Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Нямецкі рэфарматар Марцін Лютэр (1483-1546) бачыў у турках і ісламе не толькі палітычную, але таксама рэлігійную пагрозу. Бобцын (Bobzin (1985b), р. 263 f.) заўважае: “Але таксама з тэалагічнага або рэлігійна-палітычнага пункту гледжання туркі (у сэнсе мусульманскага панавання) уяўлялі небяспеку для заходнееўрапейскага хрысціянства, і прытым для прыхільнікаў як новага, так і старога вучэння. Пры гэтым мелася на ўвазе не толькі небяспска адпадання ад хрысціянскай веры, як гэта, напрыклад, адбылося з падданымі на нованабытых турэцкіх тэрыторыях альбо з ваеннапалоннымі, але, у большай меры, тэалагічнае спакушэнне, якім нібыта з’яўлялася ісламскае вучэнне для пэўных груп у выніку Рэфар.мацыі. Толькі на гэтым фоне робіцца зразумелай скарга страсбургскага царкоўнага кіраўніцтва, што “многія людзі лёгка вераць, нібы забабоны туркаў не такая ўжо блытаная, бязглуздая і непрыстойная рэч...” (‘leichtlich fil leut beredt, es seie der Turcken aberglaube nicht so ein wiist wanwitziges und unflatigs ding ... ’) [ліст да базельскага царкоўнага кіраўніцтва ад 27.11.1542, цыт. у Штэйнмана (М. Steinmann, Johannes Oporinus (Basel, Stuttgart 1967), p. 21, заўв. 3)]”.
Далей Бобцын адзначае: “Калі Лютэр упэўнены, што ‘іслам’ як відавочна фальшывы напрамак веры можна сустрэць не толькі звонку, але менавіта ўнутры царквы, тады мог бы з’явіцца ў некалькі іншым святле той бок дзейнасці Лютэра, які абмінаюць ў большасці біяграфій альбо выкладаюць толькі мімаходзь, а менавіта яго імкненне да дакладнага ведання Карана як найважнейшага дакумента ісламу” (Bobzin (1985b), р. 269).
Наконт стаўлення Лютэра да Карана і да ісламу гл. таксама Bobzin (1995), р. 13-158.
25 Франц, або Ферэнп, Давідзіс (Ferenc Davidis)) (1510-1579) з Клаўзэнбурга ў Трансільваніі спачатку далучыўся да лютэранства; але ў далейшым ён паступова перайшоў да кальвінізму, які пачаў моцна пашырацца ў Трансільваніі. Па-за межамі унітарнай царквы ён, нарэшце, прыйшоў да радыкальнага вучэння нонадарантызму.
26 Пра Адама Нойзера (нарадз. каля 1530 г., пам. у Канстанцінопалі ў 1576 г.) і пра гурток гейдэльбергскіх антытрынітарыяў Іагана Сільвана, Якоба Зутэра, Матыяса Глірыўса/Вее (Johannes Sylvan, Jakob Suter, Matthias Glirius/Vehe) гл.: Wilbur (1947), p. 258-264, i перш за ўсё: G.E. Lessing. Theologiekritische Schriften I, von Adam Neusem. Einige authentische Nachrichten.
У антытрынітарным асяроддзі Вялікага Княства Літоўскага супер’інтэндант нонадарантаў Пётр Вітроўск22 адкрыта прызнаваў боскасць Карана, як вынікае з яго ліста ад 1574 г. да Адама Нойзера, які знаходзіўся ў Стамбуле:
“Quaeso, mi Adame, diligenter interroga, an Alcoranus iste, quern Bibliander Tiguri edidit, sit authenticus, et veritati Arabicae conveniat. Nam isto libro nos valde delectamur, et divinum esse asserimus”28.
3 гэтага вынікае, што рэфарматары Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага ведалі Каран выключна праз базельскае выданне Тэадора Бібліяндэра. Інтэнсіўныя сувязі гэтых дзеячоў з Захадам, і ў прыватнасці са Швейцарыяй, добра даследаваныя. Але з гістарычных крыніц нічога не вядома пра канкрэтныя пункты судакранання і кантакты тэалагічна-дагматычнага характару паміж рэфарматарамі і мусульманска-татарскім насельніцтвам Вялікага Княства Літоўскага. Відавочна, татарская меншасць не ўяўляла асаблівай цікавасці для рэфармацыйнай агітацыі29. У Беларусі мэтаю як для каталіцкай, так і для рэфармацыйнай прапаганды было перш за ўсё праваслаўнае насельніцтва.
