasze srod niewiemych. [...] A gdysmy t? prac? ukonczyli podlug naszych sii i zdolnosci, zlozylismy j$ w r?ce wielkiego wezyra”36.
Risale: “Chociaz to Risale w istocie jest przcpelnione mnogiemi bl?dami i usterkami, i niema prawie zadnej wartosci, osobliwie w oczach tak wielkiego monarchy; jednak moze przyniesc jak^kolwiek korzysc, przynajmniej z tego wzgl?du, iz da wyobrazenie o stanie wiemych, mieszkajacych w krajach, gdzie Islam jest dziedzictwem malej garstki ludu”37.
2) Аўтар згадвае сярод іншага, што татары Вялікага Княства страцілі сваю родную цюркскую мову, але затое авалодалі дзвюма іншымі мовамі, якія ўжываліся там: беларускай і польскай.
Risale: “[•••] na nieszcz^scie porzucili swq mow? i uzywajq j?zyka krajowego. [...] Dzisiaj zatem maly poczet Muslimow uzywa tarn mowy Otomanskiej, a to tylko tacy, ktorzy (jak wyzej rzcklismy) sami w blizszej nam epoce przcniesli si? w te strony”38.
Risalc: “A jezeli nasi nie mogq rozmawiac po Arabsku lub Turecku, za to majq znajomosc innych j?zykow: kazdy bowiem w naszym kraju posiada dwie mowy, tarn powszechnie uzywane”39.
3) Аўтар y сваім трактаце засмучаны занядбаным станам мусульманскай супольні Вялікага Княства Літоўскага. Гэта выразна праяўляецца ў тым, што “літоўскія” татары не маюць уласнага перакладу Карана. Групе паломнікаў адтуль пры наведванні мячэці Сулейманіі40 быў дадзены ў рукі экзэмпляр Карана, пасля чаго яны выказалі шкадаванне, што ў Вялікім Княстве няма нічога падобнага:
35 Ар. kafir = нявернік.
36Muchlinski (1858), Risale, p.7.
37Muchliiiski (1858), Risale, p. 9.
38Muchlinski (1858), Risale, p. 11-12.
39Muchlinski (1858), Risale, p. 20.
40 Сулейманія мячэць, якая была пабудавана на загад Сулеймана Пышнага ў 1550-1557 гг. знакамітым дойлідам Сінанам. У Рысале адзначаецца, што гэтая пабудова была завершана незадоўга да прыбыцця ў Стамбул паломнікаў з Вялікага Княства Літоўскага. У садзе па-за Сулейманіяй сёння знаходзіцца месца пахавання султана Сулеймана і яго жонкі Хурэм. альбо Раксаланы, як яе называлі ў заходніх крыніцах. Яна была славянкай, мабыць, украінскага паходжання, якая была ўзведзена ў становішча ўлюбёнай жонкі султана. (Пра Раксалану гл., напр.: Jorga (1913), Bd. 2, р. 345.)
Risale: “Kiedy nas wprowadzono do srodka, trafilismy wlasnie na wyklad Kur’anu, i natychmiast podano nam do гдк swi?t$ xi?g?: pomyslilismy sobie w duszy, jak nasza nauka nikczemn^ jest w porownaniu do tych muderrisow411”42
Таксама выразна выявілася, што ў Вялікім Княстве Літоўскім не існуе вартага ўвагі мусульманскага духавенства, якое магло б умацоўваць веру. Каб выратаваць там святло ісламу, якое згасае, аўтар просіць султана прыслаць у Вялікае Княства знаўцаў рэлігіі (‘йіета), якія сваёй настаўніцкай дзейнасцю павінны ўзмацніць і захаваць у чысціні ісламскую веру. Рэлігійную сітуацыю ў тамтэйшых мусульман ён лічыць занядбанай, а самі яны ўвогуле разглядаюцца ісламскай улшай43 як язычнікі:
Risale: “Jesliby odleglosc miejsca nie stala temu na przeszkodzie, nie wQtpic ze padziszahy Osmanscy przyslaliby do nas swoich ulemow44, ktorzyby utrzymali nasz^ wiar? w czystosci i prowadzili nas sw$ nauka po drodze prawej. W terazniejszem zas poiozeniu naszem, nie jest shiszne wyrzucac nam na oczy, ze swiatlo Islamu u nas przycmione, i ze my sami u muslimow wygl^damy jakby niewiemi. Gdybysmy przynajmniej posiadali mekteby45, dzieci nasze moglyby si? uczyc j?zykow Arabskiego i Osmanskiego, oraz innych nauk, ktore wymagaja si? od naszej religii”46.
Невядомы аўтар Рысале асмеліўся нават сцвярджаць, што ісламская рэлігійная прапаганда ў Вялікім Княстве Літоўскім можа быць паспяховай і схіліць да ісламу болыпую частку насельніцтва:
Risale: “Jesliby wielki padiszah do tych krajdw przyslal od progu swej szcz?sliwosci gorliwych waizow47; niemasz w^tpliwosci, iz wi?ksza cz?sc ich mieszkahcow zostalaby uzacnionq swiatiem Islama, dzielnosciq religii oczywistej i nauki prawdziwej”48.