27 Гл. Вочке: “Супэр’інтэндант апошніх. Пётр Вітроўск, так глыбока памыляўся, што Каран ставіў вышэй за Біблію і паважаў яго як боскі” (Wotschke (1911), р. 218). (Вочке свае звесткі запазычвае ў Лесінга: G.E. Lessing. Theologiekritische Schriften I, Von Adam Neusem. Einige authentische Nachrichten.)
28 Гл.: G.E. Lessing. Theologiekritische Schriften I, von Adam Neusem. Раздзел 14. (“Даведайся, калі ласка, дакладна, дарагі Адам, ці з’яўляецца аўтэнтычным і адпаведным арабскаму арыгіналу выданне Карана, якое выдаў Бібліяндэр у Цюрыху. Бо мы вельмі радуемся гэтай кнізе і лічым яе боскай.”) Наконт гэтага месца Лесінг заўважае: “Такім чынам, прынамсі гэтую польскую абшчыну творы Нойзера завялі так далёка, як толькі можа зайсці унітарная абшчына. Гэта далей, чым такая абшчына магла б сабе дазволіць без пагрозы страціць назву хрысціянскай абшчыны. Бо, сапраўды, так далёка не заходзілі ні сам Ф. Давідзіс, ні ўсе тыя, хто аспрэчваў пакланенне Хрысту нароўні з Богам; яны працягвалі прызнаваць боскімі кнігамі толькі выключна Стары і Новы Запавет, і нават гэта даказвалі. Так яны думалі, што хрысціянская мараль прынамсі пацвярджаецца і, безумоўна, устанаўліваецца гэтымі Богам дадзенымі кнігамі. Тыя ж польскія унітарыі, якія лічылі боскім таксама і Каран, былі альбо неабрэзанымі туркамі, альбо дэістамі (калі боскае тут павінна было значыць толькі добрае і павучальнае). Калі б усе польскія унітарныя абшчыны былі з імі згодныя, тады немагчыма было б казаць, што ў 1658 і 1660 гт. з Польшчы былі выгааныя хрысціяне”.
29 Гл. Tazbir (1994), р. 176: “Among those who remained wholly indifferent to the Polish Reformation were adherents to Judaism and Islam. Only a few followers of the radical stream of the Reformation harboured utopian dreams of a unification of the three main religions, Christianity, Judaism and Islam. More down-to-earth thinkers viewed this prospect as unrealistic. The Arian Marcin Czechowic wrote that it was more difficult to convert a Jew than to unaccustom ‘a wolf from the habit of killing sheep or a cat from catching mice’. [...] In direct contact Judaism appeard to be stronger than Protestantism: in the second half of the sixteenth century there spread among adherents of the radical Reformation a so-called ‘Judaising’ tendency, in which the Old Testament was considered the main basis of faith. / The Reformation did not manage to win over adherents of Islam settled in the Grand Duchy of Lithuania”. Гэтай апошняй заўвагай аўтар закрывае тэму сувязяў рэфарматараў з “літоўскімі”
СУІСНАВАННЕ РОЗНЫХ РЭЛІГІЙНЫХ КАНФЕСІЙ • 115
Аднак рэфармацыйна-антытрынітарная палеміка вакол догмата Тройцы і боскага сыноўства Хрыста не магла заставацца сакрэтам для мусульманскага насельніцтва. Буйныя постаці антытрынітарнага руху ў Вялікім Княстве Літоўскім на працягу другой паловы XVI ст. абаранялі ў публічных дыспутах і ў палемічных творах свае пазіцыі; і не толькі на лацінскай мове, але таксама на польскай і беларускай. Такія дыспуты праходзілі не толькі ў Вільні, але і ў малых гарадах Княства, напрыклад у Брэсце, Нясвіжы, Наваградку, Іўі, Лоску і Маладзечне. Вядома, што гэтыя дыспуты кожны раз распальвалі вялікія дыскусіі ў шырокіх колах насельніцтва (гл. »> 18.3. Важны след).
Больш за тое, размежаванне паміж рознымі рэлігійнымі веравызнаннямі прайшло праз сем’і, у тым ліку і праз татарскія. Трэба падкрэсліць, што дзякуючы талерантнасці, якая панавала ў краіне, розная рэлігійная прыналежнасць не шкодзіла сямейным і саслоўным сувязям.
6.2. Суіснаванне розных рэлігійных канфесій
Як мы ўбачылі, у Вялікім Княстве Літоўскім у другой палове XVI ст. існуе сумесь розных рэлігій, канфесій і сектаў.
Каталіцтва насуперак рэфармацыі захоўвае сваё панаванне і, нарэшце, перамагае “ерэтыкоў”. Сярод рэфармацыйных груп кальвінізм дамінуе над лютэранамі і анабаптыспіамі. Антытрынітарызм прысутнічае таксама і ў сваёй радыкальнай форме нонадарантызму. Антытрынітарная прапаганда і моцная палеміка вакол догмату Святой Тройцы пагражала ўнутранаму адзінству краіны. Праваслаўныя, якія са сваім у большасці рутэнскім (беларускім)
татарамі. Паколькі стан крыніц з’яўляецца вельмі складаным, да сённяшняга часу не існуе спецыяльнага даследавання па гэтай тэме. Собчак робіць акцэнт на тым, што ў стаўленні розных хрысціянскіх веравызнанняў да татараў пытанне пра іх рэлігію было на другім плане: “Kwestia religii przez nich wyznawanej miala znikomy wptyw na stanowisko ludnosci chrzescijanskiej wobec nich i to zarowno katolikow, jak i prawoslawnych i ewangelikow” (Sobczak (1984), p. 100).
Між тым устаноўлена, што татары, якія з Вялікага Княства пераехалі ў Польшчу, як правіла, пераходзілі ў каталіцтва. У хадзе паланізацыі шляхты Вялікага Княства, сярод якой таксама знаходзіліся знатныя татарскія сем’і, адбываўся пераход да каталіцтва альбо да рэфармацыйнага веравызнання, і татары іншых сацыяльных слаёў у гэтым сэнсе не складалі выключэння.
Так, невядомы аўтар Risdle-i Tatar-i Leh указвае на выпадкі, калі асобныя татары з тых, іпто перабраліся ў Літву, зракаліся сваёй ісламскай веры. Станіш прыводзіць папраўку да аднаго месца з Risale, не зусім дакладна перакладзенага Мухлінскім, якая пралівае святло на гэты стан рэчаў: “Przeklad oddaje naogol wiemie tnysl autora. Wszelako nie ustrzegl si? Muchlinski od pewnych pomylek, ktore wymagaja tutaj sprostowania. I tak na str. 8 tekst turecki brzmi nast?pujaco: ‘ve haifki bazilar dinlerinden irtidad ediip o yerliler lisanile soylemege basladilar, lakiu ... simdiye kadar bazilar dinlerini hifz ediyorlar’, co Muchlinski na str. 11 thimaczy w ten sposob: ‘Na nieszcz?scie porzucili sw^ mow? i uzywaja j?zyka krajowego, lecz ... zachowali dotychczas sw$ wiar?’. Jasn$ jest rzeczq, ze doslowny przeklad tekstu powinien brzmiec: ‘i na nieszcz?scie niektorzy. odst^piwszy od swej religji, zacz?li mowicj?zykiem krajowym, lecz niektorzy dotychczas zachowuj$ swg religj?’” (Stanisz (1935), p. 317f).
насельніцтвам складаюць у Вялікім Княстве Літоўскім дамінантную рэлігійную супольню, каснеюць у традыцыйнасці і стагнацыі. Паступальная паланізацыя ў культуры, грамадстве і рэлігіі прычыняла ім клопат. Каталіцтва праз Брэсцкую унію (1596) фармальна далучае частку праваслаўных да Рыма (уніяцкаяўсходняя царква). Акрамя таго, у Княства ўцякалі праваслаўныяраскольнікі з Расіі (стараверы і інш.). У дадатак існуюць дробныя суполкі монафізітаўармян, рассеяныя па ўсім Вялікім Княстве.
Юдэйская супольня ў XVI ст. перажывае культурны росквіт пад талерантным панаваннем польскіх каралёў і вялікіх князёў літоўскіх. У Вялікім Княстве юдэйская секта караімаў30 з цэнтрам у Троках дае вучоных-тэолагаў высокага ўзроўню. Са сваёй экзсгезай Святога Пісання, якая абапіралася толькі на тэкст Бібліі (выключаючы Талмуд), яны паказваюць пункты судакранання з крытычна-тэксталагічнымі метадамі інтэрпрэтацыі Бібліі, якія ўжываліся рэфарматарамі31.
КНІГІ ОНЛАЙН