4) Аўтар не згадвае ніводным словам рэлігійнае пісьменства. Калі б на момант складання трактата, г.зн. у 1558 г., існавала пісьменства “літоўскіх” татараў з перакладамі Карана, то аўтар трактата пра гэта б згадаў, тым больш, што гэта ўяўляла сабою важную асаблівасць рэлігійнага жыцця татарскай супольні ў Вялікім Княстве Літоўскім.
41 Ар. mudarris = настаўнік.
42 Muchlinski (1858), Risale, р. 8-9.
43 Ар. umma = згуртаванне вернікаў.
44 Ар. ‘аііт (мн. л. 'йіата) = вучоны, рэлігійны вучоны.
45 Ар. maktaba = школа па вывучэнні Карана.
46 Muchlinski (1858), Risale, р. 19-20.
47 Ар. wa‘i? = прапаведнік.
48 Muchlinski (1858), Risale, р. 14.
Паводле звестак Рысале-і Татар-ы Лех, мы павінны заключыць, што каля сярэдзіны XVI ст. не існавала зусім, альбо прынамсі вартай згадвання, рэлігійнай літаратуры “літоўскіх” татараў.
Дзякуючы гэтым двум дадатковым сведчанням, асманскаму гістарычнаму твору Тарых-і Печэві і Рысале-і Tamap-ы Лех, устанаўліваюцца часавыя рамкі, у якіх мы змяшчаем узнікненне перакладу Карана “літоўскімі” татарамі. Усё паказвае на тое, што пераклад узнік не раней як у другой палове XVI ст., а магчыма толькі ў канцы XVI ст.
6. КУЛЬТУРНЫ КАНТЭКСТ
Узнікненне “літоўскага” тэфсіра прыпадае на фазу паланізацыі культурнага, грамадскага і рэлігійнага жыцця ў Вялікім Княстве Літоўскім.
Ужо на пачатку XVI ст. польская мова перажывала ўздым. Яна стала носьбітам заходнееўрапейскіх духоўных плыняў гуманізму і Рэфармацыі, якія былі ўспрынятыя Рэччу Паспалітай.
Польская літаратура ў XVI ст. зведала першы росквіт. У польскім літаратуразнаўстве прамежак часу ад сярэдзіны XVI ст. да сярэдзіны XVII ст. лічыцца “залатым векам”. Найважнейшыя творы гэтай эпохі належаць Мікалаю Рэю (Mikolaj Rej, 1505-1569), Яну Каханоўскаму (Jan Kochanowski, 1530-1584) і езуіту Пятру Скаргу (Piotr Skarga, 1536-1612). Мовай вышэйшай адукацыі і культуры, а галоўнае, мовай, якой шляхта аддавала перавагу, стала польская; у гэтай функцыі яна ўсё больш выцясняла лаціну.
У Вялікім Княстве Літоўскім з беларускім у большасці насельніцтвам польская мова дзякуючы соцыякультурнай значнасці выцясняла з адміністрацыйнай сферы так званую беларускую мову канцылярыі1 (змешаную рутэнска-царкоўнаславянскую мову) і царкоўнаславянскую мову часткова са сферы рэлігіі, адукацыі і культуры. Царкоўнаславянская мова літургіі, якая ўсё больш станавілася чужой і незразумелай народу2, а таксама прасякнутая беларусізмамі мова канцылярыі была паралізаваная стагнацыяй. Сюды не даходзілі імпульсы культурнага і рэлігійнага развіцця і абнаўлення з праваслаўных цэнтраў Масквы, Кіева і Візантыі. Таксама шляхта Вялікага Княства Літоўскага, якая па сваім паходжанні была праваслаўнай і беларускай, ахвотна прымала польскую мову і лад жыцця, бо яны рэпрэзентавалі больш высокі ўзровень культуры
1 Параўн. Stang (1935).
2 Waring (1980), р. 134: “But in Byelorussia the decline in Church Slavonic made it unfamiliar to the faithful and hard even for the clergy to understand. I The 16th century was a time when Byelorussian was exposed to influences from the West which were barely felt in Muscovy. Foremost was the Reformation with its insistence on the use of the vernacular in Church services which greatly fostered and, as it were, legitimized the use of Byelorussian for religious purposes. Byelorussia became a crucible of religious conflict in which all the contenders, the Orthodox, Catholics, Uniates and Protestants had recourse to the vernacular in order to proselytize their beliefs. The need to go to the vernacular was also seen in its use by the Jesuits in the Counter-Reformation. Unlike the early fusion of Church Slavonic and the vernacular in Muscovy where familiarity with Church Slavonic made renderings into the vernacular unnecessary, Byelorussian emerged as a distinct written language in the second half of the 16th century, as witness the translations made into it (especially by Ciapinski with parallel Church Slavonic and Byelorussian texts of the Jevangelije), while with Symon Budny’s Catechism there appeared original religious writing in Byelorussian”.
КНІГІ ОНЛАЙН
